Szyk zdania to SOV.
ун ьмирлипъђ ънпъръҫ 'narzekałem na swój los'
қъ̌щ Шептыс ъм едивын? 'czy widziałaś Szepty?'
(ьмир 'los', ли 'swój', пъђ 'o', Шепты'imię żeńskie', с 'jeden z wariantów biernika', едив 'widzieć')
Czas szeroki (teraźniejszo-przyszły) – dotyczy wydarzeń przyszłych lub zwyczajów i stanów stałych lub powtarzalnych
Dla czasowników wybiegających w przód ma postać taką jak przeszły (patrz: poprzedni post).
Dla pozostałych czasowników (oprócz 'być' – patrz niżej) orzeczenie w tym czasie ma postać imiesłowu teraźniejszego i nie podlega odmianie przez osoby. Imiesłów teraźniejszy tworzy się najczęściej poprzez przedrostek әс- dołączany do formy słownikowej (końcowe -с- z przedrostka wypada przed zbitką spółgłoskową, udźwięcznia się przed spółgłoską zwartą dźwięczną i asymiluje się z następującą po nim spółgłoską szczelinową lub afrykatą).
Pytania, potwierdzenia i przeczenia tworzy się tak jak w czasie przeszłym (a więc z uwzględnieniem odmiany przez osoby) z tą różnicą, że miejsce imiesłowu przeszłego zajmuje imiesłów teraźniejszy.
ун ьмирлипъђ әсънпъръ 'narzekam na swój los'
қъ̌щ Шептыс ъм әседив? 'czy widujesz Szepty?'
Czasownik 'być' przybiera w czasie teraźniejszym postać zerową, w odniesieniu do przyszłości zaś zamiast niego używa się czasownika гвү̌хва 'stać się'. Forma niezerowa czasownika 'być' (әшшә) pojawia się w pytaniach, potwierdzeniach i przeczeniach, bywa też niekiedy używana w oznajmieniach dla nadania tekstowi stylizacji archaicznej.
ун щилвалў – jestem ze wsi
ун щилвел – jestem wieśniakiem
ун щилвел әзгвү̌хва – będę wieśniakiem
(щилва 'wieś' лў 'z' щилвел 'wieśniak')
Czas chwili obecnej – opisuje zdarzenia mające miejsce w danej chwili
Formalnie orzeczeniem jest zredukowany do zera czasownik 'być', przed którym pojawia się lokatyw (końcówka -нй) od gerundium na -ка (po spółgłoskach bezdźwięcznych -ка, po dźwięcznych -га, po samogłoskach -ґа + z wariantami samogłoskowymi). Gerundium takie, jeśli utworzone jest od czasownika przechodniego, łączy się z obiektem wyrażonej w nim czynności na zasadzie związku dzierżawczego, a wykonawcę tejże przyłącza w narzędniku (końcówka -сащ z wariantami), jeśli zaś powstało od czasownika nieprzechodniego, to przyjmuje podmiot swojej czynności za posiadacza.
ун ьмирлипъђ ънпъръґанй 'w tej chwili narzekam na swój los'
қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм әшшә? 'czy w tej chwili widzisz Szepty?'
(ж 'jej')
Czas chwili ówczesnej – opisuje zdarzenia zaszedłsze w danej chwili w przeszłości
Wygląda tak jak czas chwili obecnej, z tym że posiłkowy czasownik 'być' jest w czasie przeszłym.
ун ьмирлипъђ ънпъръґанй шута 'w owej chwili narzekałem na swój los'
қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм шутын? 'czy w owej chwili widziałaś Szepty?'
Tryb rozkazującyNajkrótszy rozkaz po samogłoskach ma końcówkę -р, po spółgłoskach -рә.
ънпърър 'narzekaj'
едиврә 'zobacz'
Jego negacja przybiera po spółgłoskach bezdźwięcznych sufiks хә̌, zaś w innych pozycjach ґә̌.
ънпъръґә̌ 'nie narzekaj'
едивґә̌ 'nie widź'
Ponadto rozkaz tworzy się z posiłkowymi czasownikami дҙыт 'raczyć' i ләћҫйп 'raczyć nie' odmienionymi wedle zasad czasu przeszłego (należą one do czasowników wybiegających wprzód), po których pojawia się właściwa czynność w imiesłowie teraźniejszym.
бүћ ләћҫйп әсънпъръ '(niech) szanowny pan raczy nie narzekać'
ун дҙыта әседив 'niech zobaczę'
Przeniesienie czasowników posiłkowych do przeszłości powoduje zmianę znaczenia tej konstrukcji na 'gdyby/oby tak' (wyrażenie życzenia lub mało realnego warunku).
