Nauwatl

Zaczęty przez Hapana Mtu, Październik 19, 2013, 02:42:48

Poprzedni wątek - Następny wątek

Spiritus

Będzie toto jeszcze kontynuowane?
  •  

Hapana Mtu

#31
Oczywiście, że tak. Przynajmniej do końca roku bieżącego roku akademickiego nie powinno zabraknąć nowych rzeczy do dzielenia się. Niedługo wrzucę nowe materiały.

EDIT: W końcówce poprzedniego postu doszło parę drobnych dodatków.
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

Rzeczowniki odczasownikowe
(Na moje oko działają bardziej podobnie do uralsko-ałtajskich imiesłowów rzeczownikowych niż do polskich rzeczowników odczasownikowych.)

1. Rzeczowniki utworzone sufiksem -liztli nazywają czynności.
cochi - spać
cochiztli - spanie

Jak zwykle w tematach czasowników zachodzą zmiany, w notatkach mam a->i oraz oa, ia -> o, i.
cahua - zostać
cahuiliztli - zostanie
choloa - uciekać
chololiztli - uciekanie, ucieczka

Sufiks ma też skróconą wersję -ztli:
miqui - umierać
miquiztli - umieranie, śmierć

2. Rzeczowniki utworzone morfemami -lli oraz -tli nazywają rezultat czynności, ew. wykonawcę.
nemi - żyć
nemilli - coś żywego
miqui - umierać
miquilli - trup

Standardowo obowiązują zmiany w tematach, a ponadto -tli zawsze kasuje ostatnią samogłoskę tematu.
tlaquiloa - pisać
tlaquilolli - coś napisanego; dokument, list itd.
namaca - sprzedać
namactli - coś sprzedanego

Rzeczowniki z obu powyższych grup odmieniają się na podobnej zasadzie, jak inne rzeczowniki.
cochiztli - spanie
nocochiz - moje spanie (tj. wykonywane przeze mnie)
chololiztli - uciekanie, ucieczka
ichololiz - jego uciekanie, ucieczka (tj. on ucieka, uciekł)
miquiztli - umieranie, śmierć
tomiquiz - nasze umieranie, nasza śmierć
tlaquilolli - coś napisanego; dokument, list itd.
motlaquilol - coś napisanego przez ciebie; twój dokument, list itd.
namactli - coś sprzedanego
nonamac - coś sprzedanego przeze mnie

Uwaga: rzeczowniki utworzone morfemem -ztli w odmianie przypominają formy czasu przyszłego
nomiquiz - moje umieranie, moja śmierć
nimiquiz - ja umrę

Wykładnik zwrotności dla rzeczowników odczasownikowych ma postać ne-:
cuitlahuia - dbać (zwrotny)
ninocuitlahuia - ja dbam
necuitlahuiztli - dbanie

ninotecuitlahuia - ja dbam o kogoś
netecuitlahuiztli - dbanie o kogoś
nonetecuitlahuiz - moje dbanie o kogoś

ninotlacuitlahuia - ja dbam o coś
netlacuitlahuiztli - dbanie o coś
nonetlacuitlahuiz - moje dbanie o coś
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#33
Tryb życzący
(A ściślej rozkazująco-życzący, bo pełni funkcje obu.)
Formy trybu rozkazującego tworzy się podobnie do czasu teraźniejszego, ale wyznacznikiem drugiej osoby obu liczb jest morfem xi-, liczbę mnogą tworzy morfem -can, a czasowniki III grupy tracą końcowe -a.

chihua - robić
nicchihua - obym to robił
xicchihua - obyś to robił, rób to
quichihua - oby to robił, niech to robi
ticchihuacan - obyśmy to robili, zróbmy to
xicchihuacan - obyście to robił, zróbcie to
nicchihuacan - oby to robili, niech to zrobią

Tryb życzący może być opcjonalnie poprzedzony dodatkową partykułą 'oby, niech', np. ma nicchihua 'obym to robił', ma xicchihua 'obyś to robił, rób to'. Uwaga: w starych tekstach partykuła jest zapisywana dokładnie tak samo jak partykuła mah 'chyba'.

Prośbę można uczynić jeszcze bardziej uprzejmą za pomocą partykuły tla 'jeżeli' (nie używa się wtedy ), np. tla xicholo 'jeśli byłbyś tak miły uciec' od choloa 'uciekać'.

