Lóko baaṣát - Wysoka Mowa

[Artaxes]

Opis

Raczej nie jest to język, którym chciałbym mówić na co dzień, choć jest to w mojej opinii udany językowy eksperyment a priori, choć bazujący na porównaniu kilku natlangów (sanskryt, hindi, mongolski, navaho, koreański, tsez, czeczeński, a w mniejszym stopniu także turecki, gruziński i nahuatl).
Został umiejscowiony w conworldzie, 20 tysięcy lat po roku 2000 (czym może nie powala; jest to reboot mojego pierwszego conworldu, starszego niż Pleroma). Jest to lingua franca plemion Thethamejskich (Théthamed znaczy dosłownie 'prawdziwi ludzie') w regionie Zachodniego Stepu, w przeszłości natywnie mówiony na południu dawnej Ukrainy. Jest to język aktualnie nie posiadający użytkowników natywnych, choć jest powszechnie znany i używany do komunikacji pomiędzy dialektami oraz w literaturze (tak, zdecydowałem się na model łacińsko-sanskrycki). Pismo zostało ponownie odkryte na Bliskim Wschodzie i stamtąd, wraz ze wzrostem handlu, przedostało się na Przedkaukazie i południe Ukrainy, gdzie paręset lat wcześniej powstało pismo przypominające runy.
Okres, który uznałem za 'współczesność' to początkowy okres rozpadu wspólnoty thethamejskiej, w którym geograficzny zakres dialektów podobnych do Wysokiej Mowy sięga terenów od rzeki Emba i południowego Uralu na wschodzie, do Kotliny Karpackiej włącznie. Plemiona Thethamejskie żyją w zmilitaryzowanym społeczeństwie, przypominającym stylem życia Mongołów (organizacja w stylu ordy, z królem o bardzo autorytarnej władzy, od którego woli zależy byt plemienia), utrzymując się głównie z koczowniczego pasterstwa (konie, owce i krowy), choć w obrębie ich plemion istnieją społeczności rolników oraz hodowców świń i kóz. Religia jest politeistyczna, uznająca prymat Dédeene (dosłownie 'Prawdziwego Boga') nad innymi, głównie lokalnymi bogami i boginiami. Nie ma tak wyspecjalizowanej kategorii społecznej jak indyjscy bramini, za to istnieje podział na szamanów i wieszczy-bardów, od których zależy rytualna czystość Wysokiej Mowy.
Sasiadami Thethamejczyków są od wschodu Mansarowie, oddzieleni od głównego rdzenia przez plemiona używające wobec siebie nazwy Bébotsod ('Prawdziwe Wilki'), zamieszkujące tereny na wschód od Wołgi i posługujące się dialektami thethamejskimi. Fizjologicznie Thetamejczycy niewiele różnią się od Mansarów, ponieważ obie grupy reprezentują turański typ urody, choć ci pierwsi mają więcej domieszki rasy białej. Bébotsod to najprawdopodobniej potomkowie Mansarów, którzy zmienili język i część obyczajów (badań genetycznych jeszcze nie ma, szczyt technologiczny na poziomie Imperium Achemenidów).
Na północ od Zachodniego Stepu leży Lutsaabúm (dosł. 'Obszar Wielkiego Śniegu'), zamieszkały przez Nahtṣarád, czyli Ludzi Północy, mówiących własnym językiem i czasami praktykujących kanibalizm. Ludy te zachowały najwięcej elementów rasy białej, a żyjąc w subarktycznym klimacie ulegli silnemu upółnocnieniu (northernization), przez co najbardziej przypominają fizycznie Lapończyków. /Mam wstępny zarys prajęzyka Północy, współczesnego dla Wysokiej Mowy.
Rasa biała zachowała się w Zachodniej i Północnej Europie, choć na miejscu Nordyków żyją potomkowie Śródziemnomorców zmieszanych z lokalną tubylczością (dominuje brązowy kolor włosów i szare oczy). Mieszkańcy Grecji to typowi Śródziemnomorcy i Armenoidzi, zmieszani z przybyszami z Bliskiego iŚrodkowego Wschodu (Arabidzi i Iranidzi).
Azja Środkowa i Północna to typowi Mongolodzi, potomkowie Chińczyków. Bliski i Srodkowy Wschód mówi głównie językami z grupy pochodzącej z Zachodniego Stepu, być może odległymi krewnymi Wysokiej Mowy.
W okresie nazwanym współczesnością nastąpiło odwrócenie głównego kierunku stepowych migracji; teraz rozpoczyna się migracja w kierunku wschodnim, na stepy i pustynie Azji Środkowej, na razie w wolniejszym tempie. Kultura Mansarów nie ma większych szans na pełne zachowanie w starciu z wyższą kulturą Thethamejczyków.