бүћ ләћҫйп шут әсънпъръ 'gdyby/oby tak szanowny pan raczył nie narzekać'
Dodatkowo zamiana imiesłowu teraźniejszego na przeszły powoduje zmianę znaczenia na 'gdyby tak/szkoda, że nie' (wyrażenie nierealnego warunku lub chęci, by wydarzenia potoczyły się inaczej)
бүћ ләћҫйп шут ънпърын 'gdyby tak szanowny pan raczył był nie narzekać/ szkoda, że szanowny pan raczył był narzekać'
PrzymiotnikPodobnie jak w japońskim i eszterkładzkim, gażachski przymiotnik ma sporo wspólnego z czasownikiem.
Słownikową formą przymiotnika jest forma na -аш (bez wariantów). Forma ta może pełnić rolę przydawki (stoi wtedy przed określanym rzeczownikiem) lub teraźniejszego orzeczenia.
бә̌ҫлаш галӑхуҫ – wąskie spodnie
галӑхуҫ бә̌ҫлаш – spodnie są wąskie
Jej przeszłym odpowiednikiem jest forma na -үх
галӑхуҫ бә̌ҫлүх – spodnie były wąskie
Istnieje jeszcze forma na -ик, która używana jest samodzielnie w znaczeniu 'ten, który jest jakiś'. Używa się jej też przy tworzeniu pytań, potwierdzeń i przeczeń w czasie teraźniejszym.
бә̌ҫлик – wąski; ten wąski; ten, który jest wąski
ун бә̌ҫлаш квӑлтнй – jestem w wąskim korytarzu
ун бә̌ҫликнй – jestem w wąskim
ун бә̌ҫлаш – jestem wąski
ун бә̌ҫлүх – byłem wąski
(ун бә̌ҫлик – jestem tym, który jest wąski)
Pytania, potwierdzenia i przeczenia tworzy się dodając do odpowiednich czasowników formę na -ик (w czasie teraźniejszym) na -үх (w przeszłym).
ун ъмъ бә̌ҫлик? – czy jestem wąski?
ун ъмъ бә̌ҫлүх? – czy byłem wąski?
Sufiksy dzierżawczeMają po dwie lub trzy postaci. Poniżej kolejno postać po samogłosce, po spółgłosce bezdźwięcznej i po spółgłosce dźwięcznej (pamiętać należy, że przy sufiksach z samogłoską
а dochodzą oboczne warianty).
н, на, на – mój (neutralne)
ђу, ђу, ћу - mój (wywyższające się)
ҙ, ҙа, ҫа - mój (uniżone)
ђа, ђа, ћа - nasz (inkluzywne)
ҙ, ҙа, ҫа - nasz (ekskluzywne)
ҙгы, ыҙгы, ыҙгы - twój, wasz
бүћ, бүћ, пүћ - szanownego pana, szanownej pani itp.
бан, бан, пан - wielce szanownego pana, wielce szanownej pani itp.
щ, ищ, ищ - twój, zaufana osobo
ж, жү, шү – jego, jej
тты̌, ды̌, ты̌ - ich (uwaga! po dźwięcznych płynnych i nosowych pojawia się nie ды̌, lecz ты̌)
л, ли, ли - swój
Przykład odmiany:
шезга 'oko, oczy': шезган, шезгађу, шезгаҙ, шезгађа, шезгаҙ, шезгаҙгы, шезгабүћ, шезгабан, шезгащ, шезгаж, шезгатты̌, шезгал
талшь 'krew': талшьн, талшьђу, талшьҙ, талшьђь, талшьҙ, талшьҙгы, талшьбүћ, талшьбьн, талшьщ, талшьж, талшьтты̌, талшьл
ьмир 'los': ьмирна, ьмирђу, ьмирҙа, ьмирђа, ьмирҙа, ьмирыҙгы, ьмирбүћ, ьмирбан, ьмирищ, ьмиржү, ьмирты̌, ьмирли
летуш 'krzesło': летушна, летушћу, летушҫа, летушћа, летушҫа, летушыҙгы, летушпүћ, летушпан, летушищ, летушшү, летушты̌, летушли
Tekst:
Cyrylica: Ҙи гараш курса Ѕудыта әзгешуда. Гараш, тулбаш шезгаж лашчаш теркештьс әзбә̌днә̌, кык апь̌каш теркештьс, хва трувы рендутшүс әсальнд. Ѕудыта ры̌кьж бураш, жь̌д сўдас үґү әсәгвил.
Łacinka: Ģi garaş kursa Judøta əzgeşuda. Garaş, tulbaş şezgaz̧ laşŧaş terkeştâs əzbẽdnẽ, køk apą̂kaş terkeştâs, xwa truvø rendutşys əsalând. Judøta rø̃kâz̧ buraş, z̧ą̂d sũdas ycy əsəgwil.
Ankieta