Język burgundzki
tanwa borgonda
0. WprowadzenieBurgundzki to język celtycki kontynentalny z grupy P (starocelt. *kʷ > p, jak w galijskim, bretońskim i walijskim). W założeniu byłby używany przez Celtów mieszkających nieco na wschód od strefy galijskojęzycznej i nieco na północ od Italii, mniej więcej na pograniczu francuskiego Franche-Comté, północnej Szwajcarii, południowej Badenii i wschodnich krańców Bawarii i Tyrolu. Z tytułu takiego położenia ma kilka solidnych cech zbliżających go zwłaszcza do lepontyjskiej galijszczyzny, oberwało mu się także wpływem łacińskim i germańskim. Jest to język fleksyjny i mocno celtycki - ale w stylu kontynentalnym, a nie wyspiarskim - stąd brak w nim znanych m.in. z irlandzkiego mutacji nagłosowych. Fleksja nominalna jest zdecydowanie bogatsza, niż werbalna, a inwentarz fonemów zdaje się być skądinąd ubogi jak na europejskie indo-europejskie standardy. Ten mały opis, który - mam nadzieję - kogoś zaciekawi prezentuję z okazji dobicia do pięćsetnego słowa w słowniku, którym było
aierta "ofiara" (< *ad-bertā "podarunek, ofiara").
1. Fonetyka i fonologiaTab. 1. Fonemy samogłoskowe języka burgundzkiego | Przednie | Centralne | Tylne |
| Przymknięte | i | | u |
| Środkowe | e | | o |
| Otwarte | | ä | |
Burgundzki posiada tylko pięć fonemów samogłoskowych (tab. 1). Taki stan rzeczy związany jest z redukcją iloczasu, najpewniej zapoczątkowaną już na etapie staroceltyckim (brakuje naukowych podstaw - poza analogią do pozostałych samogłosek - żeby rekonstruować długie ō). Redukcja zachodziła nierównomiernie i była rozłożona w czasie - na etapie staroburgundzkim samogłoski różniły się nie tyle długością, ile faktyczną wartością fonetyczną - podobnie jak onegdaj w polszczyźnie.
Ubogi protoceltycki system dyftongów (ai, au, oi, ou, āi, āu) również uległ uproszczeniu, jedyny dyftong zachowany w zasadzie bez zmian to ai. Pozostałe uległy uproszczeniu do pojedynczych samogłosek. Dwa nowe dyftongi opadające /ei/ i /ui/ są efektem wzdłużenia zastępczego - pozostałością skaskowanych nieakcentowanych sylab wewnątrz dłuższych wyrazów. /ai/ zostało również zachowane i wzmocnione dzięki temu procesowi. Inne kombinacje samogłosek, np. io (o ile zapis ten nie reprezentuje sekwencji /jo/) zawsze rozdzielone są granicą sylaby.
Wyb. allofony
[ɨ] dla /i/ w sylabie po sylabie akcentowanej
[ʉ] dla /u/ w sylabie po sylabie akcentowanej
[ʊ] dla /u/ w wygłosie
[ə] dla /e/ w sylabie po sylabie akcentowanej
[ɵ] dla /o/ w sylabie po sylabie akcentowanej
[ɔ] dla /o/ w wyglosie
[ɐ] dla /a/ w sylabie po sylabie akcentowanej
[æi] dla /ai/ w nagłosie
Tab. 2. Fonemy spółgłoskowe języka burgundzkiego | Wargowe | Warg.-zęb. | Warg.-podn. | Dziąsłowe | Twardopodn. | Miękkopodn. | Języczkowe |
| Nosowe | m | | | n | | | |
| Zwarto-wyb. | p b | | | t d | | k g | |
| Szczelinowe | | f | | s̺ | | | χ |
| Półotwarte | | | w | | j | |
| Drżące | | | | r | | | |
| Boczne | | | | l | | | |
System piętnastu spółgłosek burgundzkich jest stosunkowo bliski zestawowi staroceltyckiemu, chociaż nie obyło się tu bez pewnych innowacji. W wyniku rozwoju spółgłoski labializowanej kʷ > p pojawił się brakujący bezdźwięczny zwarto-wybuchowy fonem wargowy. Wargowa spółgłoska szczelinowa ɸ uległa całkowitemu zaniknięciu (ɸ > h > Ø) we wczesnych etapach rozwoju języka. Labializowana spółgłoska miękkopodniebienna gʷ uprościła się natomiast do wargowo-podniebiennego w. Chociaż aspiracja nie ma w burgundzkim znaczenia fonetycznego, bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe są wymawiane z zauważalnie większą siłą artykulacyjną, niż ich bezdźwięczne odpowiedniki. Geminaty występują i mają znaczenie dystynktywne.
