W tym temacie stworzę pełną, obszerną lekcję na temat arabskiego abdżadu, jego formy pisanej, czytania oraz odcztywania arabskiej kaligrafii. Poruszę tu kwestię wszelakich ligatur, jakich używa się w świecie arabskim, zapis arabskiego w internecie oraz ewentualne wskazówki dla potencjalnych konlangerów, którzy chcieliby użyć abdżadu do swoich konlangów.
أبــــجـدية العـــربــية
'Alfabet Arabski'
"Abjadīyyä.tu al-Carabīyyä.tu"
Hiperpoprawna wymowa koraniczna: [ʔæbʤædijːætu‿lˤʕɑɾˠɑbijːætu]
Wymowa MSA: [ʔæbʤædijːæ‿lˤʕɑɾˠɑbijːæ(h)]
Wymowa potoczna: [æbʤædiː‿lˤɑɾˠɑbiː]
Alfabet arabski (dalej: abdżad) składa się z dwudziestu ośmiu podstawowych liter, w tym trzech samogłosek, oraz kilku modyfikacji liter, z których niektórzy traktują jedną z nich (hamzę) jako osobną, pełnosprawną literę, umieszczając ją na na końcu alfabetu. Poniższe lekcje będą dotyczyły tylko i wyłącznie MSA (Modern Standard Arabic), a przedstawiana wymowa dotyczyć będzie formy MSA (czyli najbardziej podstawowej), formy koranicznej (czyli hiperpoprawnej wymowy języka arabskiego zawartego w Koranie) oraz formy potocznej (czyli najpopularniejszych skrótowców fonetycznych w dzisiejszym MSA). Jeśli podana będzie tylko jedna wymowa, będzie ona dotyczyć tylko i wyłącznie podstawowej wersji MSA. Poniżej prezentuję cały arabski alfabet (pisany od prawej do lewej, co powinniście już wiedzieć, jak i całe pismo prócz cyfr, o czym innym razem):
ا ب ت ث ج ح خ
د ذ ر ز س ش
ص ض ط ظ ع غ
ف ق ك ل م ن ه و ي
Jak łatwo zauważyć, litery w pierwszych trzech rzędach (prócz pierwszej litery alfabetu: alifu) reprezentują pewne rodziny kształtów, w których litery są zapisywane tak samo, różnią się jedynie kropkami (różnice w wymowie są niemniej diametralne). Podczas tych lekcji *nie będę* przeprowadzał nikogo przez abdżad w kolejności alfabetycznej, a wybiorę poszczególne litery, wraz z którymi lekcje będą się optymalnie posuwać naprzód. Ważna informacja dla tych, którzy nie wiedzą: w arabskim nie zapisuje się (większości) samogłosek krótkich, za to samogłoski długie są (prawie) zawsze zapisywane! Nie myślcie teraz o tych nawiasach i wyjątkach, to wszystko bardzo proste i logiczne, co będę skrupulatnie i powoli wyjaśniał.
Pierwsza i najważniejsza informacja: za wyjątkiem sześciu liter, *każda* litera arabskiego alfabetu posiada cztery osobne formy, które są ich wariantami pozycyjnymi. Innymi słowy prawie każda litera wygląda inaczej pisana osobno, na początku słowa, w jego środku i na końcu. Oczywiście nie oznacza to, iż każda arabska litera jest całkowicie odmienna pisząc ją w różnych pozycjach, niemniej czasami znaki zmieniają się nie do poznania i ich kształtów trzeba się wyuczyć, jeśli macie zamiar opanować arabski abdżad. Litery w arabskim łączą się, ponieważ są one pisane w jednej, ciągłej linii (jako iż wiele liter dla odróżnienia od siebie posiada kropki, większość Arabów zapisując arabski najpierw pisze kształt liter, a dopiero potem dopisuje dane kropki).
Pierwsze cztery litery jakie poznamy to Alif, Bā’, Tā’ oraz Ŧā’, które oznaczają odpowiednio głoski [æː], [b], [t] oraz [θ]; trzy ostatnie litery należą do jednej rodziny i mają tę samą formę, różnią się jedynie położeniem kropek.