Zaprzeczeniu trybu życzącego służy partykuła macamo, np. macamo xicochi 'nie śpij' od cochi 'spać'.

Co ciekawe, partykuła nie musi stać bezpośrednio przed czasownikiem, a w dodatku może się sklejać z zaimkami, np. macayac 'niech nikt, oby nikt' <= + ayac 'nikt'; stąd macayac calaqui nochan 'niech nikt nie wchodzi do mojego domu' (calaqui 'wejść').
zaimki

ayac - nikt
ahtleh - nic
aic - nigdy
ahcan - nigdzie
aquin - kto
tleh - co
aca - ktoś
mah aca - ktokolwiek
ihtla - coś
mah ihtla - cokolwiek

ah - nie (np. ahtlacatl 'nieczłowiek, barbarzyńca')
mah - chyba
[Zamknij]

EDIT:
Partykułę można też łączyć z czasem przyszłym otrzymując życzenie lub rozkaz dotyczący przyszłości.
ma nicchihuaz - obym to zrobił
ma ticchihuaz - obyś to zrobił, zrób to
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

Ostatnio dużo zajęć przepadło, a te, które się odbyły, poświęcamy głównie tłumaczeniu, nie gramatyce.

Z nowych zagadnień tknęliśmy liczebniki. System liczebników nahuatlańskich jest dwudziestkowy, przy czym inaczej niż we francuskim czy czeczeńskim tu mamy dwudziestkowość pełną gębą. Wg słów P2 liczebniki zachowują się jak rzeczowniki, niektóre mają nawet końcówkę absolutywną.
1 ce
2 ome
3 ei ~ eyi
4 nahui
5 macuilli - prawdopodobnie związane z maitl 'ręka', por. luka w tokiponie
6 chicuacen (5+1) - prawdopodobnie w liczebnikach 6-9 zachowała się stara "piątka"
7 chicome (5+2)
8 chiqueyi (5+3)
9 chiucnahui (5+4)
10 mahtlactli
11 mahtlactlionce (10+1)
12 mahtlactliomome (10+2)...
13 mahtlactliomei
14 mahtlactlionnahui
15 caxtolli
16 caxtollionce (15+1)...
17 caxtolliomome
18 caxtolliomei
19 caxtollionnahui
20 cenpohualli ~ cempohualli (1x20)
21 cenpohualli on ce (1x20+1)
39 cenpohualli on caxtollionnahui (1x20+(15+4))
40 onpohualli ~ ompohualli (2x20)
60 eipohualli ~ expohualli (3x20)
80 nauhpahualli (4x20)
400 centzontli (1x400)
424 centzontli ipan cenpohualli on macuilli (400 + 20 + 5) - po liczebnikach progowych w roli "plusa" używa się ipan
800 ontzontli (2x400)
8000 cenxiquipilli (1x8000)
16000 onxiquipilli (2x8000)

Jak już wspominałem wcześniej, liczebnik główny poprzedzony partykułą inic lub ic staje się liczebnikiem porządkowym.
W nahuatl są też kwantyfikatory, którymi można wspierać się przy liczeniu. Dotychnio poznaliśmy dwa:
tlamantli - do liczenia rzeczy, np. inic centlamantli 'po pierwsze, jako pierwsza rzecz'
tetl - do liczenia obiektów okrągłych i brył (dosłownie znaczy 'kamień'), np. centetl calli 'jeden dom'

Ponadto omextin znaczy 'oboje', ale nie wiem, czy *-Vxtin to też kwantyfikator.
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#35
Na dzisiejszych zajęciach (wreszcie coś nowego!) zaczęliśmy zagłębiać się w nahuatlańską składnię, a ściślej w różne użycia słówka in.

