Nauwatl

[Ghoster]

[...........]

[Hapana Mtu]

Za ostatnie dwa tygodnie najwyraźniej nie pojawiło się na nahuatlu zbyt dużo nowego materiału, ale wrzucam to, co mam.

Ćwiczyliśmy sobie nakładanie się 'być' na 'mieć', tzn. sytuację, gdy po zaimku osobowym pojawia się prefiks dzierżawczy.
ni 'ja' + ī 'jego' + macehaulli 'poddany, plebejusz' -> nīmacehual 'jestem jego poddanym'
(por. ni 'ja'  + macehaulli 'poddany, plebejusz' -> nimacehualli 'jestem plebejuszem')
ti 'ty' + īn 'ich' + macehaulli 'poddany, plebejusz' -> tīmmacehual 'jesteś ich poddanym'
ti 'my' + īn 'ich' + macehaultin 'poddani, plebejusze' -> tīmmacehualhuan 'jesteśmy ich poddanymi'

Była też mowa o pełnych formach zaimków osobowych, które w tym wątku opisał już Ghoster.

Spoiler

Nehuatl - Ja
Tehuatl - Ty
Yehuatl - On/ona/ono
Tehuantin - My
Amehuantin - Wy
Yehuantin - Oni

[Zamknij]

W rzeczownikach złożonych dominujący jest drugi człon. On też jako jedyny ma końcówkę absolutywną.
tēuctli 'pan, władca' + cuīcatl 'pieśń' -> tēcuhcuīcatl 'pieśń władcy'
tōtōtl 'ptak' + nacatl 'mięso' -> tōtōnacatl 'drób, mięso drobiowe'
zacatl 'trawa' + calli 'dom' -> zacacalli 'szałas'
tepētl 'wzgórze' + yacatl 'nos' -> tepēyacatl 'szczyt'
ātl 'woda' + xāyacatl 'twarz' -> Āxāyacatl 'Wodna Twarz'

Wyraz in to zdaje się jakiś rodzajnik, który najwyraźniej lubi asystować w konstrukcjach dzierżawczych
īcōl in pilli - dziadek dziecka (cōlli to dziadek)

Odpowiednik przyimków (pan 'w', huān 'z') łączą się z rzeczownikami przez konstrukcje dzierżawcze.
īpan calli - w domu, dosł. jego-w dom (por. tureckie ev içinde, dosł. dom wnętrze-jego-w)
īpan īcal - w jego domu, dosł. jego-w jego-dom (tur. evi içinde, dosł. dom-jego wnętrze-jego-w)
Xuan īhuān in Maria - Juan z Marią, dosł. Juan jego-z [the] Maria
Zgaduję, że nopan znaczyłoby 'we mnie', a mohuān 'z tobą'.

Parę słów przydatnych do dialogów:
cāmpa, cānin - gdzie
ōmpa - tam
cah - być, jest (opcjonalne)
quēmah - tak
ahmō - nie; nie jest

-cāmpa (cah) mopil? - gdzie jest twoje dziecko?
-nopil īpan īcal in Maria - moje dziecko jest w domu Marii

-amochān? - czy to wasz dom?
-quēmah, tochān - tak, to nasz dom
-ahmō, ahmō tochān - nie, to nie jest nasz dom

Ciekawa jest sprawa z nazwami zwierząt sprowadzonych do Mezoameryki przez Europejczyków - są to wyrazy rdzenne, które wraz z pojawieniem się nowych stworów zmieniły znaczenie. I tak nie wiadomo, co wcześniej oznaczał wyraz pitzotl, ale dziś jest to 'świnia', wyraz ichcatl 'owca' pierwotnie oznaczał 'bawełnę', zaś nazwa 'kurczaka' - piotl, pipiolotl - to najpewniej onomatopeja, tylko nie wiadomo, czy rdzenna czy hiszpańska, bo Hiszpanie mieli podobną onomatopeję na kwilenie kurczęcia.

W przyszłym tygodniu na UW szykuje się konfa poświęcona rdzennym ludom Ameryki. W planach jest też prezentacja książki w języku nahuatl. Wrzucę szczegóły, jak tylko do mnie dotrą.

[Hapana Mtu]

Program konferencji.

EDIT:
Minister szkolnictwa wyższego wspomina w wywiadzie o naszym nahuatlu. Poziom komentarzy niestety jak zwykle.

