Język chatyński

Zaczęty przez Obcy, Lipiec 14, 2015, 22:05:01

Poprzedni wątek - Następny wątek

Obcy

Przedstawię pokrótce język chatyński. Mimo silnego wpływu bałtyckich i słowiańskich należy on do laryngijskich, nie do indoeuropejskich ze względu na zachowane dość stare elementy laryngijskie.

Alfabet:
a [a]   ą [ã]   ā [ɑ:]  b [b]  č [tʃʲ]  d [d]  e [ɛ]   ę [ɛn]   ē [ɛ̈:]   f [f]   g [g]   h [h]   i [i]   ī [i:]   j [j]   k [k]   l [l]   m [m]   n [n]   ǫ [ɔ͂]   p [p]   r [r]   s [s]   š [ʃʲ]   t [t]   u [u]   ų [ũ]   ū [u:]   v [v]   y [ɨ]   z [z]

Kolejne zasady:
-- Literę j zapisujemy tylko w nagłosie i między samogłoskami, w pozostałych wypadkach i.
-- W kombinacji C + i + V spółgłoska jest palatalizowana, w dodatku [nj] > [ɳ], [dj] > [dʑ], [tʃʲj] > [tʃʲ:] i [ʃʲj] > [ʃʲ:].
-- Literę ų czytamy bez nosowości [u] na końcu wyrazu, natomiast ę w ogóle nie wymawiamy nosowo, tylko jako [ɛn].
-- język chatyński ma akcent dynamiczny, ruchomy i toniczny. Intonacje padają na sylabę akcentowaną. Zastosuję następujące symbole:  ́ - wznosząca, ̂ - wznosząco-opadająca (podwyższenie głosu), ̀ - opadająca,  ̃ - niska, z obniżonym głosem. Najczęściej będziemy mieli do czynienia z intonacją opadającą.

Koniugacja
Przy uczeniu się koniugacji najlepiej zapamiętać bezokolicznik, 1.os.lp., 3.os.lp, 1.os.l.mn., 3.os.l.mn. (czas teraźniejszy) i 1.os.lp.(czas przeszły). Ja przedstawię koniugację kilku czasowników w czasie teraźniejszym. W dodatku w 3.os.l.mn. jest czasem rozróżnienie na rodzaj męski i rodzaj żeński. Akcent pogrubiono, końcówkę podkreślono. Ze względu na słabą widoczność literę ų wyróżniono na niebiesko (uwaga na pisownię, bo na końcu wyrazu w mowie ų = u).
[table=1]
[tr]
[td]bezokolicznik[/td][td]1.os.lp.[/td][td]2.os.lp.[/td][td]3.os.lp.[/td][td]1.os.l.mn.[/td][td]2.os.l.mn.[/td][td]3.os.l.mn.[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ē̂sti (jeść)[/td][td]edù[/td][td]èdas[/td][td]èda[/td][td]èdame[/td][td]èdate[/td]
[td]ā̃st (m), ē̃st (f)[/td][/tr]
[tr]
[td]hnda (iść)[/td][td]hndu[/td][td]héjas[/td][td]héja[/td][td]héjame[/td][td]héjate[/td][td]hē̃t[/td]
[/tr]
[tr]
[td]hàra (jechać)[/td][td]harǫ́tų[/td][td]harę́čis[/td][td]harę́či[/td][td]harę́čime[/td][td]harę́čite[/td][td]hàrēt[/td]
[/tr]
[tr]
[td]pasē̂denta (zapomnieć, przegrać)[/td][td]pašèdentų[/td][td]pašèdentas[/td][td]pašèdenta[/td][td]pašedèntame[/td][td]pašedèntate[/td][td]pašē̃dent[/td]
[/tr]
[tr]
[td]sedetì (siedzieć)[/td][td]siedù[/td][td]siêdas[/td][td]siêda[/td][td]sèjame[/td][td]sèjate[/td][td]sā̃t (m), šē̃dēt (f)[/td]
[/tr]
[tr]
[td]šnta (cieszyć się)[/td][td]šančių̀[/td][td]šáis[/td][td]šái[/td][td]šáime[/td][td]šáite[/td][td]šntīt (m), šntēt (f)[/td]
[/tr]
[tr]
[td]šū̃ta (kochać)[/td][td]šū́tų[/td][td]šū́tas[/td][td]šū́ta[/td][td]šū́tame[/td][td]šū́tate[/td][td]šū́tāt (m), šū́tēt (f)[/td][/tr]
[tr]
[td]tènti (ciąć)[/td][td]tiênu[/td][td]tiênis[/td][td]tiêni[/td][td]tènime[/td][td]tènite[/td][td]tènīt (m), tènēt (f)[/td]
[/tr]
[/table]