Podstawową jego funkcją jest wprowadzenie elementów (zdań, fraz) podrzędnych. Może stać zarówno przed rzeczownikami (warto pamiętać, że rzeczownik sam w sobie też może być zdaniem, np. atl 'woda, to jest woda, to jest wodą')...
nicmaca in atl - daję mu to, co jest wodą, daję mu wodę
ahmo nechpalehuia in nitah - on nie pomaga mnie, który jestem jego ojcem
...jak i przed czasownikami, co w przekładzie na polski daje zwykle zdanie podrzędne.
niquitta in cihuatl in niquiximati - widzę kobietę, którą znam
niquiximati in cihuatl in niquitta - znam kobietę, którą widzę

Takie zdanie podrzędne z in może wejść w środek zdania głównego.
iz catqui in otinechicuilhui amatl - oto jest dokument, który dla mnie napisałeś
iz catqui 'oto jest', icuilhuia 'pisać/rysować dla kogoś' (aplikatyw od icuiloa 'pisać/rysować'), amatl 'dokument'

W usamodzielnionym użyciu (ze znaczeniem 'to, co') zwykle używa się tlein (tleh + in).
amo nicmati tlein oticchiuh - nie wiem [tego], co ty zrobiłeś
nicmati tlein tiquitta - wiem [to / o tym], co ty widzisz

Zdanie podrzędne z in może również mieć znaczenie 'ten, kto coś robi', co nie jest sygnalizowane w żaden sposób, ale często da się wyłapać z kontekstu.
in quichihua huel tlamatini - ten, kto to czyni, jest bardzo mądry / jest wielkim mędrcem
tlamatini 'ktoś mądry, mędrzec' (odnosi się zawsze do osoby, stąd tłumaczenie 'to, co on zrobił, jest mędrcem' byłoby dość bezsensowne)
Jeszcze jedna para:
nicmati in oquichiuh - wiem, co on zrobił
niquiximati in oquichiuh - znam tego, kto to zrobił
mati 'wiedzieć, znać [coś]' iximati 'poznawać, rozpoznawać, znać [kogoś]' (zawiera ixtli 'twarz')
(Można przyjąć, że w pierwszym przykładzie c w nicmati odnosi się do tego samego elementu, co qui w oquichiuh, a w drugim qu w niquiximati odnosi się do tego samego elementu, co zero morfologiczne w oquichiuh.)

Drugą specyficzną funkcją in jest wprowadzenie zdań podrzędnych okolicznikowych czasu. W takim użyciu często towarzyszą mu takie słowa jak niman 'wtedy, potem, natychmiast' i iuh 'tak, tak oto, właśnie' (to ostatnie ma tę dodatkową właściwość, że wchodzi między partykułę dokonaną o a czasownik).
in oquichiuh niman yauh - zrobił to, a potem poszedł / i poszedł / i natychmiast poszedł
in o iuh quimacac in tlalli omic - dał mu swoją ziemię, a potem umarł

In może też wreszcie służyć do tematyzowania danego wyrazu, w takim układzie często towarzyszy mu ca.
in yehuatl ca amo ixcoyan itoca quimati - a on to [nawet] własnego imienia nie zna
ixcoyan 'własny'
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Noqa

O, bardzo ciekawa gama znaczeń. Trochę mnie to zaskoczyło i czyni nahuatl jeszcze ciekawszym.

Cytatnicmaca in atl - daję mu to, co jest wodą, daję mu wodę

Czym to się różni od zwykłago nicmaca atl? Chyba, że to jest właśnie sposób na oznaczanie dopełnienia.
At him he yelled and yelped, tackling with taunting and dauntings; he tied and tacked him tightly and tautly, and killed him and quelled him and quenched him.
  •  

Hapana Mtu

Cytat: Noqa w Październik 16, 2014, 19:27:42
Cytatnicmaca in atl - daję mu to, co jest wodą, daję mu wodę
Czym to się różni od zwykłego nicmaca atl?
De facto niczym. Może co najwyżej tym, że nikt nie weźmie atl za samodzielne zdanie, jeśli poprzedzi się je in, ale to tylko moje dywagacje. Hiszpanie próbowali takie użycie in łączyć jakoś z określonością, bo im się kojarzyło z rodzajnikiem, ale w gruncie rzeczy nicmaca atl = nicmaca in atl.
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#38
Wczoraj poznaliśmy dwa nowe czasy i zrobiliśmy powtórzenie z czasowników nieregularnych.