Forma każdej z tych liter łącząc się z innymi literami w słowie zachowuje się dokładnie tak samo, jedynie kropki są w innych pozycjach. Dla małego wyjaśnienia:
Forma izolowana to wygląd litery, która nie łączy się z żadnej strony (może to pokazywać, iż dany znak to nic więcej jak tylko litera, ale może też występować w słowie po grupie liter, które nie łączą się z lewej strony);
Forma początkowa używana jest na początku słów bądź w ich środku, jeśli znajduje się po literach, które nie łączą się z lewej strony;
Forma środkowa łączy się z innymi literami z obu stron;
Forma końcowa łączy się z innymi literami tylko z prawej strony.
[table=2]
[tr]
[td]Przykład[/td]
[td]Forma końcowa[/td]
[td]Forma izolowana[/td]
[td]Litera[/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـا[/td]
[td]
ا[/td]
[td]Alif
ā
[æː] [ɑː]
[æ] [u][/td]
[/tr]
[/table]
Alif jest pierwszą i jedną z najczęściej używanych liter abdżadu. Za jego pomocą zapisuje się naprawdę przeróżne głoski, ale na razie wiedzieć trzeba tylko jedno: alif oznacza nader wszystko
długie /a/, czyli "ā". Jego najbardziej podstawowa wymowa to [æː] i tak powinno się tę literę zapamiętać. Jeśli jednak alif graniczy z jakąś literą prezentującą dźwięk faryngalny/faryngalizowany, wymawia się go jako [ɑː].
Za pomocą samego alifu żadnego słowa jednak zapisać nie możemy, przejdźmy zatem do pierwszego rasmu.
[table=2]
[tr]
[td]Przykład[/td]
[td]Forma końcowa[/td]
[td]Forma środkowa[/td]
[td]Forma początkowa[/td]
[td]Forma izolowana[/td]
[td]Litera[/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـب[/td]
[td]
ـبـ[/td]
[td]
بـ[/td]
[td]
ب[/td]
[td]Bā’
b
[b][/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـت[/td]
[td]
ـتـ[/td]
[td]
تـ[/td]
[td]
ت[/td]
[td]Tā’
t
[t][/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـث[/td]
[td]
ـثـ[/td]
[td]
ثـ[/td]
[td]
ث[/td]
[td]Ŧā’
ŧ
[θ][/td]
[/tr]
[/table]
"
Rasm" 'Rysunek, szkic' - Tego słowa używa się w arabskim na określenie *kształtu liter bez kropki*. Jak można wyżej zobaczyć, wszystkie trzy litery mają dokładnie taki sam kształt i różnią się tylko kropkami - takich sytuacji będzie więcej, więc ważnym jest, by zacząć tego typu litery szybko zapamiętywać jako połączenie zmieniającego się rasmu oraz niezmiennych kropek. Trzeba też zapamiętać, że litery wyglądają inaczej w każdej pozycji w słowie i warto tutaj napomknąć, że wielu Arabów dzieli te litery (a przynajmniej te, które da się tak podzielić) na część właściwą, niezmienną (w powyższym przypadku jest to wzniesienie na linii pisma) oraz na ogon, końcówkę, jak zwał tak zwał - tę część, która jest usuwana w każdej pozycji, tylko nie na końcu, gdzie litera może zostać swobodnie zakończona, bo nie przerywa jej w tym kolejna, następująca po niej litera.
