Czasownik
Czasownik w języku lutrackim pełni istotną rolę, bowiem jest nośnikiem większości informacji gramatycznej w zdaniu. Oprócz zaimków inkorporuje także partykuły.
Odmienia się przez:
– 3 czasy
- teraźniejszy
- przyszły
- przeszły
– 2 aspekty
– 4 tryby
- oznajmujący
- rozkazujący
- przypuszczający
- łączący
– 3 strony
- ergatywna czynna
- przeciwbierna
- zwrotna
Jak już wcześniej wspomniano, czasownik ma zdolność inkorporowania zaimków, a oprócz tego może przyłączać także partykuły (w tym wypadku występują w formie prefiksów). Inkorporowany zaimek przekazuje też rzecz jasna informację na temat uzgodnienia, co jest istotne w przypadku splitu.
W lutrackim nie występują bezokoliczniki sensu stricto; formą słownikową czasownika jest jego rdzeń, do którego luźno „doklejane” są afiksy. Kolejność afiksów jest ściśle określona. Najważniejszą częścią jest oczywiście rdzeń, jako prefiksy występują markery aspektu oraz partykuły, kolejność sufiksów jest następująca: czas, tryb i strona; forma inkorporowana zaimka; inne.
Czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy opisuje czynności mające miejsce w teraźniejszości, a także uniwersalne prawdy, itp., ale w połączeniu z odpowiednimi przysłówkami (np.
rayā „wczoraj” czy
irvaŝ „jutro”) można za jego pomocą opisać czynności dziejące się w bliskiej przeszłości albo przyszłości.
Sufiksem czasu teraźniejszego jest
-rTworzony jest poprzez dodanie sufiksu, a następnie formy zaimka. W zdaniu zaimek właściwy (w poniższych przykładach w nawiasie) w mowie często jest pomijany. W sytuacjach oficjalnych taki zabieg jest uważany za niedbałość i niechlujne używanie języka. Nie pomija się go także w tekstach literackich, a w szczególności religijnych.
(Veze) rayā kŝanatıravsu. – Wczoraj łowiliśmy ryby.
(Bara) awāmınīme ēwuraba. – Jesteście w domu.
(Zūz) nazyārinag irvaŝ istēneruz. – Jutro idę do miasta.
Kelon (zūz) vumerest. – Jem jabłko.
Bīgu Alaz āmirest. – Ala ma kota.
Czas przyszły
Za jego pomocą opisujemy zdarzenia mające się wydarzyć w przyszłości, a także zamiary, itp. W czasie przyszłym zazwyczaj nie dochodzi do splitów, uzgodnienie jest ergatywne; Lutraci sądzą, że tylko siłom wyższym dane jest w nią ingerować (chociażby przewidywanie przyszłości albo wróżbiarstwo są surowo zakazane; offtopem).
Sufiksem czasu przyszłego jest
-dDıltea (qeiz) delledaq. – Będą śpiewać pieśni.
Nāva ēanıneŝ menradest. – Nāva z tobą porozmawia.
Ivla kelon (zūz) vumedest. – Zjem to jabłko.
Bavat tulaīr (zūz) deavradest. – Kiedyś zbuduję dom.
Czas przeszły
Opisuje czynności dziejące się w przeszłości.
Sufiksem czasu przeszłego jest
-sSarūmul zūda mīnuzya ħeŝresest. – Mój dziadek umarł dawno temu.
Mikai Narnasu tulaīr vazdarima ēwuseq. – Mikai i Narna byli niegdyś żeglarzami.
Pezarim zūwa vumesēnu! – Zjadłeś mój obiad!
Ŝahran mīhisya mīvnasest. – Cesarz żył bardzo długo.
Aspekt
Aspekt nieokreślony
Aspekt nieokreślony lub neutralny jest domyślny dla czasowników i przy tym nie oznaczany żadnym afiksem.
Aspekt progresywny
Wyraża czynności lub stany przedłużające się w czasie, a także przyzwyczajenia i czynności regularne. Markerem tego aspektu jest prefiks
pa(t)-.
Qet padellereq. – Oni wciąż śpiewają.
(Zūn) tēm hatākea ferası patēwurun. – Jestem chory od dwu tygodni.