Czas przeszły niedokonany tworzony jest na bazie tematu teraźniejszego (tj. formy słownikowej) z końcówką ya w liczbie poj. i yah w mnogiej. Dodatkowo, jeśli temat czasownika kończy się na -i, to <y> z końcówki może wypaść z zapisu.
tlacuaya 'jadł'
aciya ~ acia 'przybywał'

Czas zaprzeszły powstaje wg wzoru: temat przeszły + ca w liczbie poj. i cah w liczbie mn.
anca  'polował był'
yolca 'żył był'

Dla przypomnienia: czasowniki nieregularne o 'leżeć' i ica 'stać' w formie czasu przeszłego ndk i czasu zaprzeszłego mają też znaczenie czasu przeszłego dokonanego:
(on)oca ~ (on)oya 'leżał'
icaca ~ icaya 'stał'

Czasowniki nieregularne - nowe informacje (wcześniejsze notatki tu)

Czasownik cah 'być' ma temat ye także w trybie rozkazującym, w formach "ciągłych" (tj. z czas. posiłkowym) i w postaci bezosobowej:
ye 'niech będzie'
yetiuh 'idzie być'
yeloa 'jest się, zachodzi istnienie'

Czasownik yauh 'iść' ma temat hui w trybie rozk., formach bezosobowych i czasie zaprzeszłym:
xihui 'idź'
xihuian 'idźcie' (! nietypowy wykładnik mnogości w trybie rozk. - regularnie byłoby xihuican)
huiloa 'idzie się, jest chodzenie'
nihuica 'szedłem byłem'

Ciekawe są też formy honoryfikatywne (rewerencyjne) od czas. nieregularnych:
miquiltia ~ miquiltiticac 'stoi' (druga forma dosł. 'stoi stojąc')
monoltia ~ monoltitoc 'leży' (druga forma dosł. 'leży leżąc')
moyetzticah 'jest' (dosł. 'jest będąc', nie wiadomo, skąd w środku -tz-)
mohuica 'idzie'
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#39
W ramach płodozmianu i trójpolówki urozmaicenia mieliśmy wczoraj krótką prezentację wyrażeń honoryfikatywnych w jednym ze współczesnych wariantów nahuatl. Poniżej prezentuję poznane wyrażenia oraz (w miarę możliwości) objaśnienia odnośnie do ich pochodzenia.

Quenotomixtonalti - jak się masz (rano, grzecznie)
quen 'jak', otomixtonalti <- klasyczne otimixtonalti (o-ti-m(o)-ixtonal-ti(a)) 'doświadczyłeś dnia [z szacunkiem]' od ixtonali (?) 'doświadczyć dnia' od ixtli 'twarz' + tonalli 'dzień'

Quenotomixtonaltiltzino - jak się masz (rano, jeszcze grzeczniej)
jak wyżej, tylko z sufiksem grzecznościowym rzeczownika (sic!) -tzin

Quenotomopanoltiltzino - jak się masz (już nie rano, ale wciąż bardzo grzecznie)
quen 'jak', otomopanolti <- klasyczne otipanolti (o-ti-panolti(a)) 'radziłeś sobie', -tzin 'sufiks grzecznościowy rzeczownika (sic!)'

Tlen ticah - jak się masz
tlen 'jak', ticah 'jesteś'

Cualli ca, tlazohtlamati momahuizzotzi - dobrze, dziękuję waszej (dosł. twojej) szanowności
cualli 'dobrze', ca 'partykuła o wielu użyciach, tu sygnalizuje początek odpowiedzi', tlazohtlamati 'dziękuję', na moje oko może być związane z tlazohtla 'kochać' i mati 'znać', momahuizzotzi (mo+mahuiz(tli)+yo+tzin) 'twoja [integralna] szanowność', od mahuiztli 'szacunek, strach' od mahui 'bać się'
(O sufiksie integralnej przynależności -yo niedługo będziemy mówić dokładniej.)

Nieformalne pozdrowienia:
Cualli tonal - dzień dobry (rano)
Cualli tlahca - dzień dobry
Cualli yohual - dobry wieczór (dosł. dobra noc)
cualli 'dobry', tonalli 'dzień', tlahca <- klasyczne tlahcah 'późnym rankiem, za dnia', yohualli 'noc'
Rzeczowniki są bez końcówki absolutywnej - objaśnia się to wpływem hiszpańskim.

Timota moztla - widzimy się jutro
timota <- klasyczne timottah (ti+mo+(i)tta+h) 'widzimy się', moztla 'jutro'
Timota to kalka z hiszp. nos vemos.