Zacznijmy od przeczytania chyba najprostszego słowa jakie może być:
باب"
bāb" 'Drzwi'
W przeciwieństwie do polskiego, w arabskim ten wyraz ma liczbę pojedynczą. Tak czy inaczej nie będę wyposzczególniał liter dla opornych, bo jest to najprostszy przykład i jeśli ktoś sobie nie radzi z tym, to już trudno. Należy wspomnieć o tym, iż rzadko kiedy w arabskim zdarzą się wyrazy, które można przeczytać dokładnie tak jak się pisze. Idąc głębiej w tę logikę można dojść do wniosku, że w arabskim takich wyrazów właściwie w ogóle nie ma, ponieważ każdy wyraz musi być czytany w jednym z trzech przypadków. Czyli powyższy wyraz, mimo transkrypcji jaką podałem, tak naprawdę wygląda jako:
"
bāb.un" 'Drzwi'
Przy czym "-u-" jest wyznacznikiem pierwszego przypadku, nominatywu, a "-n" wyznacznikiem nieokreśloności wyrazu (są to zatem jakieś tam drzwi, niekonkretne bądź nieważne). Ważne jest by zapamiętać, iż *końcówek przypadków* nie zapisuje się w ogóle (z jednym małym wyjątkiem: przy trzecim przypadku zapisuje się alif na końcu, ale o tym potem).
Znając już pierwsze ważne słowo możemy coś do niego dodać; na przykład kolejne Bā’ na początku:
بباب"
bi-bāb.in"
Co się teraz stało zwie się gramatyką. Otóż dodaliśmy do wyrazu przyimek "bi-" (z którego zapisuje się tylko "b") i słowo stanęło w drugim przypadku. *Nie musicie* teraz jeszcze nic wiedzieć o przypadkach, ale chcę zwrócić uwagę na pewną bardzo ważną kwestię, która zapewne wielu zaprząta głowę. "Jak czytać arabski, skoro nie zapisuje się samogłosek krótkich?". I właśnie tutaj jest odpowiedź: jeśli znacie jakieś słowo bardzo dobrze (wiecie jak się je zapisuje i odmienia), oraz znacie te przyimki, które mogą się do wyrazu dołączyć, *zawsze* przeczytacie ten wyraz poprawnie! Jeśli zatem napotkacie wyraz, który już wkuliście, a następnie zobaczycie go w tekście z jakimś tajemniczym "b", to możecie w ciemno przeczytać to jako "bi-", ponieważ znacie też ten przyimek! Na tym właśnie polega nauka czytania arabskiego - to pismo powstało, by zapisywać nim arabski i arabski tylko i wyłącznie. Oczywiście najpierw trzeba poznać kilka podstawowych zasad języku, ale mogę zagwarantować, że czytanie arabskiego nie opiera się na zgadywaniu tego, jakie ktoś samogłoski wsadził w słowo, a na chłodnej kalkulacji i przypominaniu sobie na bierząco znajomych morfemów oraz składanie ich.
To samo tyczy się zresztą zmiany przypadku w słowie powyżej: jeśli postawi się przed wyrazem przyimek "bi-", możecie być pewni, że wyraz przyjmie drugi przypadek, nawet mimo faktu, iż tego się nie zapisuje. Mam nadzieję, iż wszystko jest klarowne. Jeśli nie, to i tak jedziemy dalej.
[table=2]
[tr]
[td]Przykład[/td]
[td]Forma końcowa[/td]
[td]Forma środkowa[/td]
[td]Forma początkowa[/td]
[td]Forma izolowana[/td]
[td]Litera[/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـل[/td]
[td]
ـلـ[/td]
[td]
لـ[/td]
[td]
ل[/td]
[td]Lām
l
[l
(ˠ)][/td]
[/tr]
[/table]
W tym momencie zaburzyłem kolejność alfabetyczną, ale to dla waszego dobra. Litera Lām służy do zapisywania dźwięku [l], który w pewnych otoczeniach może przyjmować nawet formę [lˠ]. Tak się składa, że słowo "Allah" wymawia się jako [ɑlˠːɑː(h)]. Warto zwrócić uwagę na to, iż w tej sytuacji fonem /a/ wymawiany jest jako [ɑ], tak jak pomiędzy głoskami emfatycznymi, o czym wcześniej wspomniałem.