Zdanie pojedyncze
Mamy już podstawową wiedzę o czasowniku, zatem przejdźmy do budowy zdań pojedynczych. Podstawowym
szykiem zdania przechodniego jest PAV (pacjens–agens–orzeczenie). W pytaniach szyk zmienia się na PVA (AVP w przypadku splitu).
Bīgu wulanaze vumesest. – Psy zjadły kota.
{kotSG.ABS piesPL.ERG jeśćPST-3SG.ABS}Jak widać czasownik uzgadnia się liczbą i osobą z pacjensem. Podobnie jest z w zdaniach nieprzechodnich. Występuje w nich szyk S(O)V (podmiot zdania nieprzechodniego–(dopełnienie dalsze)–orzeczenie).
Neŝinearā awāminag istēnedeq. – Wszyscy ludzie pójdą do domu.
{człowiekPL.ABS-COLZ domSG.ALL-do iśćFUT-3PL.ABS}Przeczenie
Przeczenia tworzy się, dodając do czasownika partykułę
ōs-.
Vel seoz ōsattasest. – Ona tego nie zrobiła.
Split
Jak już wcześniej wspomniano i jak co bardziej spostrzegawczy mogli zauważyć w przykładach, w lutrackim w niektórych przypadkach dochodzi do splitu, tj. do zmiany z uzgodnienia ergatywnego na akuzatywne. W większości zdań nieprzechodnich ergatywnej strony czynnej uzgodnienie będzie ergatywne; split przebiega głównie w przypadku zaimków, tzn. dla zaimków pierwszej osoby l. poj. i mnogiej oraz czasami dla drugiej osoby uzgodnienie może być akuzatywne – będzie on przebiegał dla czasowników dynamicznych. Ogólna zasada jest taka, że im wyższa jest wolicjonalność albo sytuacja jest bliska mówiącemu, wówczas następuję zmiana uzgodnienia. A zatem w dużej mierze zależy to od mówiącego, granica jest dość płynna.
W przypadku splitu zmienia się też szyk zdania z PAV na APV.
(Zūn) rayā yed sāhtea nuurisun. – Spałem wczoraj cztery godziny.
{(1SG.ABS) wczoraj cztery godzinaPL.ABS spaćPST-1SG.ABS}(Zūz) bafimrā malikuīneŝ pataŝiraruz. – Codziennie biegam z przyjaciółmi.
{(1SG.ERG) dzieńCOLZ przyjacielPL.OBL-z PROGbiegaćPRS-1SG.ERG}W pierwszym zdaniu występuje czasownik stanu „spać”, (
nuuri /ˈnuʔuˌrɪ/) zatem uzgodnienie jest ergatywne. W drugim z kolei mamy czasownik dynamiczny „biegać”, (
taŝira /ˈtaʃiˌrɐ̞/) więc uzgodnienie jest akuzatywne.
Uwaga:
Split nie występuje w czasie przyszłym, z wyjątkiem konstrukcji wyrażających bliską przyszłość za pomocą czasu teraźniejszego. Nie pojawia się także w trybach typu
irrealis.
Tryb
Tryb oznajmujący
Myślę, że wystarczająco wyjaśniony przykładami wyżej.
Tryb rozkazujący
Beqan zūni ŝarukīn. – Podaj mi książkę.
Istēnekest. – Puść go. (= niech idzie)
Tuav velag attak. – Zróbmy coś z tym.
Tryb przypuszczający
Sufiksem trybu przypuszczającego jest
-qıs(Zūn) tīfalum awaraqısun. – Zostałbym żołnierzem.
Ūmul zūwa ŝahranum ōshāriqısest ēwusanā. – Mój ojciec nie chciałby być cesarzem.
Tryb łączący
Używany głównie w zdaniach podrzędnych oraz warunkowych.
Sufiksy:
[table=1]
[tr]
[td]czas teraźniejszy[/td]
[td]czas przyszły[/td]
[td]czas przeszły[/td]
[/tr]
[tr]
[td]-zīn[/td]
[td]-zean[/td]
[td]-zen[/td]
[/tr]
[/table]
Zūn prinārun, et ūrav prināzīnun. – Wiem, że nic nie wiem.
Mikai hārirest, saru sehınag ivraŝ istēnezīnēn. – Mikai chce, żebyś jutro do niego przyszedł.
Modalność
Konstrukcje modalne są tworzone za pomocą różnych proklityk modyfikujących znaczenie czasownika.