Tlen timotoca - jak się nazywasz
tlen 'jak', timotoca (ti+mo+toca) 'nazywasz się'
Całość jest kalką z hiszp. cómo te llamas. Toca w języku klasycznym było jedynie tematem rzeczownikowym (tocaitl 'imię'), tu przesunęło się do roli tematu czasownikowego.
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#40
Formant słowotwórczy -yō(tl) dodawany jest do tematów imiennych i tworzy rzeczowniki. Początkowe y ulega upodobnieniu, jeżeli temat kończy się na spółgłoski x, ch, z, l, w wyniku czego powstaje geminata, która następnie może się skrócić, np. qualli 'dobry', quallotl ~ qualotl 'dobroć', oquichtli 'mężczyzna', oquichchotl ~ oquichotl 'męskość'.

Formant ten ma trzy funkcje:

1. Tworzy rzeczowniki abstrakcyjne o znaczeniu właściwości rzeczy, czasem też nazwy funkcji, urzędów.
nantli 'matka'
nanyotl 'macierzyństwo'
tlacatl 'człowiek' mecatl 'lina'
tlacamecayotl 'rodzina'
tlatoani 'król, władca'
tlatocayotl 'urząd króla; królestwo'
mahuiztli 'strach'
mahuizzotl~mahuizotl 'honor, szacunek', dziś w Tlaxcali: 'taniec weselny z chochlami, głową martwej krowy i żywym indykiem'

2. Tworzy rzeczowniki zbiorcze.
pilli 'szlachcic'
pillotl~pilotl 'szlachta', posiada też znaczenie abstrakcyjnie: 'szlachectwo'

3. Nazywa rzeczy posiadane integralnie, inherentnie, nierozerwalne przynależne posiadaczowi lub wbudowane w niego, np. części ciała. W tym znaczeniu zwykle z prefiksem dzierżawczym.
eztli 'krew'
nez 'moja krew (np. krew zwierzęcia w jakimś naczyniu)'
nezzo~nezo 'moja krew (tj. moja własna)'
nacatl 'mięso'
nonac 'moje mięso (np. w mojej spiżarni)'
nonacayo 'moje ciało (tj. moje własne mięso składające się na mnie)'
chichihualli 'biust' atl 'woda'
chichihualayotl 'mleko (ludzkie)', dziś w Tlaxcali: 'słodycze wytwarzane z dyni'

Formant -yō(tl) bardzo łatwo pomylić z formantem -yoh wyglądającym identycznie w starych tekstach.
-Yoh jest jednym z trzech sufiksów posiadacza.

-yoh 'posiadający coś i będący tym czymś pokrytym'
-eh 'posiadający coś'
-huah 'posiadający coś'
(dwa ostatnie sufiksy są synonimiczne, przy czym -eh zwykle pojawia się po spółgłoskach, a -huah po samogłoskach, choć są od tego wyjątki)

eztli 'krew'
ezzoh 'pokryty krwią'
letra 'litera'
letrayoh 'notatka (dosł. coś pokrytego literami)'
tlalli 'ziemia'
tlaleh 'posiadacz ziemi'
cuaitl 'głowa' cuahuitl 'drzewo'
cuacuahuitl 'róg'
cuacuahueh 'krowa (dosł. posiadaczka rogów)'
ixtli 'oko' macaztli 'ucho'
ixeh macaceh 'czujny (dosł. posiadacz oka i ucha)'
atl 'woda' tepetl 'wzgórze'
altepetl 'miasto'
altepehuah 'posiadacz miasta' rzadziej: 'obywatel miasta'
ahuah tepehuah (!) 'j. w.'

Sufiksy posiadacza w odmianie i słowotwórstwie zachowują się podobnie jak imiesłowy: nie posiadają wykładnika absolutywu, liczbę mnogą tworzą zawsze przez sufiks -queh, zaś formy złożone z pomocą -ca.
tlalehqueh 'posiadacze ziemi'
tlalehcatzintli 'szanowny posiadacz ziemi'

Dzięki brakowi absolutywu można w starych tekstach odróżnić -yoh od -yōtl w wyrazach bez przedrostka dzierżawczego.
ezzo 'coś pokrytego krwią'
ezzotl 'własna krew'
ale:
nezzo 'moja własna krew' (nezzō) albo 'coś mojego pokrytego krwią' (nezzoh)
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

Wołacz
W języku nahuatl mamy łącznie trzy sposoby na wyrażenie wołacza. Jest z nimi o tyle ciekawie, że możliwość użycia tej a nie innej formy jest uzależniona od płci mówiącego.