[Hapana Mtu]

Raport z kolejnych zajęć:

Końcówka hui pojawia się w formach posesywnych rzeczowników: oquichtli 'mężczyzna', ohtli 'droga', stąd np. 'mój mężczyzna' to noquichhui. Dokładniejsze wyjaśnienie udało mi się znaleźć tutaj na stronie 6.

Końcówka yo oznacza stałe posiadanie, np. tlancuāitl 'kolano' notlancuāyo 'moje kolano [integralna część mnie]', eztli 'krew', nezzo 'moja krew [j.w.]', być może też huentli 'ofiara', tohueyo 'Totonakowie, dosł. nasze ofiary [integralne, należne nam, istniejące po to, żebyśmy ich mogli poświęcać]'.

Trochę podobnie jak w japońskim, rzeczowniki w nahuatlu mogą mieć różne natężenie honoryfikatywności. Na szczęście nie trzeba się uczyć co drugiego słowa w innej formie, gdyż odcień grzeczności można uzyskać przez złożenia z trzema rzeczownikami:
tzintli - mały, ukochany (ten wyraz jest silnie zgramatykalizowany i w większości słowników funkcjonuje jako morfem, a nie rzeczownik; żeby było zabawniej, jest sobie też taki rzeczownik jak tzīntli, który nasz słownik przekłada jako 'bottom, base, anus')
tlazohtli (w klasycznych tekstach pisane też przez ç: tlaço(h)tli) - miłość
mahuiztli - szacunek, honor

Pierwszy stopień grzeczności to złożenie wg. wzoru wyraz podstawowy + tzintli:
caltzintli 'szanowny dom'
nocaltzin 'mój szanowny dom'

(Dla przypomnienia: w złożeniach tylko ostatni człon może mieć końcówkę absolutywną.)

Co ciekawe, liczbę mnogą od posesywnych złożeń z tzintli uzyskuje się przez podwojenie:
nocaltzitzinhuan 'moje szanowne domy'
W żadnym przykładzie nie mam nieposesywnej liczby mnogiej, więc prawdopodobnie to nie jest tak łatwe, że brzmi ona caltzitzintli 'szanowne domy'.

To samo złożenie może mieć też znaczenie zdrobniałe:
tlacatl 'człowiek'
tlacatzintli 'szanowny człowiek ~ mały człowiek'

A dla niektórych rzeczowników litościwe:
icnotl 'sierota'
icnotzintli 'nieszczęsna sierota'

Drugi stopień grzeczności to złożenie tlaço(h)tli + wyraz podstawowy + tzintli:
tlaçocaltzintli 'drogi i szanowny dom'

Trzeci stopień ma wzór tlaço(h)tli + mahuiztli + wyraz podstawowy + tzintli:
tlaçomahuizcaltzintli 'czcigodny, drogi i szanowny dom'
notlaçomahuiznantzin 'Miriam matka Jeszui, dosł. moja czcigodna, droga i szanowna matka'

Nadgryźliśmy też czasowniki, ale nie padło nic, czego Ghoster nie byłby opisał wcześniej.

[Ghoster]

[...........]

[Wedyowisz]

Końcówka yo oznacza stałe posiadanie, np. tlancuāitl 'kolano' notlancuāyo 'moje kolano [integralna część mnie]', eztli 'krew', nezzo 'moja krew [j.w.]', być może też huentli 'ofiara', tohueyo 'Totonakowie, dosł. nasze ofiary [integralne, należne nam, istniejące po to, żebyśmy ich mogli poświęcać]'.

Co jest nie tak z tymi ludźmi? :ó

Na resentyment nie cierpieli...

[Hapana Mtu]

Kolejne zajęcia.
Ćwiczyliśmy odmianę czasownika przez osoby podmiotu (ni- 'ja', ti- 'ty', zero 'on(a/o)', ti- -h 'my', an(am)- -h 'wy', -h 'oni, one') i dopełnienia

"Nech" 'Mnie';
"Mitz" 'Ciebie';
"Qui" 'Jego/jej' ("Qu" przed "i" oraz "e", w przeciwnym wypadku zmienia się na "C");
"Tech" 'Nas';
"Amech" 'Was';
"Quin" 'Ich' ("N" zamienia się na "M" przed samogłoskami)
Oraz:
"Te" 'Kogoś';
"Tla" 'Coś'.