Fonologia

Spółgłoski

/p t c k/ p t c k
/pʰ tʰ cʰ kʰ/ ph th ch kh
/b d ɟ g/ b d j g
/t͡s t͡ɬ t͡ʃ/ ts tł tṣ
/t͡sʰ t͡ɬʰ t͡ʃʰ/ tsh tłh tṣh
/d͡z d͡ɮ d͡ʒ/ dz dl dẓ
/s ɬ ʃ x h/ s ł ṣ ḥ h
/m n ɲ ŋ/ m n ṇ ng
/r l/ r l
/j ɰ w/ i gh u

Samogłoski

Krótkie

/i ɯ u/ i y u
/e o/ e o
/a/ a

Długie

/iː ɯː uː/ ii yy uu
/eː oː/ ee oo
/aː/ aa

Accent

Typem akcentu w Wysokiej Mowie jest zleksykalizowany pitch accent (akcentowana sylaba wymawiana jest z wyższym tonem); toteż niektóre wyrazy jednosylabowe posiadają akcent, a inne go nie mają. Czasami akcent pełni rolę odróżniającą wyrazy podobne, np. baaṣát 'język, mowa' i báṣat 'brat'.

/í ɯ́ ú/ í ý ú
/é ó/ é ó
/á/ á

/íː ɯ́ː úː/ ií yý uú
/éː óː/ eé oó
/aá/ aá

Struktura sylaby

CVC

C = spółgłoska
V = samogłoska

Zlewanie się grup samogłoskowych

Niektóre połączenia samogłoskowe mają tendencję do upraszczania się. Dotyczy to w szczególności zbitek typu samogłoska krótka + samogłoska długa, np.:

ghotsé 'trawa' → ghotseéb 'duża/wysoka trawa', gdzie podstawową formą sufiksu zgrubiającego jest -aab.
seeló 'armia' → seélaab 'duża armia'
anú 'oko' → anuúb 'duże oko, oczysko'
chánga 'demon' → chángaab 'wielki demon'

[Henryk Pruthenia]

Mongomoruski na sterydach!

Ciekawy conworld, nie myślałeś o stworzeniu też innych ras? W realgiście taka rasa biała to wynalazek prawie że ostatnich dziesięciu tysięcy lat, a tu masz aż dwadzieścia. Czy trwa aktualnie epoka lodowcowa?

[Artaxes]

Rzeczywiście, trochę przypomina rosyjski, jednak jest to niezamierzone podobieństwo.
Wprowadziłem dominację rasy turańskiej na terenie Eurazji. Na obszarach Zachodniego Stepu jest to coś co można by określić jako typ zbliżony do tzw. Andronovo Turanid. Na pewno będą jeszcze inne zmiany rasowe, np. upółnocniona forma śródziemnomorska w Europie Zachodniej i Skandynawii, pochodząca od migrantów z Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Północnej Afryki (w tym Rogu Afrykańskiego) z pewnymi domieszkami od typów nordyckich i górnopaleolitycznych. Większość subsaharyjskich Negroidów w Europie zginęła w trakcie Ostatniej Wojny Światowej, wskutek walk na tle rasowym oraz zmian klimatycznych, niczym człowiek z Grimaldi, toteż nie pozostawili po sobie większego śladu. Grecja, Włochy i Hiszpania jeszcze bardziej upodobniły się do dawnych krajów arabskich, Anatolii oraz Iranu. Długo, długo wcześniej następywały migracje z Chin i Mongolii w stronę Zachodniego Stepu, wypychając stamtąd na zachód i południe populacje pochodzące od potomków Rosjan i Tatarów. Toteż na pewno wykrystalizowała się rasa turańska jako całkowicie odrębna i pełnowartościowa odmiana ludzka. Azja Środkowa i Północna została całkowicie opanowana przez ludy w pełni mongoloidalne, pochodzących od nam współczesnych mieszkańców Chin. Turanidzi opanowali również obszary Środkowego Wschodu, jednak jest kompletnie odmienna wariacja tej rasy, o bardziej śniadej barwie skóry, trochę podobni do dawnych Turkmenów i Uzbeków.
Jak dotąd przyszłość Europy i Zachodniego Stepu widzi się w rasie turańskiej Thethamejczyków!