Wyb. allofony
[ŋ] dla /n/ przed k i g
[p] dla /b/ w wygłosie, chyba że kolejny wyraz zaczyna się na samogłoskę lub spółgłoskę dźwięczną
[t] dla /d/ w wygłosie, chyba że kolejny wyraz zaczyna się na samogłoskę lub spółgłoskę dźwięczną
[k] dla /g/ w wygłosie, chyba że kolejny wyraz zaczyna się na samogłoskę lub spółgłoskę dźwięczną
Uwagę zwraca również wariantowa wymowa /r/ jako [ʀ], kiedyś cechująca przede wszystkim klasy wyższe i inteligencję, obecnie zanikająca, spotykana wyłącznie w teatrach (
r teatralne) i w dialektach południowych (
r południowe).
Akcent w języku burgundzkim pada zawsze na temat, jeśli jest jednosylabowy, lub na jego przedostatnią sylabę, jeśli ma on sylab więcej. Nie ulega więc żadnym przesunięciom w odmianie, czy będzie to deklinacja, czy koniugacja. Zapożyczenia zwykle przyjmują akcent burgundzki dosyć szybko, tak więc od reguły nie ma wyjątków.
Podstawowe wzorce intonacyjne dla burgundzkiego to:
a) intonacja opadająca - dla zdań twierdzących, zdania głównego i pytań o informację szczegółową,
b) intonacja rosnąca - dla zdania podrzędnego i pytań o odpowiedź typu tak/nie.
2. Fleksja werbalnaBurgundzki czasownik posiada czterdzieści trzy syntetyczne formy odmiany, reprezentujące cztery czasy (teraźniejszy, przeszły niedokonany, przeszły dokonany, przyszły), trzy tryby (oznajmujący, łącząco-przypuszczający i rozkazujący) oraz trzy "bezosobowce" - bezokolicznik, imiesłów współczesny i imiesłów uprzedni, z czego ta ostatnia odmienia się, podobnie jak przymiotnik, przez rodzaje.
System burgundzkich czasów składa się z sześciu elementów - oprócz wspomnianych czasów syntetycznych istnieje także utworzony na podstawie germańskich odpowiedników "właściwy perfekt" o zakresie użycia zbliżonym do hiszpańskiego preterito perfecto i czas zaprzeszły - oba budowane za pomocą czasownika posiłkowego
buin "być" i imiesłowu uprzedniego.
Tab. 3. Wzory odmiany regularnej koniugacji A i B w czasie teraźniejszym trybu oznajmującego, łącząco-przypuszczającego i rozkazującego| Osoba | A - ozn. | B - ozn. | A - ł.-p. | B - ł.-p. | A - roz. | B - roz. |
| 1. sing. | -umi | -ami | -om | -om | - | - |
| 2. sing. | -isi | -asi | -asi | -usi | -i | -a |
| 3. sing. | -iti | -ati | -ati | -uti | -at | -ot |
| 1. pl. | -umo | -amo | -amis | -umis | -amis | -umis |
| 2. pl. | -it | -at | -at | -ut | -atis | -utis |
| 3. pl. | -unti | -anti | -anti | -unti | -anti | -unti |
Czas teraźniejszy trybu oznajmującego w zasadzie pokrywa się w zakresie użycia z polskim odpowiednikiem poza niewielkim wyjątkiem - nigdy nie używa się go w odniesieniu do przyszłości. Jeśli chodzi o przyszłość "zaraz", bliską, należy użyć konstrukcji peryfrastycznej złożonej z odmienionego w czasie teraźniejszym czasownika
stuiluin "iść" i bezokolicznika:
| (1) | Zaraz idę do szkoły. |
| Stuilumi stuiluin pu scole. |
Jeśli natomiast chodzi o dalszą przyszłość, np. jutro, należy użyć zwykłego czasu przyszłego.
Czas teraźniejszy trybu łącząco-przypuszczającego ma kilka funkcji:
a) oznacza czasownik do którego odnosi się czasownik modalny:
| (2) | Cotulom | io | uillumi. |
| spać-1.sing.ter.ł.-p. | part. subord. | chcieć-1.sing.ter.ozn. |
| Chcę spać. |
b) następuje po czasowniku wyrażającym osąd, własną opinię, niepewność, zwątpienie:
| (3) | Biti | sintoci | a me | utra | io | ambirumi. |
| być-3.sing.ter.ł.p. | żona-M.sing. | konstr. dzierż | chory-M.żeń.sing. | part. subord. | sądzić-1.sing.ter.ozn. |
| Myślę, że moja | żona jest chora. |
c) wyraża życzenie:
| (4) | Uillom | tegisan | nuwon. |
| Chcieć-1.sing.ter.ł.-p. | dom-B.sing. | nowy-B.nij.sing. |
| Chcę (mieć) | nowy dom. |
Czas przeszły niedokonany wyraża w zasadzie te same funkcje, tylko w kontekście przeszłym. Warto zwrócić uwagę, że inaczej niż np. w polskim czy językach romańskich, formy trybu łącząco-przypuszczającego użyte w charakterze próśb czy poleceń nie są nacechowane grzecznościowo.