Tak więc: opierając się na powyższej tabelce oraz na tym, iż poznaliśmy już literę Alif, możemy śmiało stworzyć to, z czego chyba najbardziej kojarzony jest język arabski, to jest zaimek określony "al-":
الباب"
al-bāb.u" 'Drzwi'
Stało się tutaj kilka ważnych rzeczy: po pierwsze należy zapamiętać, iż zaimek określony "al-" *zawsze* jest pisany łącznie ze słowem, które określa. Po drugie, słowo straciło "-n" z przypadku; jak już wspominałem, nunacja (czyli inaczej: obecność "-n" z przypadku) jest wyznacznikiem nieokreśloności wyrazu. Jeśli wyraz jest jednak określony (najczęściej poprzez dołączenie do niego "al-"), to owo "-n" się wykrusza i zostaje nam ledwie samogłoska przypadku, w jakim wyraz stoi. Jednak co bardziej czujnych mogło zainteresować dlaczego zapisaliśmy alifem krótkie "a". Otóż należy wspomnieć o tym, iż alifem zapisuje się przede wszystkim długie "ā", ale *także* krótkie samogłoski (wszystkie, o czym szerzej potem) na początku słów. Tak się składa, iż "al-" zapisywane jest poprzez "alif-lām". Tą samą zasadą rządzą się zwykłe rzeczowniki:
اب"
ab.un" 'Ojciec'
Mimo iż zapisaliśmy alif, czytamy to słowo przez krótkie "a". Ogółem, jeśli alif jest na początku słowa, to czyta się go krótko. Gdy przejdziemy do diakrytyków powiem jak to ograniczenie omijać.
ثبت"
ŧabata"
'Być stałym, być niezmiennym'
Ten przykład ładnie pokazuje nam to, jak bardzo arabskocentryczny jest abdżad. Otóż z tego słowa zapisaliśmy tylko i wyłącznie spółgłoski w nim występujące. To ważne, ponieważ arabski na takich rdzeniach spółgłoskowych się opiera - oznacza to, że dzięki takiemu sposobowi zapisu łatwiej zwracamy uwagę na rdzeń wyrazu, w tym przypadku "
Ŧ-B-T". Istnieją oczywiście rzeczowniki zapisywane ledwie trzema literami (i to akurat tymi z rdzenia, którymi identycznie zapisany jest jakiś inny czasownik, na przykład), ale pamiętajmy, że arabski jest językiem fleksyjnym. Po rzeczownikach nie będzie końcówek koniugacji, a po czasownikach końcówek deklinacji - i właśnie stąd wiadomo jakie słowo czytamy. Ale to trochę wyższa szkoła jazdy.
Czas poznać kolejny przyimek, którym jest "li-" (do, dla). Jest on bardzo analogiczny do poprzedniego przyimku:
لباب"
li-bāb.in"
'Do drzwi'
...Jednak różni się on od niego jedną rzeczą. Otóż jeśli chcemy użyć na jednym rzeczowniku przyimku "li-" oraz zaimku "al-", musimy pamiętać, że "li-" bardzo się nie lubi z tym zaimkiem i zjada mu alifa, z czego wychodzi coś takiego:
للباب"
li-l-bāb.i"
'Do określonych drzwi'
Jeśli coś wyjaśniłem niezrozumiale, proszę pisać. A tymczasem zobaczymy jakie cuda dzieją się, gdy alif stanie za lāmem.
[table=2]
[tr]
[td]Przykład[/td]
[td]Forma końcowa[/td]
[td]Forma izolowana[/td]
[td]Litera[/td]
[/tr]
[tr]
[td]
[/td]
[td]
ـلا[/td]
[td]
لا[/td]
[td]Alif Lām
lā
[læː][/td]
[/tr]
[/table]
Ligatura! Tak, w arabskim istnieje ligatura "alif-lām" i wiem, że czasami można się pogubić w tym wszystkim, jeśli zacznie się zapisywać samogłoski krótkie i im podobne symbole. Żeby nie było nieścisłości: ta ligatura jest przymusowa i nie wolno jej omijać, zatem rozdzielanie symboli lāmu oraz alifu jest najzwyczajniej w świecie błędem. Tak czy inaczej znając tę ligaturę poznajemy także nowe słowo:
لا"
lā"
'Nie'
Tak: nie. Może to oznaczać nasze proste "nie", albo może być użyte w konstrukcji "lā [...]", gdzie oznacza "Nie ma [czegoś]". Jako iż poznaliśmy już tę literę, możemy poznać i inne rzeczowniki; dla ułatwienia podkoloryzuję te litery w łacince, które są zapisywane w arabskim.