Moja wiedza na temat przewidywania klimatu nie jest tak dobra jakbym tego po sobie oczekiwał, jednak staram się nakreślić parę słów i na ten temat. Otóż nastąpywały po sobie okresy raz to ociepleń a raz mniej lub bardziej gwałtownych ochłodzeń. Klimat w conworldowej "współczesności" jest bardziej chłodny i suchszy niż nasz obecny. Na północnych obrzeżach Europy śnieg nie topnieje wcale: Tundra objęła swoim zasięgiem niektóre tereny zajmowane niegdyś przez tajgę, np. kraj Komi i sporą część Skandynawii, a w górach Skandynawii zaczyna rosnąć lodowiec. Zachodni Step ciągnie się przez Ukrainę aż do Polski (Polska jest tutaj kulturowym pomostem pomiędzy Thethamejczykami a Europą Zachodnią i Skandynawią; dawny obszar Rzeczypospolitej mówi językiem izolowanym o pewnych cechach łączących go z innymi językami stepu jak i Europy północno-wschodniej), a Kotlina Karpacka pokryła się półpustynią, na której jeszcze jak tako wypasane są thethamejskie konie.

Przechodzimy do dwóch nasṭepnych rozdziałów:

Rzeczowniki

Liczba mnoga

Liczba mnoga w Mianowniku oznaczana jest sufiksem -(a)d (-a- samogłoska to tematyczna). W przypadkach zależnych sufiksem liczby mnogiej jest -i-.

Deklinacja

Kod [Zaznacz] Rozwiń


                                      Pojedyncza                     Mnoga
1. Mianownik    kto ?                 -       bótso 'wilk'           -(a)d  bótsod 'wilki'
2. Biernik      kogo ?                -(a)m   bótsom 'wilk'          -i-m   bótsoim 'wilków'
3. Dopełniacz   kogo ?                -(a)s   bótsos 'wilka'         -i-s   bótsois 'wilków'
4. Celownik     dokąd ?               -(a)r   bótsor 'do/dla wilka'  -i-r   bótsoir 'do/dla wilków'
5. Ablatyw      skąd ?                -(a)tṣ  bótsotṣ 'od wilka'     -i-tṣ  bótsoitṣ 'od wilków'
6. Narzędnik    przez/poprzez kogo ?  -(a)i   bótsoi 'wilkiem'       -i-i   bótsoii 'wilkami'
7. Komitatyw    z kim ?               -(a)l   bótsol 'z wilkiem'     -i-l   bótsoil 'z wilkami'
8. Miejscownik  gdzie ?               -a(ḥ)   bótsoḥ 'w/na wilku'    -i-ḥ   bótsoiḥ 'w/na wilku'


Klasa

Istnieje leksykalny podział rzeczowników na dwie klasy: męską i żeńską. Klasy te nie są jednak oznaczane na rzeczownikach, a są obecne tylko jako prefiksy w koniugacji czasowników (w kombinacji z kategorią liczby).

Czasowniki

Klasa (część druga)

Męska w liczbie pojedynczej jest nieoznaczona: Tháme ja. [tʰáme ɟa] - Człowiek idzie.
Męska w liczbie mnogiej b(a)- Thámed baja. [tʰámed baɟa] - Ludzie idą.
Żeńska w liczbie pojedynczej i(a)- Dzála ija. [d͡zála iɟa] - Kobieta idzie.
Żeńska w liczbie mnogiej r(a)- Dzálad raja. [d͡zálad raɟa] - Kobiety idą.

Wszystkie formy czasowników (za wyjątkiem bezokolicznika) posiadają odmianę przez klasę.

Strona

Czynna - doh 'to see'
Bierna -(a)g- dógah 'to be seen'
Sprawcza -(a)ł- dółah 'to show'

Niektóre czasowniki posiadają jeszcze stronę bierno-sprawczą na sufiks -dl-, powstały przez nałożenie się sufiksów strony biernej i sprawczej.

Agens strony biernej jest oznaczony Celownikiem, tak samo jak agens strony sprawczej. Sprawca jest oznaczony w Mianowniku.