Interfiks dopełnieniowy trzeciej osoby liczby pojedynczej 'jego, jej' występuje w wersji z samogłoską -qui-, gdy użycie samej spółgłoski byłoby sprzeczne z modelem sylaby (C)V(C), a więc po prefiksie zakończonym na spółgłoskę, a przed tematem rozpoczętym od tejże. W pozostałych przypadkach składa się z samej spółgłoski z dwoma wariantami graficznymi qu przed e, i oraz c gdzie indziej.

Przykład na wymianę c [k] ~ qui [ki]:
caqui - słuchać
niccaqui in cuīcatl - słucham pieśni
ticcaqui in cuīcatl - słuchasz pieśni
quicaqui in cuīcatl - słucha pieśni
ticcaquih in cuīcatl - słuchamy pieśni
anquicaquih in cuīcatl - słuchacie pieśni
quicaquih in cuīcatl - słuchają pieśni

Przykłady z c [k] i qu [k]:
itta - widzieć
niquitta tlacualli - widzę jedzenie
āna - brać
nicāna tamalli - biorę tamal(a)

Kolejna zasada mówi, że w czasowniku można wyrazić tylko jedno dopełnienie, a dopełnienie dalsze ma pierwszeństwo nad bliższym:
maca - dawać
nimitzmaca tlaqualli - daję ci jedzenie
Istnieją jakieś specjalne formy, które pozwalają wyrazić dwa dopełnienia, ale poznamy je dopiero za kilka zajęć.

Przy okazji poznaliśmy pierwszy sposób na wyrażenie posiadania:
piya, pia - strzec; mieć (drugie znaczenie pod wpływem hiszp.)
ome - dwa
niquimpiya ome nopilhuan - mam dwoje własnych dzieci

Ciekawe jest włączanie prefiksów dopełnienia -tla- 'coś' i -te- 'kogoś' do słowotwórstwa:
cua - jeść
nitlacua - jem coś, jem sobie
nitecua - jem kogoś
tlacualli - jedzenie
tlacuani - zwierzę niepolujące na ludzi
tecuani - zwierzę polujące na ludzi; kanibal (drugie znaczenie pod wpł. hiszp.; Nahua nie zjadali ludzi, co najwyżej zjadali bogów w postaci ludzkiej ofiary, a to jakoby co innego)

Samo -ni ma znaczenie podobne do tureckich morfemów -r, -ar, -ır, gdyż tworzy imiesłowy w znaczeniu 'taki, który coś robi', jak i jest podstawą dla czasu nazywającego zwyczaje.

I jeszcze rzadki przykład na złamanie zasady tylko jednego dopełnienia w czasowniku:
maca - dawać
nitlamaca - daję coś, daję komunię
nitetlamaca - daję coś komuś (!)

W nahuatlu mamy też formy zwrotne (podaję je już połączone z wykładnikiem właściwej osoby):
nin(o)-
tim(o)-
m(o)-
tit(o)- -h
amm(o)- -h
m(o)- -h

Przykłady czasowników posiadających odmianę zwrotną:
ehua - podnosić, wyruszać, podnosić się~wstawać (przechodni, nieprzechodni, zwrotny)
niquehua coatl - podnoszę węża
nehua - wyruszam
ninehua - podnoszę się, wstaję

ihtotia - tańczyć z kimś, tańczyć (przechodni, zwrotny)
nimitzihtotia - tańczę z tobą
ninihtotia - tańczę sobie (i przed zwarciem krtaniowym jest silniejsze niż zwykle i dlatego wypiera o z nino-)

[Hapana Mtu]

Dalej czasowniki.

Niektóre czasowniki zwrotne mogą przyłączać dopełnienie. W takich czasownikach dopełnienie stoi pomiędzy podmiotem a zwrotnością. Przykład:
maca 'dawać'
nicmaca 'ja daję go'
ninomaca 'ja siebie (od)daję'
nicnomaca 'ja siebie (od)daję jemu'

quimaca 'on daje go'
momaca 'on siebie (od)daje'
quimomaca 'on siebie (od)daje jemu'

Istnieją dwa prefiksy ruchu: on 'ruch na zewnątrz, dalej od mówiącego, dotamtąd' i hual 'ruch do wewnątrz, ku mówiącemu, dotąd'. W ciągu prefiksów ich miejsce jest po podmiocie i dopełnieniu, a przed zwrotnością. Przykłady:
huica - nieść
onhuica - zabrać
hualhuica - przynieść

aci - przybywać
hualaci - przybywać (do miejsca, gdzie jest mówiący)
onaci - przybywać (do miejsca, gdzie nie ma mówiącego)

Samogłoska z prefiksu on potrafi narzucać swoją barwę wcześniejszym samogłoskom, np. ni + c + on + huica -> noconhuica 'ja to zabieram'.