Tab. 4. Wzory odmiany regularnej koniugacji A i B w czasie przeszłym niedokonanym trybu oznajmującego i łącząco-przypuszczającego oraz w czasie przeszłym dokonanym| Osoba | A - niedok. ozn. | B - niedok. ozn. | A - niedok. ł.-p. | B - niedok. ł.-p. | A - dok. | B - dok. |
| 1. sing. | -inni | -anni | -anni | -unni | -etu | -atu |
| 2. sing. | -itu | -atu | -atu | -utu | -etisi | -assi |
| 3. sing. | -itu | -atu | -atu | -utu | -et | -asti |
| 1. pl. | -immis | -ammis | -ammis | -ummis | -etumo | -asumo |
| 2. pl. | -iwis | -awis | -awis | -uwis | -etit | -asit |
| 3. pl. | -intis | -antis | -antis | -untis | -etunti | -asunti |
Różnice między trzema czasami przeszłymi obecnymi w języku burgundzkim bywają dość płynne. Czas niedokonany jest tu najmniej kłopotliwy - służy do mówienia o czynnościach i stanach, które nie zostały zakończone, o dawnych nawykach czy zwyczajach, itd. Schody zaczynają się, gdy wybrać trzeba między czasem dokonanym a czasem perfectum, które - w zależności od punktu widzenia mówiącego - są do pewnego stopnia wymienne.
Perfectum mówi o czynnościach, które dobiegły końca w chwili mówienia lub w trwającym okresie czasu - np. w tym dniu, w tym tygodniu, w tym miesiącu, w tej dekadzie. Czas dokonany natomiast jest bardziej generalny i mówi o czynnościach, które dobiegły końca w zakończonym już okresie czasu - np. wczoraj, w zeszłym tygodniu, w zeszłym roku, w poprzednim tysiącleciu. Dobór ramy czasowej przez mówiącego niejako determinuje użycie właściwego czasu. Dostrzega się tendencję do zastępowania perfectum czasem dokonanym i odwrotnie w zależności od dialektu.
Czas perfectum i czas zaprzeszły - obecny wyłącznie w języku literackim - tworzy się przy pomocy czasownika posiłkowego
buin "być", odmienionego odpowiednio w czasie teraźniejszym i przeszłym niedokonanym, i imiesłowu uprzedniego, który nie odmienia się w tym wypadku przez rodzaj i nie jest oddzielony od czasownika posiłkowego podmiotem:
(5)
Iti ligetios Marta bagon. Marta przeczytała książkę.
(6)
Iti bagos ligetios. Książka jest przeczytana.
Tab. 4. Wzór odmiany regularnej koniugacji A i B dla czasu przyszłego| Osoba | A i B |
| 1. sing. | -aiu |
| 2. sing. | -aisi |
| 3. sing. | -aiti |
| 1. pl. | -aimmis |
| 2. pl. | -ait |
| 3. pl. | -ainti |
Ze swoją zgeneralizowaną, banalną koniugacją i zakresem użycia, czas przyszły to miłe wytchnienie. Staroceltycka koniugacja a-tematowa została zaadaptowana po drobnych uproszczeniach do obu wzorów. Czasu przyszłego używa się w burgundzkim zawsze kiedy się mówi o przyszłości, także w kontekstach, kiedy po polsku użyty zostałby czas teraźniejszy, chyba że mowa jest o wydarzeniach, które będą miały miejsce tego samego dnia i są już zaplanowane - wtedy stosuje się wspomnianą wyżej peryfrazę czasownikową
stuiluin + bezokolicznik.
Burgundzki nie rozróżnia formy przymiotnikowej i przysłówkowej imiesłowu współczesnego. Sam imiesłów nie odmienia się prez rodzaj, a jego odmiana przez liczby i przypadki (jeśli użyty jest jako przymiotnik) zachodzi wg wzoru bezdźwięcznego deklinacji Vb (o której opowiem później). Imiesłów uprzedni przybiera natomiast odpowiednie końcówki rodzajowe
-os dla rodzaju męskiego,
-a dla rodzaju żeńskiego i
-on dla rodzaju nijakiego, oraz
-u dla formy przysłówkowej.
Jutro opowiem o deklinacji i więcej o składni.