Oprócz tego język ma 7 przypadków + specjalne formy.
  •  

Obcy

#1
Deklinacja
Znowu będzie kilka przykładów. Przypadki podane są w kolejności obowiązującej w gramatykach chatyńskich (np. Istanbudczycy stosują polską kolejność przypadków). Tu należy zapamiętać M.lp. i D.mn. Jest bardzo dużo rzeczowników plurale tantum. Dla ułatwienia czytelności litery ą i ų wyróżniono na niebiesko.
[table=1]
[tr]
[td]M.lp.[/td][td]B.lp.[/td][td]D.lp.[/td][td]C.lp.[/td][td]W.lp.[/td][td]N.lp.[/td][td]Msc.lp.[/td][td]M.l.mn.[/td][td]B.l.mn.[/td][td]D.l.mn.[/td][td]C.l.mn.[/td][td]W.l.mn.[/td][td]N.l.mn.[/td][td]Msc.l.mn.[/td]
[/tr]
[tr]
[td]Hā̃ren (imię i nazwisko chatyńskie)[/td][td]Hā̃renų[/td][td]Hā̃renas[/td][td]Hā̃rene[/td][td]Hā̀rene[/td][td]Hā̃renā[/td][td]Hāreniài[/td][td]Hā̃renai[/td][td]Hā̃renā[/td][td]Hā̃renių[/td][td]Hā̃ren[/td][td]Hā̀renai[/td][td]Hā̀renią[/td][td]Hā̃renią[/td][/tr]
[tr]
[td]--[/td][td]--[/td][td]--[/td][td]--[/td][td]--[/td][td]--[/td][td]--[/td][td]ǫ́ds (prąd)[/td][td]ǫ́das[/td][td]ędių̀[/td][td]ędiā̀[/td][td]ǫ̂ds[/td][td]ędią̂[/td][td]ędią̀[/td]
[/tr]
[tr][td]pavèja (silny wiatr)[/td][td]pavèją[/td][td]pavèją[/td][td]pavèje[/td][td]pavêje[/td][td]pavèjā[/td][td]pavèjai[/td][td]pavèjas[/td][td]pavèjas[/td][td]pavē̂jų[/td][td]pavē̂jā[/td][td]pavêjas[/td][td]pavḕją[/td][td]pavē̂ją[/td]
[/tr]
[/table]

Formy specjalne:
-eni -- tworzy zaimek dzierżawczy w postaci przymiotnika, dodajemy do formy mianownika lp.
-(i)u -- również zaimek dzierżawczy, często stosowany do tworzenia złożeń, tworzymy go, zastępując końcówkę dopełniacza l.mn. ų końcówką u. W wymowie forma dzierżawcza i forma D.l.mn. brzmi identycznie, jednak na akcentowaną samogłoskę często kładzie się inną intonację.
-yje, -ujè -- tworzy wyrażenia u kogoś, czegoś, przy kimś, czymś, obok kogoś, czegoś tworzy też wyrażenia czasowe, pierwsza z wymienionych form jest dla nieakcentowanej końcówki Msc.lp., druga dla akcentowanej, dodajemy do formy mianownika lp.