Morfemy strony sprawczej to tia, a, ltia, huia. Ich dodanie może spowodować elizję samogłoski w temacie oraz zmiany a->i, /s/->x, t->ch, tz->ch. Znaczenie takich czasowników to 'sprawiać [prosić, kazać itp.], że ktoś coś zrobi'.
tzilini 'bić' (o dzwonach)
tzilinia 'bić' (w dzwony)

caqui 'wiedzieć, słyszeć'
caquitia 'informować'

miqui 'umierać'
mictia 'zabijać'

choloa 'uciekać'
chololtia 'sprawiać, że ktoś ucieka, przeganiać kogoś'

aci 'przychodzić, sięgać'
axitia 'sprawiać, że ktoś przychodzi, sięga'

matzi 'wiedzieć'
machtia 'uczyć'

quiça 'wychodzić'
quixtia 'sprawiać, że ktoś wychodzi'

huetzca 'śmiać się'
huetzquitia 'rozśmieszać'

Morfemy form aplikatywnych to lia, a, lhuia. Ich dodanie może spowodować te same zmiany, co w wypadku morfemów sprawczych. Znaczenie takich czasowników to 'robić coś komuś, dla kogoś'.

maca 'dawać'
maquilia 'dawać komuś'

cui 'brać'
cuilia 'zabrać komuś'

Możliwe jest nałożenie aplikatywności na sprawczość:
miqui 'umierać'
mictia 'zabijać'
mictilia 'zabijać dla kogoś'

Wszystkie powyższe formy (sprawcze, aplikatywne, aplikatywne od sprawczych) mają dopełnienie.
niccaquitia 'informuję go'
anquimchololtia 'sprawiacie, że oni uciekają, przeganiacie ich'
tinechmaquilia 'dajesz mi'
niccuilia 'zabieram mu'
nimitzmictia 'zabijam cię'
nimitzmictilia 'zabijam dla ciebie'

Ugrzecznione formy czasownika semantycznie dają ten sam efekt, co dodanie do rzeczownika -tzintli: wypowiedź jest ładniejsza, grzeczniejsza, bardziej dystyngowana. Tworzy się je łącząc zwrotność z formą sprawczą lub aplikatywną (obojętnie którą, bo i tak tracą swoje wyjściowe znaczenie), np. ticcui in atl 'bierzesz wodę' to w wersji ugrzecznionej ticmocuilia in atl 'bierzesz wodę', ewentualnie ticmocuitia in atl 'bierzesz wodę'. Jeśli coś takiego ma też mieć znaczenie kauzatywne lub aplikatywne, to trzeba podwoić końcówkę, np. ticmocuititia in atl 'karzesz mu brać wodę; prosisz go, by wziął wodę; sprawiasz, że on bierze wodę', ticmocuililia in atl 'zabierasz mu wodę'.

Czasownik 'iść' jest nieregularny i w czasie teraźniejszym odmienia się tak
niyauh - idę
tiyauh - idziesz
yauh - idzie
tihuih - idziemy
anhuih - idziecie
huih - idą
Ponadto w połączeniu z przedrostkiem ruchu hual daje huallauh 'iść ku mówiącemu, przychodzić', a jego formą ugrzecznioną jest zwrotność+huica (samo huica znaczy 'nieść'), np. mohuica 'on idzie', timohuica 'ty idziesz'.

Zgaduję, że nopan znaczyłoby 'we mnie', a mohuān 'z tobą'.

I tak właśnie jest, ale o tym napiszę indziej w następnym poście.

[Hapana Mtu]

Słówka relacyjne
Znaczeniowo słówka relacyjne są to najczęściej odpowiedniki polskich przyimków, jednak ich zachowanie różni się od tego, do czego przyzwyczaiły nas języki indoeuropejskie i przypomina raczej konstrukcje węgierskie, tureckie i arabskie.
Ich właściwości podam na przykładzie słówka pan 'na'.