Proklityki:
[table=1]
[tr]
[td]proklityka[/td]
[td]funkcja[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ħu(s)-[/td]
[td]powinność[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ŝe(v)-[/td]
[td]nadzieja[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ko(r)-[/td]
[td]chęć[/td]
[/tr]
[tr]
[td]ĉı(n)-[/td]
[td]możliwość[/td]
[/tr]
[tr]
[td]fe(t)-[/td]
[td]śmiałość[/td]
[/tr]
[tr]
[td]tū(r)-[/td]
[td]przymus[/td]
[/tr]
[tr]
[td]zā(s)-[/td]
[td]inferencjalność[/td]
[/tr]
[tr]
[td]yī(d)-[/td]
[td]przyzwolenie[/td]
[/tr]
[/table]
Ēan sehı ħusavestasēn. – Powinieneś był mu pomóc.
Veta ŝeĉaytarāravs. – Obyśmy zdążyli.
Tuav seoz ēani nab koruvelirest. – Ona chce ci tylko coś powiedzieć.
Ēan zūninag ĉıkelderēn, lāir dibizīnēn. – Możesz do mnie przyjść, kiedy zechcesz.
Zūz fehavnaperuz, et kŝana piħari ēaz qiwātozenest. – Śmiem twierdzić, że się mylisz.
Seo baz tūŝreteīvurest! – Musicie go odnaleźć!
Maŝa Tuurisu zāħeŝreseq. – Podobno Maŝa i Tuuri nie żyją.
Ihav yīdattarun! – Wszystko mi wolno!
Wiem, że klityka inferencjalna nie bardzo pokrywa się z modalnością, ale to jedna z częstszych konstrukcji, (która zastąpiła tryb nieświadka) więc dałem ją do jednej tabeli.
Strona
Ergatywna strona czynna
Więcej chyba nie trzeba tłumaczyć. W zdaniach nieprzechodnich dla pierwszej i drugiej osoby może dochodzić do splitu wedle wolicjonalności, częściowo zależny jest od aktywności czasownika.
Strona przeciwbierna
Służy głównie „promocji” agensa do roli podmiotu w zdaniach przechodnich, głównie aby podkreślić jego rolę.
Sufiksem strony przeciwbiernej jest
-ībIrrad Lutrataze tibrasest. – Lutraci zwyciężyli w wojnie.
{wojnaSG.ABS LutrataPL.ERG wygraćPST-3SG.ABS}Lutratea irradı tibrasībeq. – Lutraci zwyciężyli w wojnie.
{LutrataPL.ABS wojnaSG.OBL wygraćPST-AP-3PL.ABS}Agens zmienia przypadek z ergatywu na absolutyw i przechodzi na pierwszą pozycję w zdaniu, z kolei pacjens zmienia przypadek na odpowiedni przypadek zależny, (według rekcji) w tym przykładzie obliquus.
W zdaniach nieprzechodnich, w przypadku czasownika z pominiętym dopełnieniem, użycie strony przeciwbiernej nadaje podmiotowi charakter agentywny:
Puru vumerest. – Wilk jest jedzony.
{wilkSG.ABS jeśćPRS-3SG.ABS}Puru vumerībest. – Wilk je.
{wilkSG.ABS jeśćPRS-AP-3SG.ABS}Użycie strony przeciwbiernej jest wymuszone, kiedy w zdaniach złożonych chcemy pominąć podmiot w drugim z nich.
Ūmul keldesest su annam ūmulaz dēysesest. – Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciecSG.ABS przyjśćPST-3SG.ABS i matkaSG.ABS ojciecSG.ERG widziećPST-3SG.ABS}Pierwsze zdanie jest zdaniem nieprzechodnim z podmiotem
ūmul, drugie natomiast jest przechodnie, więc wymaga, aby podmiotem było słowo
annam, jednak wykonawcą czynności jest wciąż
ūmul, zatem możliwe jest użycie strony antybiernej w zdaniu drugim aby w obydwu podmiot był ten sam:
Ūmul keldesest su annamı dēysesībest. – Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciecSG.ABS przyjśćPST-3SG.ABS i matkaSG.OBL widziećPST-AP-3SG.ABS}Strona zwrotna
W stronie zwrotnej podmiot występuje w allatywie, zatem inkorporowany zaimek również jest w allatywie.