Ciekawostka: w chatyńskim, jak i w prawie wszystkich językach Kontynentu Istanbudzkiego, nie istnieje specjalna forma grzecznościowa. Do wszystkich zwraca się na ty, a np. w szkole czy na uniwersytecie zwracamy się... samym nazwiskiem! Wynika to z mentalności wyspiarskiej, która zakłada, że wszyscy ludzie są równi, a hierarchizacja to szkodliwy wytwór człowieka. Odbija się to właśnie najbardziej na języku.
  •  

Lukas

Niestety, przy przykładach koniugacji wybrałeś czasowniki z obocznościami. Lepiej było wiąźć te całkowicie regularne, chyba, iż każdy czasonik ma taką oboczność w tej samej formie i trzeba się uczyć nie tylko formy podstawowej, jak w łacinie.
  •  

Obcy

#3
Jak ja kocham pytania i uwagi  ;-D właśnie chciałem przedstawić różne rodzaje oboczności... Najlepiej uczyć się form zwłaszcza 1.os. lp (nie da się przewidzieć zmiany akcentu i wstawionego "i"), czasem też 3.os. l.mn., czasem też cz. przeszły, chociaż wymiany głosek t : č i ǫ : ę są regularne, regularny jest np. czasownik šūta (kochać), ale z intonacjami to gorsza sprawa, bo trzeba zrozumieć istotę języka.
  •  

Obcy

Wracam do chatyńskiego, który na razie nie będzie aż tak rozwijany. Kilka ciekawostek:

Prawie 1/5 słownictwa ma pochodzenie słowiańskie (czasem bałtyckie), tylko często jest zmienione znaczenie, np.
athânditi - odchodzić, ustępować;
mìrti - umierać;
mḗstens - miejsce, miasto;
àrdena - rodzina;
slē̃deti - podążać, naśladować;
vàrmens - godzina
pamę́tati - pamiętać

Ciekawym przypadkiem jest narzędnik, który wyraża w określeniach czasowych nasze "do" , np. šešā varmenią - do godziny szóstej, a czasem łączy się jako dopełnienie bliższe z niektórymi czasownikami.

Parę przydatnych wyrażeń:
Šā šą́tų. - Wiem o tym.
Panèmiu. - Rozumiem.    Panèmiau. - Zrozumiałem.
Pàrmienu. - Przepraszam.
Padę́kti. - Dziękuję.
  •  

Henryk Pruthenia

Hmmm, jakimi zasadami przechodzi akcent?

Obcy

#6
O co chodzi? Chodzi o akcent ruchomy, jak się zmienia? To trzeba niestety zapamiętać w czasownikach 1.os. lp., w rzeczownikach dopełniacz l.mn. , w przypadku miejscownika lp. jest on dość przewidywalny po budowie wyrazu.

Jeśli natomiast chodzi o miejsce akcentu w formie podstawowej, to niestety trzeba zapamiętać, ale jest "żelazna zasada": akcent nigdy nie pada na przedrostek!
  •  

Henryk Pruthenia

Nie, jak jest zapożyczany ze słowiańskich?

Obcy

Jest on "przerabiany" na warunki fonologiczne odpowiadające językowi chatyńskiemu, najczęściej to będzie akcent padający na pierwszą sylabę rdzenia, ale rzeczywiście przyjrzę się bliżej tym zasadom i spróbuję to skodyfikować  :-) .
  •  

Obcy

#9
Ciekawostki o zapożyczeniach chatyńskich

Chatyński oddaje jać w zapożyczeniach słowiańskich trochę inaczej niż e, poprzez dwuznak ie w rzeczownikach i w 1.os.lp. czasowników, np. stiena (ściana, dziś raczej jako oś czasu, profil w portalach społecznościowych), pie (śpiewam, od pēti), sie (sieję, rozprzestrzeniam (np. strach), od sēti), parmienu (przepraszam, od parmeniti, porównaj z polskim miano), parviedu (rządzę, od parvēdeti, tutaj na nasz odpowiednik prowadzić nałożył się czasownik wiedzieć), siera (siarka).