Słówka relacyjne odmieniają się przez kategorię osoby posiadacza, tworząc odpowiedniki indoeuropejskich konstrukcji przyimek + zaimek osobowy:
nopan - na mnie
mopan - na tobie
ipan - na nim
topan - na nas
amopan - na was
impan - na nich

Również z rzeczownikami łączą się na zasadzie związku dzierżawczego, przy czym mogą stać zarówno po rzeczowniku, którego dotyczą, jak i przed nim:
ipan (in) tetl / (in) tetl ipan - na kamieniu
ipan (in) noteuh / (in) noteuh ipan - na moim kamieniu

Możliwe jest też utworzenie z nimi wyrazu złożonego, przy czym wyraz taki nie będzie miał końcówki absolutywnej.
tepan - na kamieniu
notepan - na moim kamieniu

Między tymi dwoma modelami istnieje drobna różnica semantyczna - wersja z dzierżawczością jest bardziej o konkretna ((in) tetl ipan 'na [tym] kamieniu'), podczas gdy złożenie jest ogólniejsze (tepan '[w ogóle] na kamieniu; na wszystkich kamieniach').

Słówka relacyjne mają też oczywiście wersję ugrzecznioną, tworzy się ją przez morfem tzinco:
ipantzinco (in) tetl / (in) tetl ipantzinco - na [szanownym] kamieniu
tepantzinco - na [szanownym] kamieniu
ipantzinco (in) noteuh / (in) noteuh ipantzinco - na moim [szanownym] kamieniu
notepantzinco - na moim [szanownym] kamieniu

Lista słówek relacyjnych:
pan - na
tech - przy
huan - wraz z; ma też funkcję spójnika rzeczowników - por. tureckie ile, japońskie to
(ti)ca[1] - za pomocą
icampa - za (z tyłu)
nahuac - obok
(t)icampa[1] - na czubku, na głowie
(ti)tlan[1] - obok, pod, koło
c(o)[2][3] - w, na, u ('czysty' miejscownik)
pa[3] - ku, od, ileś kroć
huic - ku
chan - w domu
yan[4] - w
can[4] - w
panpa - z powodu
ixpan - naprzeciw
ihtic - w
tzintlan - pod
ixpanpa - ku, od
copa - w sposób
techcopa - w związku

Uwagi
[1] Wersje z t(i) pojawia się w złożeniach z rzeczownikami:
noca - za moją pomocą
tochtica - za pomocą królika
[2] Wersja z samogłoską pojawia się po spółgłosce
tlacac - u człowieka, w/na człowieku
Mexihco - w Mexih (a ponieważ zwarcia krtaniowego w starych tekstach się nie zapisywało...)
[3] Nie łączy się z prefiksami dzierżawczymi
*nopa - do mnie
[4] Nie jest słówkiem relacyjnym, ale ma podobne znaczenie (tak powiedziała P2 za jakimś zachodnim profesorem, nie znam szczegółów)
Ponadto słówka od panpa do techcopa to etymologicznie rzecz biorąc złożenia.

I na koniec - słówka relacyjne są często składowymi nazw własnych. W takim przypadku nie odmienia się ich podwójnie:
Mexihco - Mexihco, dosłownie "w Mexih"
niMexihco - jestem w Mexihco
nihuallauh Mexihco - idę do Mexihco

[Hapana Mtu]

Na dzisiejszych zajęciach dowiedzieliśmy się paru dodatkowych rzeczy o tla 'coś, czemuś, czyjś' i te 'kogoś, komuś, czyjś'.

Po pierwsze - ich miejsce w czasowniku jest po zwrotności. Pełna kolejność morfemów stawianych przed czasownikiem to: wykonawca (ni, ti...) - dopełnienie (nech, mitz...) - ruch (on, hual) - zwrotność (no, mo, to) - nieokreślone dopełnienie (tla, te). Przykładem wykorzystania ich wszystkich jest wyraz nichualnotlahuiquililia - dosłownie znaczyłoby to "ja (ni) przynoszę (huica) coś (tla) dla (li) niego (c) w kierunku zbliżającym się (haul) i mówię o tym w sposób uprzejmy (no+lia)", ale w praktyce znaczy "wiszę mu kasę i mówię o tym w sposób uprzejmy".

Drugą funkcją tla i te jest redukowanie argumentu czasownika, np. niccua znaczy "jem to", przy czym "to" jest nazwane w zdaniu lub znane z kontekstu, nitlacua to z kolei nie tylko "jem coś", ale też po prostu "jem" (użycie *nicua jako "jem" jest niemożliwe - nie ma takiej formy).