Konstrukcje podobne do strony

Refleksywna se doh 'to see self'
Wzajemna selda doh 'to see each other'

Konstrukcja bezosobowa

Konstrukcja bezosobowa jest tworzona przez sufiks strony biernej + specjalny sufiks -ia w miejsce agentywnego zaimka:

dogia 'widzi się, jest widome'

Czas

Przeszły -(a)n- don 'widzieć (kiedyś, dawniej)'
Teraźniejszy - do 'widzieć (teraz)'
Przyszły -(a)s dos 'widzieć (wkrótce, później'

Aspekt

Niedokonany- doh 'widzieć'
Dokonany-(a)t dótah 'zobaczyć'
Perfect-(a)ṣ dóṣah 'zobaczyć (czasownik odnosi się do czegoś co ma lub będzie miało rezultat'

Aspekt wielokrotny ma budowę złożoną: gerund w aspekcie niedokonanym + dúh 'być'

Me dóni du. - 'Widuję.'

Tryb

Orzekający nieoznaczony
Nieświadka -(a)l dol 'widzieć (opisywana akcja nie była widziana przez osobę mówiącą)'
Rozkazujący -o doo 'zobacz! zobaczcie!'
Życzący -iee doiee 'oby widzieć'

Przeczenie

Zwykłe przeczenie na doh 'nie patrzeć'
Przeczenie trybu rozkazującego ma doo 'nie patrz!'

Wolicja

Wolicja czynności osiągniętej jest tworzona przez czasownik modalny uaárah 'chcieć (i cel tej chęci został bądź zostanie osiągnięty)'
Wolicja czynności nieosiągniętej jest tworzona przez czasownik modalny lásah 'chcieć (i cel tej chęci nie został bądź nie zostanie osiągnięty)'

Czasowniki nie odmieniają się przez osobę jako kategorię w sposób syntetyczny.

Inne formy

Przymiotnikowa do hoo 'widzący'
Przysłówkowa do hee 'robiąc'

Obie te formy odmieniają się przez stronę, czas i aspekt.

Infinitive

-(a)h doh 'to see' ḥiéthah 'to grow'

Gerund

-(a)ni doni 'seeing' ḥiéthani 'growing'

[Τόλας]

Fajnie zaprezentowany język. Zerknąłem już wcześniej na opis na CBB, robi wrażenie. Parę pytań.

-i-i   bótsoii 'wilkami'

To <ii> jest długą samogłoską /i:/, czy raczej /ji/, albo dwiema krótkimi? Ortografia jest tu niejednoznaczna.

Agens strony biernej jest oznaczony Celownikiem, tak samo jak agens strony sprawczej. Sprawca jest oznaczony w Mianowniku.

Przykładowe zdanie w stronie biernej:
Łupy zostały odebrane złodziejom przez policjantów.
Skoro przez policjantów ma być w celowniku, a złodziejom domyślam się, że też, to nie wiadomo, kto komu fanty odebrał.

Orzekający nieoznaczony
Nieświadka -(a)l dol 'widzieć (opisywana akcja nie była widziana przez osobę mówiącą)'
Rozkazujący -o doo 'zobacz! zobaczcie!'
Życzący -iee doiee 'oby widzieć'

Tryb życzący stosuje się też do zdań złożonych jako odpowiednik polskiego trybu łączącego?

Zwykłe przeczenie na doh 'nie patrzeć'
Przeczenie trybu rozkazującego ma doo 'nie patrz!'

Ciekawe rozróżnienie. Można by pójść dalej i dla każdego trybu zrobić inne przeczenie. ;-)

[Henryk Pruthenia]

Łupy zostały odebrane złodziejom przez policjantów.
Skoro przez policjantów ma być w celowniku, a złodziejom domyślam się, że też, to nie wiadomo, kto komu fanty odebrał.

I cyk, ablatyw

[Artaxes]

Dziękuję.

To <ii> jest długą samogłoską /i:/, czy raczej /ji/, albo dwiema krótkimi? Ortografia jest tu niejednoznaczna.

Tutaj <i> pomiędzy samogłoskami zawsze czytane powinno być jako /j/.

Przykładowe zdanie w stronie biernej:
Łupy zostały odebrane złodziejom przez policjantów.
Skoro przez policjantów ma być w celowniku, a złodziejom domyślam się, że też, to nie wiadomo, kto komu fanty odebrał.

O tych sprawach decyduje sztywny szyk zdania, Podmiot-Obiekt-Orzeczenie (SOV). Pierwszy jest zawsze agens, po nim pacjens, a jeszcze dalej recypiens. Choć w zdaniu dwuprzechodnim w roli agensa (lub może nawet recypiensa) może istotnie wystąpić ablatyw.