1. Tylko dla mężczyzn.
Pierwszy wołacz to wołacz o końcówce -e (po samogłoskach -ye lub -he). Dodaje się go do rzeczowników w formie absolutywnej lub posesywnej. Na styku z końcówką absolutywną zakończoną na samogłoskę powoduje wypadnięcie tej ostatniej.
pilli 'szlachcic'
pille! 'szlachcicu!'
pitzotl 'świnia'
pitzotle! 'świnio!'
tlatoani 'władca, król'
tlatoanie! 'władco!, królu!'
nopil 'moje dziecko'
nopile! 'moje dziecko!'
tehuatle Tezcatlipocaye ~ Tezcatlipocae!  'o, ty, który jesteś Tezcatlipocą'

W tekstach łatwo pomylić wołacz -e z końcówką posiadacza -eh. W formach absolutywnych łatwo je rozróżnić po tym, że posiadacz dodawany jest do tematu, a wołacz do absolutywu. W formach posesywnych są niestety nierozróżnialne.
pilli 'szlachcic, dziecko'
pille! 'szlachcicu!'
pile 'posiadacz dziecka, posiadacz szlachcica'
nopile 'moje dziecko!; mój posiadacz szlachcica, mój posiadacz dziecka'

2. Tylko dla mart kobiet.
Drugi wołacz to wołacz bez żadnych wykładników.
pilli! 'szlachcicu!'
pitzotl! 'świnio!'
tlatoani! 'władco!, królu!'
nopil! 'moje dziecko!'
tehuatl Tezcatlipoca!  'o, ty, który jesteś Tezcatlipocą!'

3. Koedukacyjny.
Ostatnia metoda tworzenia wołacza polega na poprzedzeniu danego rzeczownika partykułą in.
in pilli! 'szlachcicu!'
in pitzotl! 'świnio!'
in tlatoani! 'władco!, królu!'
in nopil! 'moje dziecko!'
in tehuatl in Tezcatlipoca! 'o, ty, który jesteś Tezcatlipocą!'
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

Formy celowego ruchu tworzy się na bazie tematu teraźniejszego przy pomocy następujących morfemów:
quiuh - przychodzenie, czas przyszły, liczba pojedyncza
quihuih - przychodzenie, czas przyszły, liczba mnoga
co - przychodzenie, czas teraźniejszy i przeszły, liczba pojedyncza
coh - przychodzenie, czas teraźniejszy i przeszły, liczba mnoga
tiuh - odchodzenie, czas przyszły i teraźniejszy, liczba pojedyncza
tihuih - odchodzenie, czas przyszły i teraźniejszy, liczba mnoga
to - odchodzenie, czas przeszły, liczba pojedyncza
toh - odchodzenie, czas przeszły, liczba mnoga

Ich znaczenie najlepiej oddać jako 'przyjść/pójść coś zrobić'. (Podobne znaczenie 'przychodzenia/odchodzenia' wnoszą prefiksy ruchu, jednak w ich przypadku nie jest to ruch celowy.)
quittatiuh 'idzie, pójdzie to zobaczyć'
quittaco 'przychodzi, przyszedł to zobaczyć'
tepohuato 'poszedł robić spis ludności'
tepohua 'liczyć ludzi

Czasowniki trzeciej grupy przed sufiksami celowego ruchu tracą końcowe a.
ticnechicoquihuih in diezmo 'przyszliśmy zebrać trybut'
nechicoa 'zbierać' diezmo 'trybut'

Sporą pułapką jest to, że końcówka ruchu celowego -tiuh 'odchodzi ~ odejdzie coś zrobić' jest identyczna ze zlepkiem morfemów -tiuh 'robić coś idąc ~ umierając' (skrócona wersja czasownika yauh poprzedzona ti i użyta jako cz. posiłkowy; o tej konstrukcji pisałem w końcówce tego posta). Różnica jest taka, że formę celową tworzy się na bazie tematu teraźniejszego, a formę posiłkową na bazie przeszłego. W praktyce oznacza to, że dla czasowników I grupy obie formy są identyczne, a dla grup III i IV zlewają się na piśmie, jeśli nie zapisuje się zwarcia krtaniowego h.