Ćwiczyliśmy też połączenia tla i te z rzeczownikami i słówkami relacyjnymi, w których zachowują się tak samo, jak prefiksy posiadacza (no, mo, i...), np. naxca "moja własność", teaxca "czyjaś własność"; nixpan "przede mną", tlaixpan "przed czymś" albo ogólniej "z przodu", teixpan "przed kimś" albo ogólniej "publicznie".

EDIT:
Mam też smutną wieść: przed miesiącem zmarł James Lockhart, znany ekspert ds. nahuatlu.

[Hapana Mtu]

Przy tworzeniu czasu przeszłego czasowniki dzieli się na cztery grupy.

I grupa - temat czasu przeszłego pokrywa się z formą słownikową, formy osobowe czasu przeszłego dostają końcówkę -c w l. poj. i -queh w mnogiej. Należą do niej m. in.:

a) czasowniki jednosylabowe
i - pić
qui - on to pije
quic - on to pił
temat przeszły: i

cui - brać
niccui - ja to biorę
niccuic - ja to brałem
temat przeszły: cui

b) czasowniki zakończone na CCV
ahci - przybywać
nahci - przybywam
nahcic - przybyłem
temat przeszły: ahci

itta - widzieć
tiquittah - widzimy to
tiquittaqueh - widzieliśmy to
temat przeszły: itta

c) bezosobowe czasowniki zakończone na -hua (jw. - o tym mamy jeszcze mówić dokładniej później):
nemohua- "żyć się"
nemohua - żyje się
nemohuac - żyło się
temat przeszły: nemohua

d) czasowniki zakończone na -ō (w tym te w stronie biernej, o wykładniku -lō, ale o tym mamy mówić później), -ca i -tla:
temo - schodzić
temo - schodzi
temoc - zszedł
temat przeszły: temo

tlaçohtla- kochać
tictlaçohtla - kochasz go
tictlaçohtlac - kochałeś go
temat przeszły: tlaçohtla

maca- dawać
quimaca - on to daje
quimacac - on to dał
temat przeszły: maca

II grupa - temat czasu przeszłego tworzy się przez usunięcie ostatniej samogłoski z formy słownikowej, ponadto formy osobowe czasu przeszłego dostają końcówkę -que w mnogiej.

yoli- żyć
yoli - on żyje
yol - on żył
yolih - oni żyją
yolqueh - oni żyli
temat przeszły: yol

Przy tej grupie należy zwrócić uwagę na dwie rzeczy:

a) Zmiany w rdzeniu:
* m->n
ami- polować
ami - on poluje
an - on polował
temat przeszły: an

y->x
piya (w tekstach klasycznych pisane pia)- bronić; mieć
quipiya - on to ma
quipix - on to miał
temat przeszły: pix

y->z
celiya (w tekstach klasycznych pisane celia)- rozkwitać
celiya - on rozkwita
celiz - on rozkwitał
temat przeszły: celiz

t->t/h
mati - wiedzieć, dowiedzieć się
quimati - on to wie
quimah - on to wiedział
quimatih - oni to wiedzą
quimatqueh - oni to wiedzieli
temat przeszły: (?)

b) Zmiany na piśmie wynikające z reguł ortografii:
neci- pojawiać się
neci - on się pojawia
nez - on się pojawił
temat przeszły: nez

miqui- umierać
miquih - oni umierają
micqueh - oni umarli
temat przeszły: mic

cahua- zostawiać
niccahua - ja go zostawiam
niccauh - ja go zostawiłem
temat przeszły: cauh

Niektóre czasowniki mogą należeć do I lub II grupy w zależności od użytych prefiksów:
ehua - wyruszać (nieprzechodnie), podnosić (przechodnie), wstawać (zwrotne)
nehua - wyruszam
nehuac - wyruszyłem (grupa I)
niquehua- podnoszę to
niqueuh- podniosłem to (grupa II)
ninehua - wstaję
nineuh- wstałem (grupa II)
temat przeszły: (? - może są dwa, nie wiem)

III grupa - temat czasu przeszłego tworzy się przez zastąpienie ostatniej samogłoski z formy słownikowej spółgłoską -h, ponadto formy osobowe czasu przeszłego dostają końcówkę -queh w liczbie mnogiej. Należą do niej czasowniki zakończona na -oa, -ia (a więc też formy sprawcze, aplikatywne i grzecznościowe).