[table=2]
[tr]
[td]تل
"tall.un"
'Wzgórze'[/td]
[td]تلال
"tilāl.un"
"Wzgórza'[/td]
[td]اتلال
"atlāl.un"
"Wzgórza'[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ثبت
"ŧabata"
'Być stałym, niezmiennym'[/td]
[td]ثابت
"ŧābit.un"
'Stały, niezmienny'[/td]
[td]تثبت
"taŧabbut.un"
'Weryfikacja, sprawdzenie'[/td]
[/tr]
[tr]
[td]تلاتل
"talātil.un"
'Problemy, kłopoty'[/td]
[td]ثلث
"ŧulŧ.un"
'Jedna trzecia'[/td]
[td]تبل
"tabil.un"
'Smak'[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ثلب
"ŧalaba"
'Krytykować, zniesławiać'[/td]
[td]ثالب
"ŧālib.un"
'Oszczerczy'[/td]
[td]لب
"labba"
'Zostawać (gdzieś)'[/td]
[/tr]
[/table]
Niektórzy mogli zauważyć, iż podwójne spółgłoski pisane są jako jedna - jest to stała zasada w arabskim i należy się jej trzymać. Jeśli zapisujemy dwa symbole koło siebie (np. "bb") to *zawsze* będzie się znajdować pomiędzy nimi jakaś samogłoska (no, prawie zawsze - ale są to zasady w pełni przewidywalne i klarowne, zero zgadywanek). No i proszę: kolejne ułatwienie w czytaniu abdżadu! A do tych, co właśnie pomyśleli: "ale skąd mam w takim razie wiedzieć czy spółgłoskę czytać jako jedną, czy jako dwie, skoro zapisuje się je identycznie?" - służy do tego specjalny diakrytyk, który poznamy później. I wbrew pozorom niektórzy go używają, w przeciwieństwie do większości diakrytyków w arabskim.
I nagle tego czego się przed chwilą nauczyliśmy (dosłownie pięciu ledwie liter) możemy użyć w konstruowaniu jakichś normalnych słów; wiem, że nieoznaczanie samogłosek krótkich może być męczące dla kogoś, kto je zawsze zapisywał, ale sprawa stanie się jaśniejsza wraz z kontyunacją poradniku. Możecie być pewni jednej rzeczy: w 99,5% przypadków, jeśli znacie już jakieś słowo (jak choćby te wypisane wyżej), możecie być pewni, że przeczytacie to słowo dobrze. Dlaczego? Ponieważ *tylko (no prawie) jedno słowo* pasuje do tego, co jest zapisane! I oto cały sekret odczytywania abdżadu arabskiego. Wszystkie słowa (z kilkoma drobnymi, naprawdę mało znaczącymi wyjątkami, które są zawsze wyczytywalne z kontekstu zdania) mają swój unikalny zapis, który, nawet jeśli jest niekompletny, pasuje tylko i wyłącznie do tego jednego słowa! Arabski jest bardzo trudno czytać nie znając słów, które się czyta (chociaż istnieje wiele wskazówek takich jak to, że, nawet mimo nieznajomości słowa, znacie na przykład przyimki do niego dołożone, albo zaimki dzierżawcze, albo końcówki fleksyjne, albo jeszcze coś innego, na przykład rozpoznajecie osnowę samogłoskową), ale jednak Arabowie jakoś sobie z tym radzą, zatem zapewniam: czytanie abdżadu nie jest takie trudne, trzeba jedynie poznać słowo, które czytamy. No przecież chyba każdy trzyma na biurku słownik Wehra, prawda?