macatiuh 'odchodzi ~ odejdzie dać' albo 'daje idąc ~ umierając'
maca 'dawać' (I grupa)

mictitiuh 'odchodzi ~ odejdzie zabijać'
mictihtiuh 'zabija idąc ~ umierając'
mictia 'zabijać' (III grupa)

amitiuh 'odchodzi ~ odejdzie polować'
antiuh 'poluje idąc ~ umierając'
ami 'polować' (II grupa)
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

#43
Możliwe sufiksy strony biernej to -lō, -ō, -hua, -lohua.

Czasowniki I, II i IV grupy zwykle przyjmują -lō.
icza 'nadepnąć'
iczalō 'zostać nadepniętym'
itta 'widzieć'
ittalō 'być widzianym, widocznym'

Czasowniki III grupy również przyjmują -lō, a końcowe wypada pozostawiając ślad w postaci iloczasu.
pol 'niszczyć'
polō'być niszczonym'

W czasownikach I i II może się też zdarzyć, że końcowe i oraz a wypadną, a sufiksem będzie ; temu procesowi towarzyszy palatalizacja (t->ch, z->x) i delabializacja (cu->c).
nequi 'chcieć'
necō 'być chcianym'
itta 'widzieć'
ittō 'być widzianym, widocznym'
mati 'wiedzieć'
machō 'być wiedzianym'
ihnecui 'wąchać'
ihnecō 'być wąchanym'
Jak widać na przykładzie ittō ~ ittalō, czasem obocznie funkcjonują dwie formy.

Rzadszym sufiksem strony biernej jest hua. Dla czasowników zakończonych na o, ō, ī dodaje się je bez żadnych dodatkowych zmian. W czasownikach zakończonych na i dochodzi do wzdłużenia ostatniej samogłoski do ī lub zamiany jej na o, zaś końcowe a z tematu zawsze przechodzi w o; w tych czasownikach również może zajść palatalizacja (t->ch, z->x).
ī 'pić'
īhua 'być pitym'
cui 'brać'
cuīhua 'być branym'
miqui 'umierać'
micohua 'zachodzi umieranie'
chōca 'płakać'
chōcohua 'zachodzi płacz'
ahci 'przychodzić'
ahxīhua 'zachodzi przychodzenie'
Na piśmie ohua bywało upraszczane do oa, np. micoa 'zachodzi umieranie'.

Końcówka lohua występuje w niektórych cz. nieregularnych.
cah 'być'
yelohua 'zachodzi bycie'
'iść'
huīlohua 'zachodzi chodzenie'

Po końcówce hua może pojawić się .
cui 'brać'
cuīhualō 'być branym'

Strona bierna utworzona na bazie czasowników nieprzechodnich ma znaczenie bezosobowe.
micohua 'umiera się, zachodzi umieranie'
huīlohua 'chodzi się, zachodzi chodzenie'

Strona bierna utworzona na bazie czasowników przechodnich z jednym dopełnieniem przenosi dopełnienie strony czynnej do podmiotu.
quicahualtiz 'usunie go'
cahualtiloz 'zostanie usunięty'
cahualtia 'usuwać'

Strona bierna utworzona na bazie czasowników przechodnich z dwoma dopełnieniami przenosi dopełnienie dalsze do podmiotu; dopełnienie bliższe jest wyrażane w czasowniku tylko wtedy, gdy wprowadza je prefiks nieokreślone (te, tla), w przeciwnym wypadku jego wykładnik nie jest obecny w czasowniku.
onechmacac in atl 'dał mi wodę'
onimacoc in atl 'zostałem obdarzony wodą'
onechtlamacac 'dał mi coś; dał mi komunię'
onitlamacoc 'zostałem obdarzony czymś; dano mi komunię'

Czasowniki, które w stronie czynnej mają przedrostek zwrotny, w stronie biernej dostają przedrostek ne- (tak samo jak zwrotne rzeczowniki odczasownikowe).
cuitlahuia - dbać (zwrotny)
onechmocuitlahui - dbał o mnie
ninecuitlahuiloc - byłem tym, o którego dbano