Sufiksem jest
-ilBīgulin bīguz nihbareq. – Kotka myje swoje młode.
{kotDIM-PL.ABS kotSG.ERG myćPRS-3PL.ABS}Bīguye nihbarileiq. – Koty się myją.
{kotPL.ALL myćPRS-REFL-3PL.ALL}
Zmiana rekcji
W języku lutrackim można również „manipulować” rekcją i w ten sposób nadawać czasownikom nowe znaczenia, często zastępujące użycie przyimków. Niektóre tego typu konstrukcje mają charakter idiomatyczny.
Przykłady:
dēyse – widzieć (+ ABS, w stronie przeciwbiernej + OBL)
Durutō zūz dēyserest. – Widzę ciemność.
{ciemnośćSG.ABS 1SG.ERG widziećPRS-3SG.ABS}dēyse + ALL – patrzeć na coś
Dēyserēn, tum ēani seoz dēysezenēi? – Widziałaś, jak na ciebie patrzy?
{widziećPRS-2SG.ABS jak 2SG.ALL 3SG.ERG widziećPST.SJV-2SG.ALL}dēyse + ABL – nie móc znieść
Qese (zūz) dēysereqso! – Nie znoszę ich!
{3PL.ABL (1SG.ERG) widziećPRS-3PL.ABL}atta – robić (+ ABS, w AP + OBL)
Tuav edehli (zūz) attarest. – Robię coś ważnego.
{cośABS ważnySG.ABS (1SG.ERG) robićPRS-3SG.ABS}atta + INSTR – używać
Niblenum haŝvarmai ŝahranaz attaresm. – Cesarz jest świetnym mówcą. (dosł.
Cesarz używa języka jak miecza.)
{językSG.INSTR mieczSG.ABS-COMP cesarzSG.ERG robićPRS-3SG.INSTR}Warto zwrócić uwagę, że mimo iż chociażby w języku polskim część z tych konstrukcji byłaby nieprzechodnia, to w lutrackim nie ma tego problemu, ponieważ czasowniki, mimo zmiany rekcji, zachowują tranzytywność.
Opcjonalne oznaczanie przypadków
W niektórych sytuacjach możliwe jest opuszczenie oznaczenia przypadku na agensie, jeśli znaczenia można domyślić się z kontekstu. Jest to głównie cecha języka mówionego.
–
Av attarest qet? – Co oni robią?
–
Vumetō qet attarest. – Robią jedzenie
{jedzenieSG.ABS 3PL.ABS robićPRS-3SG.ABS}vs spodziewane
Vumetō qetaze attarest. {jedzenieSG.ABS 3PL.ERG robićPRS-3SG.ABS}
Imiesłów
Imiesłów przymiotnikowy
Imiesłów przymiotnikowy odmienia się przez wszystkie przypadki według paradygmatu odmiany przymiotników. Są trzy rodzaje imiesłowów przymiotnikowych.
Imiesłów przymiotnikowy pacjentywny
W znaczeniu zbliżony do imiesłowu biernego.
[table=1]
[tr]
[td]czas teraźniejszy[/td]
[td]czas przyszły[/td]
[td]czas przeszły[/td]
[/tr]
[tr]
[td]-ŝe[/td]
[td]-ŝır[/td]
[td]-ŝemi[/td]
[/tr]
[/table]
Imiesłów przymiotnikowy agentywny/przeciwbierny
W znaczeniu zbliżony do naszego imiesłowu czynnego.
[table=1]
[tr]
[td]czas teraźniejszy[/td]
[td]czas przyszły[/td]
[td]czas przeszły[/td]
[/tr]
[tr]
[td]-zu[/td]
[td]-zae[/td]
[td]-zar[/td]
[/tr]
[/table]
Imiesłów przymiotnikowy zwrotny
[table=1]
[tr]
[td]czas teraźniejszy[/td]
[td]czas przyszły[/td]
[td]czas przeszły[/td]
[/tr]
[tr]
[td]-ral[/td]
[td]-tal[/td]
[td]-sal[/td]
[/tr]
[/table]
Imiesłów przysłówkowy
[table=1]
[tr]
[td]współczesny[/td]
[td]-qat[/td]
[/tr]
[tr]
[td]uprzedni[/td]
[td]-hti[/td]
[/tr]
[tr]
[td]celu[/td]
[td]-sanā[/td]
[/tr]
[/table]
