Bałtyckofińskie ciekawostki

[Toivo]

Ostatnio mam okazję znowu zajmować się fińskim, a trochę też i jego dialektami i krewnymi. Czasem natrafiam na jakieś ciekawostki, którymi miałbym ochotę się podzielić, ale nie chce mi się zabierać do pisania porządnego artykułu na wiki ze źródłami, przemyślaną strukturą itp. Zakładam ten temat, żeby wrzucać tutaj luźne notatki z obserwacjami, które służą mi za inspirację do końlangu. Być może niektóre z postów rozwinę później do artykułów na wiki.

Temat na dzisiaj:

Geminacja w fińskich dialektach

W fińskich dialektach występują prawa wydłużające spółgłoski w określonych warunkach. Można je podzielić za [1] na: 1) geminację ogólną (yleisgeminaatio), 2) geminację wschodnich dialektów, 3) geminację południowo-zachodnich dialektów.

1. Geminacja ogólna

Spółgłoska jest wydłużana, jeśli występuje po krótkiej akcentowanej* samogłosce, a następna samogłoska jest długa:

Przykłady:
- tekee > tekkee "robi"
- sanoo > sannoo "mówi"
- tervetuloa Savoon > tervetulloo Savvoon "witamy w Sawonii" (terve#tuloa to złożenie)
- alentakoon > alentakkoon "niech obniży"

Zjawisko to występuję w bardzo dużej części dialektów: od Karelii na południowym wschodzie przez Sawonię i centralną Finlandię aż po północną Ostrobotnię i Laponię na północy, jak również na południowym zachodzie.

* Akcent w fińskim jest inicjalny, czyli główny akcent pada zawsze na pierwszą sylabę. Dalej zazwyczaj co druga sylaba ma tzw. akcent poboczny, do którego ta reguła też się chyba stosuje - na to wskazuje ostatni przykład.

2. Geminacja wschodnich dialektów

Spółgłoska jest wydłużana, jeśli występuje po niej długa samogłoska. Jest to rozszerzenie geminacji ogólnej: długość i akcent poprzedzającej sylaby nie ma znaczenia.

Przykłady:
- korkea > korkkee "wysoki"
- huokaisee > huokassoo "wzdycha"
- laiskaa > laeskkoo "leniwego (Part.)"
- parempaa > paremppoo "lepszego (Part.)"

3. Geminacja południowo-zachodnich dialektów

W przeciwieństwie do w/w, geminacja południowo-zachodnich dialektów dotyczy tylko spółgłosek k, p, t, s. Są one wydłużane, jeśli po nich występuje długa samogłoska lub dyftong. Długie samogłoski po akcentowanej sylabie są następnie skracane.

Przykłady:
- käteen > kätte "do ręki"
- alkaa > alkka "zaczyna się"
- kuulkaa > kuulkka "słuchajcie"

Komentarz (mój)

Moim zdaniem te geminacje, to prawa rytmiczne. Standardowy fiński ma dosyć "płaskie" brzmienie, w którym długości są niezależne od akcentu. Słowa w stylu käteen "do ręki" mogą być trudne do wypowiedzenia, bo akcentowana sylaba jest lekka, a po niej następuje ciężka sylaba nieakcentowana, na którą może nam "zabraknąć oddechu".

Geminacja w typie 1: käteen > kätteen daje większy nacisk na sylabę akcentowaną, dzięki czemu na całe słowo nabieramy więcej oddechu i łatwiej nam potem "wytrzymać" nieakcentowaną długą samogłoskę w następnej sylabie. Kontynuacją tego zjawiska jest zauważenie w typie 3, że kontrast długości jest już zawarty w spółgłosce, więc samogłoskę można skrócić: käteen > kätteen > kätte.

Podobne przeniesienia długości występują w estońskim, ale to temat na osobny post, bo tam ma to dalej idące konsekwencje i muszę to dokładniej zbadać. Ogólnie wynikiem jest rozwinięcie prozodii, w której akcent i długość współgrają. Ponieważ typ 3 występuje blisko obszarów szwedzkojęzycznych, być może można się tu doszukiwać jakichś wpływów szwedzkiej prozodii.

W typie 2. chodzi nie tyle o wzmocnienie sylaby akcentowanej, co podkreślenie nieakcentowanej długiej samogłoski przez dodatkowy nacisk. Zastanawia mnie, czy to nie jest pierwszy krok w stronę przesunięcia akcentu, czyli czy z paremppoo mogłoby się rozwinąć jakieś parempò. (Sąsiedztwo Rosji i kontynuum dialektalne rozciągające się też na drugą stronę granicy może mieć tu jakiś wpływ?) Ale to już spekulacja, bo w fińskim nic mi nie wiadomo o jakichkolwiek tendencjach do przesuwania akcentu.

Jak ktoś śledzi wigierski (i jego powolną i mozolną przebudowę), to wie, że interesuje mnie rozwijanie swobodnego i tonicznego akcentu w języku bałtyckofińskim, dlatego obecnie kombinuję tam coś podobnego.

Źródło:
[1] Laila Lehikoinen. Suomea ennen ja nyt. Suomen kielen kehitys ja vaihtelu. Finn Lectura 1995. ss. 124-126

[Henryk Pruthenia]

Hej, ciekawy temat, wrzucaj dalej jak coś znajdziesz