mictia- zabijać
nicmictia - ja go zabijam
nicmictih - ja go zabiłem
temat przeszły: mictih

maquilia- dawać komuś [aplikatyw]
tiquimmaquiliah - dajemy im
tiquimmaquilihqueh - dawaliśmy im
temat przeszły: maquilih

ticmocuilia - bierzesz to [powiedziane grzecznie]
ticmocuilih - brałeś to [powiedziane grzecznie]

IV grupa - temat czasu przeszłego tworzy się przez dodanie do formy słownikowej spółgłoski -h, ponadto formy osobowe czasu przeszłego dostają końcówkę -queh w liczbie mnogiej. Należą do niej czasowniki zakończona na -ā.

ma - polować na coś, łowić coś
nicma - poluję na to
nicmah - polowałem na to
temat przeszły: mah

Formy czasu przeszłego bardzo często poprzedzone są przez partykułę o, którą dawniej interpretowano jako wyznacznik czasu przeszłego, ale dziś pojawia się interpretacja, że był to raczej znacznik aspektu dokonanego. Partykuła ta pisana była łącznie. Przykłady:
onicmah - polowałem na to
onicmictih - ja go zabiłem
oquimatqueh - oni to wiedzieli

Partykuła o z rzadka bywa oddzielona od czasownika przez inne słowo.
o huel quitlaçohtlac in icihuauh - on bardzo kochał swoją żonę

[Hapana Mtu]

Tworzenie czasu przyszłego jest dużo łatwiejsze, niż było to z przeszłym. Końcówką liczby pojedynczej jest -z, a mnogiej -zqueh, a z czasowników zakończonych na -oa, -ia (a więc należących do opisanej w poprzednim poście III grupy) wypada ostatnia samogłoska.

ninemi - ja żyję
ninemiz - ja będę żył

miquih - umierają
miquizqueh - umrą

ticholoa - uciekasz
ticholoz - uciekniesz

ticpoloah - niszczymy to
ticpolozqueh - zniszczymy to

Czas przyszły bywa używany nie tylko dla opisu wydarzeń przyszłych, ale też miewa odcień celowości, stąd bywa używany w konstrukcjach z udziałem:

1. słówka (spójnik? partykuła?) inic, które użyte między dwoma czasownikami odpowiada polskiemu żeby, np.:
otlanahuatih inic quipalehuizqueh - rozkazał, żebyśmy mu pomogli, a dosł. "rozkazał, żeby mu pomożemy"
(nahuatia 'rozkazywać', tlanahuatia 'rozkazywać coś, wydawać rozkaz' palehuia 'pomagać')

To samo inic postawione przed liczebnikiem głównym zmienia go w porządkowy:
ce - jeden
inic ce - pierwszy
ome - dwa
inic ome - drugi

2. czasownika nequi 'chcieć', np.
nicnequi niquittaz Pedro - chcę zobaczyć Pedro, dosł. "chcę [tego że] zobaczę Pedro"
(itta 'widzieć')
Uwaga! W powyższym zdaniu dopełnieniem pierwszego czasownika (nicnequi 'chcę tego') jest cała fraza niquittaz Pedro (którą można by tu od biedy nazwać zdaniem podrzędnym), a dopełnieniem drugiego czasownika  (niquitta 'zobaczę go') jest Pedro.

Jeśli podmiot czasownika nequi jest tożsamy z podmiotem podporządkowanego mu czasownika, to nequi może się zredukować do sufiksu, np.
nicnequi niquittaz Pedro 'chcę zobaczyć Pedro' -> niquittaznequi Pedro 'chcę zobaczyć Pedro'
ticnequi tiquittaz Pedro 'chcesz zobaczyć Pedro' -> tiquittaznequi Pedro 'chcesz zobaczyć Pedro'
ale:
nicnequi tiquittaz Pedro - 'chcę, żebyś ty zobaczył Pedro' -> nie przekształci się, bo podmioty są różne

[Feles]

nichualnotlahuiquililia - dosłownie znaczyłoby to "ja (ni) przynoszę (huica) coś (tla) dla (li) niego (c) w kierunku zbliżającym się (haul) i mówię o tym w sposób uprzejmy (no+lia)"

Gdzieś tu w rozbiciu na morfemy nie wkradła się literówka?

[Hapana Mtu]

ni + c + hual + no + tla + huica (->huiqui) + lia (->li) + lia = nichualnotlahuiquililia

Raczej drobna niekonsekwencja, huica dałem w brzmieniu słownikowym uznając, że warto zaznaczyć oryginalne brzmienie rdzenia, a pierwsze li w takiej wersji, w jakiej pojawia się w wyrazie uznając, że postać podwojonego aplikatywu i tak rozpozna każdy, kto czytał wcześniejsze posty. Choć może rzeczywiście lepiej byłoby podać pełną postać lia.