Kolejna ciekawostka: chatyński nie oddaje metatez słowiańskich z grupami TarT, TorT, TalT, TolT i zawsze przestawia głoski, nawet jeśli są nowszymi zapożyczeniami lub grupy TraT, TroT nie odpowiadają w rzeczywistości głoskom z metatezy (potocznie o tym procesie mówi się "bałtyzacja"), np. starna (strona, państwo, kierunek), harneja (ochrona, bezpieczeństwo).

Zapożyczenia słowiańskie lub bałtyckie łatwo rozpoznać po końcówce -ti w czasownikach. Reszta przyjmuje rodzime -a (choć czasami zdarza się i -ti).

Akcent słowiański - tak jak było wyjaśnione - nie "przenosi się" w normalnych warunkach, oprócz 1.os.lp. czasowników i D l.mn. rzeczowników, np. harniu (bronię), sliedu (śledzę, naśladuję) ēmen (imienia, imion), jednak ma wpływ na intonację, np. strna, stiêna, jednak àrdena - rodzina, várna - kruk (!), vàrmens - czas.

W wulgaryzmach z kolei często następuje wydłużanie samogłosek, np. čīpā (cipa), hūjas (chuj, jednak najczęściej to określenie mężczyzny), mimo to ašperdēleti (pierdolić (się) jako określenie seksu, pomyłki lub lekceważącego podejścia)
  •  

Obcy

#10
Najpierw zaimki. Mocno uproszczony system, ale jest - co ciekawe - rozróżnienie rodzajów w 1.os. i 2.os.

1.os. (ja, my)
[table=1]
[tr]
[td]
l. poj.l. mn.
Gšénas (m)
šéną (f)
šènų
Dšénišéniā
Ašénų (m)
šéną (f)
šènā (m)
šènas (m-f, f)
Išénāšénią
Lšéniai (m)
šénai (f)
šènią
+ formy:
šénuje, šénu
[/td][td]
2.os. (ty, wy)
[table=1]
[tr]
[td][/td][td]l. poj.[/td][td]l. mn.[/td]
[/tr]
[tr][td]G[/td][td]šéjas (m)
šéją (f)[/td][td]šèjų[/td][/tr]
[tr][td]D[/td][td]šéje[/td][td]šéjā[/td][/tr]
[tr][td]A[/td][td]šéjų (m)
šéją (f)[/td][td]šèjā (m)
šèjas (m-f, f)[/td][/tr]
[tr][td]I[/td][td]šéjā[/td][td]šéją[/td][/tr]
[tr][td]L[/td][td]šejài (m)
šéjai (f)
[/td][td]šèją[/td][/tr]
[/table]
+ formy:
šejujè (m) / šéjuje (f), šéju
[/td][td]
3.os. (on, ona, oni, one)
[table=1]
[tr]
[td][/td][td]l. poj.[/td][td]l. mn.[/td]
[/tr]
[tr][td]G[/td][td]šas (m)
šą (f)[/td][td]šų[/td][/tr]
[tr][td]D[/td][td]ši[/td][td]šā[/td][/tr]
[tr][td]A[/td][td]šų (m)
šą (f)[/td][td]šā (m)
šas (m-f, f)[/td][/tr]
[tr][td]I[/td][td]šā[/td][td]šą[/td][/tr]
[tr][td]L[/td][td]šai
[/td][td]šą[/td][/tr]
[/table]
+ formy :
šỳje, šu
[/td][/tr][/table]

Więcej słowiańskich i bałtyckich zapożyczeń:
mū̃ti - myć, prać (rodzimy odpowiednik: šúra)
zvē̃gti - dźwigać
pakâupiti - kupować
pardē̂ti, aškâupiti - sprzedawać
várta - bąk (do zabawy), koło loteryjne / vàrteti - kręcić bąkiem, kręcić kołem loteryjnym
Koło loteryjne jest to pionowo ustawione koło, które rozlosowuje fanty, nagrody lub pieniądze. Pieniądze, los lub napis, który się ustawi najniżej, wygrywa. Zabawa może też polegać na wyciąganiu pieniędzy, losu lub napisu z dołu koła mieszającego. Na Kontynencie rozrywka znana od wielu wieków i bardzo popularna.
áusrā - jutro, rano
âusa - ucho (nieregularny biernik lp.: âusų)
vâina - kara (!)