Tryb życzący stosuje się też do zdań złożonych jako odpowiednik polskiego trybu łączącego?

Tryb życzący to jest tylko tryb życzący. Odpowiednikiem polskiego trybu łączącego jest konstrukcja z czasownikiem modalnym kónah. Choć nie wykluczone, że w ciągu ewolucji dialektów thethamejskich tryb życzący przejmie kiedyś funkcję tamtego trybu.

Ciekawe rozróżnienie. Można by pójść dalej i dla każdego trybu zrobić inne przeczenie. ;-)

Niektóre języki posiadają specjalną negację prohibitywną . Praindoeuropejski też tak miał.

[Artaxes]

Derywacja

Afiksy tworzące rzeczowniki

   

• Agentyw: -rá/-ré bági 'wheel' → bagrá 'wheeler';
     
• Doświadczający: -(a)ghó dzókhah 'to beat' → dzokhágho 'one who is beaten';
     
• Posiadacz: -(a)ián thaaghá 'beard' → thaaghián 'bearded man';
     
• Mieszkaniec / przynależność plemienna: -áua lóko 'high' → lokáua 'someone from High Tribe';
     
• Abstrakt I: -(a)lé lóko 'high' → lokalé 'height';
     
• Abstrakt II: -át tłoómah 'to tell' → tłoómát 'fable';
     
• Abstrakt III: -ti dẓaáiah 'to become good' → dẓaáiti 'goodness'
     
• Narzędzie: -áku  koiḥaáh 'to carry' → koiḥáku 'carrier';
     
• Miejsce: -us bóḥah 'to speak' → bóḥus 'rostrum';
     
• Pojemnik: -(a)tsá pul 'water' → pultsá 'bucket';
     
• Substancja: -ásse bállah 'to create' → ballásse 'fabric, matter';
     
• Obiekt I: -(a)ma thar 'hand' → tharma 'glove';
     
• Obiekt II: -é bóḥah 'to speak' →  boḥé 'thing';
     
• Zdrobnienie: -ní naán 'mother' → naanní 'little mother';
     
• Zgrubienie: -aab caán 'house' → caánaab 'great house';
     
• Duży zbiór -(a)tón tshúue 'bird' → tshuutón 'large troop of birds';
     
• Zbiór paukalny -(a)lúa bótso 'wolf' → botsolúa 'few wolves';
     
• Całość, ogół: maa- tháme 'man' → maatháme 'entire man';
     
• Przeszły stan: can- caán 'house' → cancaán 'former house, ruine';
     
• Przyszły stan: iee- 'naánga 'king' → ieenaánga 'future king';
     
• Stan (neutralny względem czasu: -(a)ta tálteh 'to fight' → tálteta 'fight';
     
• Byt ożywiony: -(a)sti bállah 'to create' → bállasti 'creature';
     
• Prawdziwy lub w czystej formie: Cé- bótso 'wolf' → bébotso 'true wolf';
     
• Podobieńśtwo: -(a)ite bótso 'wolf → bótsoite 'werewolf' 
     
• Męski potomek: -(a)khaan naánga 'king' → naángakhaan 'son of king'
     
• Żeńska potomkini: -(a)tṣhaal naánga 'king' → naángatṣaal 'daughter of king'
     
• Obszar: -úm lóko 'high' → lokúm 'highland(s)';
     
• Syngulatyw: -íne/-V́ine muúta 'wheat' → muutáine 'grain of wheat';
     
• Wiedza: -(a)s-ḥadé ghuúr 'horse' → ghuurasḥadé 'knowledge about horses'

Afiksy formujące czasowniki

   

• Intensyw: -(a)cí- bóḥah 'to speak' → boḥcíah 'to speak intensively';
     
• Inchoatyw ~ Inceptyw: -(a)j- jaah 'to go' → jaajáh 'begin to go';
     
• Cessatyw: -(a)st- jaah 'to go' → jaastáh 'to finnish going';
     
• Czasownik odrzeczowny: -(a)i- hathút 'hammer' → hathútiah 'to hammer'

Rolę sufiksów formujących czasowniki od innych czasowników mogą pełnić poimki.

