Kolejna część :-) .
Prezentacja zaimków osobowych i dzierżawczychPrezentuję odmianę zaimków osobowych + jego formę dzierżawczą.
Uwaga: tu pierwszym przypadkiem będzie wołacz, bo nie istnieje mianownik dla zaimków osobowych.
| W. | D. | Abl. | All. | B. | f. dzierżawcza | tłum. pol. |
| hé | héjes | héjsi | héjé | héj | honi | ja |
| éj(e) | éjes | éjsi | éjé | éj | héni | ty |
| hű | hűs | hűnsi | hé | hűn | hénsi | on, ona, ono |
| honjűr | honjűres | honjűrsi | honjéri | honjéréj | honjérsi | my (z tobą, wami) |
| hon | honis | honsi | héjni | héjen | honsi | my (bez ciebie, was) |
| hér | héres | hérsi | héri | héren | hérsi | wy |
| hjé | hjés | hjénsi | hüjé | hüjén | hünsi | oni, one |
Ułożę kilka zdań z wykorzystaniem zaimków i cząstek. Podstawą do ich tworzenia będzie zawsze biernik (z wyjątkiem honjűr - tu będzie wołacz, a potem biernik).
-- Sű
űtréj. - Jestem z tobą.
-- Hetjű
űnhűn. - Idę obok niego.
-- Hodesi hér
éhen. - Byliśmy przed wami.
-- Hens
éjmes honjénsi sélj
éjánsi. Jesz znad mojej ręki.
LiczebnikiNajpierw prezentacja:
1 - némja, 2 - dámja, 3 - téha, 4 - déja, 5 - séha, 6 - sétja, 7 - térd. 8 - mátja, 9 - éten, 10 - páj**
11 - pájsinémi, 12 - pájsidámi, 13 - téhessipáj**, 14 - déjessipáj**, 15 - séhessipáj**, 16 - sétjessipáj**, 17 - térdssipáj**, 18 - mátjessipáj**,19 - étenssipáj**
20 - demműni, 30 - téhműni, 40 - déjműni, 50 - séhműni, 60 - sétjenműni, 70 - térdműni, 80 - métjenműni, 90 - étenműni
100 - ép**, 200 - demép**, 300 - téhép**, 400 - déjép**, 500 - séhép**, 600 - sétjép**, 700 - térdép**, 800 - mátjép**, 900 - étenép**
Liczebniki 20-80 + 1-9 tworzymy, najpierw dając elementy dziesiątek, potem jedności, jednak przy 9 trzeba rozdzielić rdzenie za pomocą "j". Pisownia musi być łączna.
Liczebniki 91, 92, ..., 99 tworzymy w nieco odmienny sposób. Należy je interpretować jako 100 - x, co oddaje się jako "od stu [odjąć] x" (w innych językach laryngijskich "do stu [brakuje] x"!), np. 91 - épensijéten, 92 - épensimátja itd.
Analogicznie się dzieje, jeśli przedostatnią lub pierwszą (o ile już nie nastąpiłoby to zjawisko) cyfrą liczebnika jest 9, np. 1291 = 1300 - 9, 1993 = 2000 - 7, 920 = 1000 - 80, 9821 = 10000 - 179, ale 909 = 900 + 9 (bo w 1000 - 91 liczba 91 podlega regule), 9013 = 9000 + 13 (bo w 10000 - 987 liczba 987 podlega regule), 9903 = 9900 + 3 (bo w 10000 - 97 liczba 97 podlega regule). Jednakże od 10000 regułę ogranicza się do tysięcy, np. 99092 = 9*10000 + (10000 - 898), 19996 = 2*10000 - 4, ale 99002 = 9*10000 + (9000 + 2), 955555 = 95*10000 + 5500 + 55 lub obowiązuje osobno dla rzędów dziesiątek tysięcy , np. 9238291 = (1000-77)*10000 + (8300-9), ale dla zakończeń typu 9990, 9211, 9100 liczbę 10000 "przerzuca się" na wcześniejszy rząd, np. 129990 = 13*10000 - 10 (nie
120000 + (10000 - 10)), 12999237 = 1300*10000 - 763 (nie
(1300-1)*10000 + (10000 - 763)), 9238291 = (1000 -76)*10000 - 709 (nie
(1000-77)*10000 + (10000-709)).
Uwaga: W matematyce liczby 9000 ... 10000 poza pełnymi setkami (9100, 9200, ...) czyta się "normalnie" i nie obowiązuje zasada "przerzucania 10000 na wcześniejszy rząd". Cała filozofia ;-) .
1000 to zawsze "dziesięć setek", stąd mamy
péjép** (páj : péj).
10000 to "nad dwa [jest] sto", czyli
deméjép** (dámja : dem). Analogicznie milion to
téhéjép**. To znaczy, że kolejne rzędy liczb są stokrotnością, a nie - jak u nas - tysiąckrotnością.
Uwaga: rzędy dziesięciotysięczne mają osobną pisownię, np. 10002 to "deméjép dámja".
Ciekawostka: rozszerzenie tej reguły na np. 1, 2, 11, 12 itd. występuje... u młodzieży, zwłaszcza podczas pijackiej libacji występuje ten "rozszerzony" system odejmowania, np. zamiast "poproszę dwie flaszki" to "...od dziesięciu osiem..." :-D.