I czas na tłumaczenie znanej bajeczki ze szczegółową analizą (nad samogłoskami oznaczono intonacje).
iš stā́rgai prásta nehē̂jāta vílną paglā̃deja ā̀štā: šisnḗmin tàrgia dū́rą liêšą, šisdèšin zvē̃gia šā́dų trē̂stų, šistriêčin slḗnā spā̃rdia šę́dą.
(indef. art.) – wzgórze(L sg) – owca(N sg) – nie mieć(act. past part., N sg f) – wełna(A sg) – widzieć(past 3sg) – koń(A pl) – jeden z nich – ciągnąć(past 3sg) – ciężki(A sg f) – wóz(A sg) – drugi z nich – dźwigać(past 3sg) – ciężki(A sg m) – ładunek(A sg) – trzeci z nich – szybko – wieźć(past 3sg) – człowiek(A sg)

aš prásta blē̃šia ā̂ščiā: pašândų nàrtą paglā̃dētą iš šę́dą ašbā̃rdnītą hádų ā̂ščiā.
(def. art. N) – owca(N sg) – mówić(past 3sg) – koń(D pl) – cierpieć,boleć(pres. 1sg) – serce(A sg) – widzieć(act. pres. part., A sg f) – (indef. art.) – człowiek(A sg) – nakazywać(act. pres. part., A sg f) – kto,co(A sg) – koń(D pl)

aš ā̀štai ši išvàrteniāt: pràšči tiêšas, pašândime nàrtą paglā̃dētą iš šę́dą – izbârčenų – àtnemētą ąš šéją vílną dē̃tšą pahàrne, iš aš prásta nèha vílną.
(def. art. N) – koń(N pl) – jemu,jej(D sg) – odpowiadać(past 3pl) – owca(V sg) – słuchać(pres. 2sg) – cierpieć,boleć(pres. 1pl) – serce(A sg) – widzieć(act. pres. part., A sg f) – (indef. art.) – człowiek(A sg)  –  pan,władca,opiekun(A sg) – zabierać(act. pres. part., A sg f) – ty(D sg) – wełna(A sg) – się(D sg) – płaszcz(D sg) – i,oraz – (def. art. N) – nie mieć(pres. 3sg) – wełna(A sg)

aš prásta tiêšiēta šā athândia aš štā̃ršądai tàrslā.
(def. art. N) – owca(N sg) – słuchać(act. past part., N sg f) – on,ona(A pl m) – uciekać,odchodzić(past 3sg) – (def. art. N) – równina(L sg) – przez,na wskroś

Warto zwrócić uwagę na częste stosowanie imiesłowów, dwie formy rodzajnika określonego – nominatywną (którą się stosuje też w miejscowniku) i obiektową  – oraz na tworzenie przysłówków za pomocą narzędnika, np. slēn (szybki) – slēnā (szybko), tarsla (współcześnie archaiczne, dosł. droga) – tarslā (na wskroś, wzdłuż, dosł. drogą), ausra (ranek, dzień jutrzejszy) – ausrā (jutro, rano). Jeszcze uwaga dotycząca wymowy: cząstkę ne- czyta się w większości dialektów jak polskie nie.
  •  

Obcy

Po wielu próbach udało mi się nagrać w miarę poprawną wymowę bajki Schleichera. Tak właśnie powinien brzmieć chatyński w akcji!
  •  

Caraig

"Š" brzmi mi raczej jak /ɕ/ niż /ʃʲ/.
  •  

Obcy

#13
Cytat: Caraig w Luty 12, 2016, 21:01:43
"Š" brzmi mi raczej jak /ɕ/ niż /ʃʲ/.

Ja jednak słyszę drobną różnicę w stosunku do polskiego "ś". Na zachodzie Chatyngi "Š" jest bardziej podobne do angielskiego "sh".
  •  

Caraig

Może i tak. Po ponownym przesłuchaniu brzmi trochę, jakby to było /ɕˠ/ :P
  •