Oprócz strony biernej znaczenie bezosobowe można uzyskać na dwa sposoby: przy pomocy prefiksu zwrotnego (por. polskie robi się) i przy pomocy 3. osoby liczby mnogiej (por. węg. látják, rus. говорят).
ye omocauh in tlacalaquilli 'już dostarczono trybut, dosł. dostarczył się'
ye 'już', cahua 'tu: dostarczyć', tlacalaquilli 'trybut'
quiquixtilizqueh in imil 'zabierze się mu jego pole, dosł. zabiorą'
quixtilia 'zabierać coś komuś', milli 'pole'

Dodanie do tematu teraźniejszego strony biernej sufiksu lokatywnego yan tworzy nazwy miejsc, w których coś się robi.
tlacua 'jeść rzeczy'
tlacualo 'zachodzi jedzenie'
tlacualoyan 'miejsce, gdzie się je'
aci 'przybywać'
axihua 'zachodzi przybywanie'
axihuayan 'miejsce, dokąd się przybywa'

To samo yan dołączone do tematu ter. czas. czynnych oznacza 'miejsce, gdzie ktoś coś robi'. W takim przypadku na podmiot wskazuje przedrostek dzierżawczy.
nicochi 'śpię'
nocochiyan ~ nocochian 'miejsce mojego snu'

Sufiks lokatywny -can również tworzy nazwy miejsc, gdzie coś się robi, jednak tylko na bazie strony czynnej. Dołącza się go również do innych części mowy oraz występuje on w zaimkach.
cacchihua 'robić buty'
cacchiuhcan 'warsztat szewski'
altepehua 'obywatel'
altepehuacan 'miejsce, gdzie są obywatele'
mieccan 'wszędzie'
acan 'nigdzie'
nican 'tu'

Sufiksy -yan i -can czasem przesuwają się znaczeniowo z 'miejsca' na 'czas'.
cualcan 'dobre miejsce, dobry czas'
cualli 'dobry'
ipehuayan xihuitl 'początek roku'
pehua 'zaczynać się', xihuitl 'rok'
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •  

Hapana Mtu

Dwie nowe informacje z ostatnich zajęć:

1. Morfem -tia, który tworzy czasowniki sprawcze na bazie tematów czasownikowych, może też być dołączony do tematów rzeczownikowych. Tworzy wtedy czasowniki o znaczeniu 'zapewniać komuś coś'.
calli 'dom'
caltia 'zapewniać dom'
namictli 'małżonek'
namictia 'zapewniać małżonka'
axcaitl 'własność'
axcatia 'zapewniać własność'
Utworzone w ten sposób czasowniki należą do III grupy.

W czasownikach tych prefiks dopełnienia wyraża dopełnienie dalsze.
nimitzcaltia 'zapewniam ci dom, np. daję ci dom, daję ci schronienie w moim domu'
niccaltia 'zapewniam mu dom'
quicaltiz 'on mu zapewni dom'
nicnamictiz in Maria 'wydam Marię za mąż, dosł. zapewnię Marii małżonka'

Jednakże użyte z przedrostkiem zwrotnym czasowniki te nabierają znaczenia 'zapewniać coś sobie'.
ninocaltia 'zapewniam sobie dom'
ninonamictia 'biorę ślub, dosł. zapewniam sobie małżonka'
W takim przypadku w czasowniku prefiksem wyrażone jest już dopełnienie bliższe.
nicnonamictiz Maria 'biorę ślub z Marią, dosł. zapewniam sobie Marię jako małżonka'
onicnaxcati in caltepiton 'zdobyłem na własność mały dom, dosł. zapewniłem sobie mały dom jako własność'
nicnocaltia in ozotl 'zamieszkuję jaskinię, dosł. zapewniam sobie jaskinię jako dom'

2. Morfem -tzinoa tworzy czasowniki grzecznościowe (obowiązkowo z przedrostkiem zwrotnym). W tej funkcji jest synonimiczny z kombinacją przedrostek zwrotny + strona sprawcza/aplikatywna, choć dużo rzadszy.
moyolitzinoa = moyolitia 'on żyje (i mówię o tym w sposób uprzejmy)'
Utworzone w ten sposób czasowniki rónież należą do III grupy.
º 'ʔ(1)|z(0) + -(y(2))| = º 'ʔ(1)|z(2)|
  •