[Hapana Mtu]

Czasowniki nieregularne - jest ich pięć. Część z nich zmienia temat, inne z kolei używają form czasu przeszłego w znaczeniu czasu teraźniejszego, a czasu zaprzeszłego w znaczeniu przeszłego i zaprzeszłego.

Cah - być
l. poj. czasu teraźniejszego: cah
l. mn. czasu teraźniejszego: cateh
l. poj. czasu przeszłego: catca
l. mn. czasu przeszłego: catcah
l. poj. czasu przyszłego: yez
l. mn. czasu przyszłego: yezqueh

Yauh - iść
l. poj. czasu teraźniejszego: yauh
l. mn. czasu teraźniejszego: huih
l. poj. czasu przeszłego: ya
l. mn. czasu przeszłego: yaqueh
l. poj. czasu przyszłego: yaz
l. mn. czasu przyszłego: yazqueh

O - leżeć
l. poj. czasu teraźniejszego: (on)oc
l. mn. czasu teraźniejszego: (on)oqueh
l. poj. czasu przeszłego: (on)oca ~ (on)oya
l. mn. czasu przeszłego: (on)ocah ~ (on)oyah
l. poj. czasu przyszłego: (on)oz
l. mn. czasu przyszłego: (on)ozqueh

On jest prefiksem ruchu, który używa się z tym czasownikiem tylko po to, żeby nie wydawał się za krótki. Na podobnej zasadzie on potrafi współwystępować z i 'pić'.

Ica - stać
l. poj. czasu teraźniejszego: icac
l. mn. czasu teraźniejszego: icaqueh
l. poj. czasu przeszłego: icaca ~ icaya
l. mn. czasu przeszłego: icacah ~ icayah
l. poj. czasu przyszłego: icaz
l. mn. czasu przyszłego: icazqueh

Huitz - przybywać
l. poj. czasu teraźniejszego: huitz
l. mn. czasu teraźniejszego: huitzqueh
l. poj. czasu przeszłego: huitza
l. mn. czasu przeszłego: huitzah
l. poj. czasu przyszłego: [nie ma]
l. mn. czasu przyszłego: [nie ma]

Żeby było ciekawiej, to wszystkie czasowniki nieregularne, a także niektóre regularne mogą służyć jako czasowniki posiłkowe w formach "ciągłych". Formy takie tworzy się wg. wzoru:

prefiksy gram. + temat przeszły czasownika głównego + ti + czasownik posiłkowy w formie właściwego czasu i liczby

temo - schodzić
nitemoticah - jestem schodzący w sposób ciągły
nitemoticatca - byłem schodzący w sposób ciągły
titemoticatcah - byliśmy schodzący w sposób ciągły

Czasowniki posiłkowe to (w nawiasach ich znaczenie samodzielne):

• cah - robić coś w sposób ciągły (być)
• o - robić coś poziomo (leżeć)
• ica - robić coś pionowo (stać)
• yauh - robić coś idąc lub robić coś po kawałku, stopniowo; w Tlaxcali: robić coś umierając (iść)
• huitz - robić coś przychodząc (przychodzić)
• mani - robić coś rozpościerając się, np. o deszczu, suszy, trzęsieniu ziemi (rozpościerać się)
• momana - j. w.; często w znaczeniu zaczynać się rozpościerać (nie używany samodzielnie)
• nemi - robić coś w życiu, np. wykonywać zawód (żyć)
• ehhua - robić coś na odchodnym, umierając (wychodzić, wyłaniać się)
• huitzi - robić coś na szybko (spadać)
• quiza - robić coś w przelocie, przy okazji (wychodzić, wyłaniać się)

Uwaga: forma l. poj. cz. teraźniejszego yauh użyta jako czasownik posiłkowy skraca się do uh (np. titlaxtlauhtiuh 'ty płacisz idąc/odchodząc/stopniowo' od ixtlahua 'płacić', nie *titlaxtlauhtiyauh), a czas przeszły od mani i nemi w tym użyciu to man(ca) i nemca (np. quiyauhtimanca 'deszcz padał rozpościerając się' od quiyahui 'padać', quichiuhtinenca 'robił to w życiu/z zawodu' od chihua 'robić').