Najważniejszy jest podział liczebników na
rzeczownikowe (oznaczone **) i
przymiotnikowe. Łatwo domyślić się, że o typie liczebnika decyduje ostatni człon. W pierwszym przypadku liczebnik wchodzi z rzeczownikiem w związek rządu i wymusza na rzeczowniku dopełniacz lp. (lub mnogiej, jeżeli liczymy rzeczy występujące w naturze podwójnie, np. ręce, oczy, nogi) oraz wtedy odmieniają się wszystkie człony rzeczownikowe liczebnika, a w drugim liczebnik i rzeczownik są w związku zgody, a rzeczownik przyjmuje liczbę pojedynczą (lub mnogą dla liczebników zakończonych na 1 lub 2; to samo dotyczy orzeczenia).
Liczebniki porządkowe tworzy się za pomocą cząstki
irn, która właściwie pochodzi od stopnia wyższego przymiotnika.
Przykłady z omówieniami-- Semű d
ém
jén hon
jen etr
ején. -- Kocham moich dwóch synów. (czyli: kocham dwóch moich synów)
-- Hsédüj sejné ép sél
jés hen
eri. -- Żaden człowiek nie ma stu rąk. (czyli: do każdego człowieka sto rąk nie zostaje)
Uwaga: cząstka "er" czasownika to przeczenie i na nią dość często pada akcent, jeśli powstanie nam wyraz trzysylabowy.
-- Héjé némja műt
éjá, téha éjdűr hénű. -- Mam jednego kota i trzy psy. (czyli: do mnie jeden koty, trzy pies zostają)
Uwaga: spójnik "i" jest w szemierskim używany tylko w zdaniach współrzędnie złożonych.
-- Honjűrűn téhműnijétenépensitérd
irn nűj heni. -- Mamy rok 3893. (czyli: obok nas wszystkich "od 3900 siódmy" rok zostaje)
Uwaga: w krajach szemierskich obowiązuje inny kalendarz.
-- Hens
édéntjá téhműnimátjéptérdműnidéj
ürna
esnűj. -- Urodziłem się w 3874 roku. (czyli: jestem urodzony pod 3874. rokiem)
Uwaga: Używamy formy teraźniejszej czasownika "hens
édéntyi" (urodzić się), jeżeli mamy pewność, że dana osoba nadal żyje, w przeciwnym wypadku będzie to forma przeszła.
-- Edjá éten séjn
űtrá, páj
űtren semérn
és. -- Biegam z dziewięcioma kobietami i dziesięcioma mężczyznami. (czyli: biegam z dziewięć kobieta, z dziesięć mężczyzny)
Uwaga: "á" - jak w "séjnűtrá" - wymawia się jak /æ:/, jeżeli mamy kombinację: V oprócz "a", "á", "o" + C1 poza "j" + C2 poza "j" + "á".
-- Déljűn
sáh
éjin téh
in séj
ehsen -- Widziałem myszy za trzema domami. (czyli: widziałem myszy za trzy dom)
Uwaga: obowiązuje w szemierskim zasada: jeżeli łączymy cząstkę z biernikiem rzeczownika, to określające go części mowy również muszą być w bierniku. Dodatkowo w wyrazie "sáhéjin" (od "sáhja" - mysz) mamy i wymowę "s" jako /s/, i przesunięcie akcentu na drugą sylabę.
Cząstki - reguły rządzące nimiPrzy wstawianiu cząstek trzeba bardzo uważać na harmonię, która powoduje, że nie mogą istnieć określone kombinacje samogłosek i spółgłosek. To właśnie dzięki niej język szemierski jest płynny w mówieniu i brzmi melodyjnie. Szemierczycy stosują odruchowo reguły, gdyż poznali wiele różnych "kolizyjnych" wypadków i od razu wiedzą, jak postępować. Przy wstawianiu cząstek najlepiej sprawdza się poniższy mechanizm.
1. Najpierw próbujemy wstawić cząstkę na koniec wyrazu lub między rdzeń a końcówkę.
2. W przeciwnym wypadku zastanawiamy się, czy można zastosować jakąś zmianę fonetyczną, aby móc wstawić cząstkę w miejsce opisane w pkt. 1. (np. przegłos lub cofanie "j").
3. Jeżeli się to nie powiedzie, to próbujemy wstawić cząstkę na początek wyrazu.
4. W ostateczności wstawiamy cząstkę w dłuższej formie, np. z biernikiem (w przypadku imion) lub z końcówką "-éj" (w przypadku czasowników).
Rzeczownik - drobne szczegółyW tabelce zaprezentowanej wcześniej można zauważyć następujące podstawowe typy rzeczowników:
"-a", "-(n/s)a", "-ja", "-á", "-já", "-ø", "-j", "-en", "-as" (1- i więcej sylabowe), "-ű", "-(e)jű", nieregularne i mieszane. W słownikach szemierskich będzie podana pełna odmiana tych z ostatniej grupy z zaznaczonymi odchyleniami od normy. W odmianie rzeczowników nieregularności (zazwyczaj uwarunkowane historycznie) zdarzają się często w allatywie i bierniku, jak np. przegłos, rozdział grup C + "j" i utworzenie C + "ej", wstawienie do odmiany "j". Oprócz tego można się spodziewać przesunięcia akcentu, najczęściej w większości rzeczowników zaczynających się na se-, sé-, sá-, lub przegłosu e:é (zjawiska uwarunkowane historycznie, w końcu język ma ok. 3000 lat! :-D) i cofania "j" - regularne, choć w rzeczownikach nieco rzadsze zjawisko, najczęściej w grupie "-ejű" lub w liczbie mnogiej w grupach C poza "l" + "j" + V + "j".