Some verbal roots have extensions in the form of pronouns added to the back of the root.

    so 'in':
        múiruh 'to become free' → múirusoh 'to release';
        tiísdah 'to believe, to trust' → tiísdasoh 'to entrust';
        jah 'to go, to walk' → jásoh 'to enter';
        tṣháidah 'to give birth' → tṣháidasoh 'to become innate';
        gúdah 'to give' → gútsoh 'to imitate';
        tṣéleh 'to shine, to bright' → tṣelesoh 'to enlighten, to brighten';
        tiísdah 'to believe, to trust' → tiísdasoh 'to convince';
        iuútah 'to keep' → iuútsoh 'to hold';
    ḥa 'on':
        dzókhah 'to beat' → dzóḥḥah {dzóḥḥa-} 'to tamp';
        jah 'to go' → jáḥah {jáḥa-} 'to overlap, to come across';
        ásah 'to want (and action is not achieved)' → lásḥah 'to persuade';
        kaállah 'to bite' → kaállaḥah 'to bite in';
        kýnah 'to pour' → kýnḥah 'to pour in';
        ḥedláh 'to break' → ḥedláḥah 'to break partially';
        iuútah 'to keep' → iuúthah 'to get' ({iuútha-} ← iuút-ḥa-);
        uaárah 'to want' → uaártahah 'to permit, to let';
    ḥaso 'above':
        nédaah 'to fly' → nédaaḥasoh 'to come flying';
    ni 'below, down':
        jah 'to go' → jánih 'to approach, to outwit';
        kaállah 'to bite' → kaállanih 'to gnaw';
        iuútah 'to keep' → iuútnih 'to support, to maintain';
    niso - 'under':
        khúḥah 'to dig' → khúḥnisoh 'to undermine';
        gácah 'to take' → gácnisoh 'to filch';
        raájah 'to rule' → raájnisoh 'to represent a higher power';
    tah - 'after':
        médzah 'to might' → métstahah 'to overcome';
        dúh 'to be' → dútahah 'to inhabit';
        tłhátṣah 'to change' → tłhátṣtah 'to exchange';
        cóliah 'to end, to finnish' → cóltahah 'to defeat';
    paat 'before':
        jah 'to go' → jápaatah 'to pass before someone';
    khaa 'near':
        saátah 'to learn' → saátkhaah 'to accustom';
        jah 'to go' → jákhaah 'to come';
        gúdah 'to give' → gúkkhah 'to increase';
    taam 'away (motion from)':
        gúdah 'to give' → gúttaamah 'to forgive';
        jah 'to go' → játaamah 'to leave, to go out';
        bóḥah 'to speak' → bóḥtaamah 'to refuse, to deny';
        tálteh 'to fight' → táltetaamah 'to secure by force';
        dúh 'to be' → dútaamah 'to undergo';
        ióḥah 'to look' → ióḥtaamah 'to look out'
        goh 'to do' → gótaamah 'to work out, to undo';
        sétah 'to stand' → séttaamah 'to stand out';
        saáhah 'to breath' → saáhtaamah 'to breathe, to respire';
        ioh 'to have' → iótaamah 'to lose';
        lúgah 'to die' → lúktah 'to die out, to become extinct';
        lísgih 'to return, to come back' → lísgtaamah 'to reverse, to invert;
        gácah 'to take' → gáctaamah 'to collect';
    patu 'in front of':
        jah 'to go' → jápatuh 'to precede';
    che 'behind':
        katłáh 'to clap' → katłácheh 'to make vaulting';
        jah 'to go' → jacheh 'to surprise';
    na 'to':
        jah 'to go' → jánah 'to reach, to claim';
        nólah 'to sew' → nólnah 'to seam';
        gúdah 'to give' → gúnnah 'to add';
    tṣa 'from':
        iółah 'to gain' → iótłah 'to regain';
        keétah 'to cut' → keétṣtṣah 'to cut away';
        gúdah 'to give' → gútṣtṣah 'to give back, to emit';
    lii 'for':
        gúdah 'to give' → gúdliih 'to spend, to issue';
        jah 'to go' → jáliih 'to go for something';
    ṣem 'through':
        saládah 'to live' → salátṣemah 'to survive' (← *salád-ṣem-);
        sétah 'to stand' → sétṣemah 'to consort, to keep company';
        sýdzah 'to sit' → sýtṣtṣemah 'to sit out, to do time';
        jah 'to go' → jáṣemah 'to pass';
        dúh 'to be' → dúṣemah 'to travel';
        iuútah 'to keep' → iuútṣemah 'to outslay';
        goh 'to do' → góṣemah 'to redo, to rewrite, to make over';