Gażachski

[Hapana Mtu]

Język gażachski to drugi już mój po goszabadzkim (d. badowskim) odgrzewany conlang sprzed wielu, wielu lat. W porównaniu do badowskiego pierwotny gażachski był całkiem nieźle rozbudowanym językiem: stary słownik liczył sobie 889 słów. Przy dobrym przeszukaniu starego forum można nawet znaleźć jakieś szczątki publikacji w dawnym gażachskim.

Na razie wrzucam to, co opracowałem od wczoraj - zestaw fonemów i pierwszych kilka słówek. Więcej napiszę może kiedy wydrę się już ze szpon japońskiego.

Ortografia języka gażachskiego od początku opierała się na cyrylicy i nie zamierzam tego zmieniać. Poniżej również transkrypcja łacinką.
Samogłoski:
Аа [a] Aa
Ьь [æ] Ââ
Ъъ [ʌ] Ăă
Ее [ɛ] Ee
Ии [i] Ii
Ыы [ɨ] Øø
Уу [u] Uu
Үү [y] Yy
Әә [ə] Əə
Оо [ɔ] Oo
Ӧӧ [ɶ] Öö

Samogłoski nosowe:
Ӑӑ [ã] Ãã
Ь̌ь̌ [æ̃] Ą̂ą̂
Ъ̌ъ̌ [ʌ̃] Ą̆ą̆
Ӗӗ [ɛ̃] Ẽẽ
Йй [ĩ] Ĩĩ
Ы̌ы̌ [ɨ̃] Ø̃ø̃
Ўў [ũ] Ũũ
Ү̌ү̌ [ỹ] Ỹỹ
Ә̌ә̌ [ə̃] Ə̃ə̃
W razie braku czcionek można stosować oboczny zapis nosowości z pomocą znaku й po samogłosce, np. ый zamiast ы̌.

Spółgłoski zwarte:
Пп [p] Pp
Бб [b] Bb
Тт [t] Tt
Дд [d] Dd
Ћћ [ʈ] Ţţ
Ђђ [ɖ] Ɗɖ
Кк [k] Kk
Гг [g] Gg
Кв кв [kʷ] Kw kw
Гв гв [gʷ] Gw gw
Ққ [q] Qq

Afrykaty:
Чч [ʧ] Ŧŧ
Ӝӝ [ʤ] Đđ

Szczelinowe:
Өө [f] Ff
Вв [v] Vv
Сс [s] Ss
Зз [z] Zz
Шш [ʂ] Şş
Жж [ʐ] Z̧z̧
Ҫҫ [ç] Ķķ
Ҙҙ [ʝ] Ģģ
Щщ [ɕ] Śś
Хх [x] Xx
Хв хв [xʷ] Xw xw
Ґґ [ɣ] Cc

Inne spółgłoski:
Мм [m] Mm
Нн [n] Nn
Рр [r] Rr
Лл [l] Ll
Ѕѕ [j] Jj

Ѕѕ, Өө, Ӝӝ, Оо, Ӧӧ to fonemy występujące tylko z zapożyczeniach.

Zaimki osobowe (w nawiasach tematy przy odmianie):
ун (не-) - ja (neutralne)
әђу - ja (wywyższające się)
ҙгва - ja (uniżone)
ђа - my inkluzywne
гаҙ - my ekskluzywne
ҙаг (ҙгы-) - ty, wy
бүћ - szanowny pan, szanowna pani itp.
бан - wielce szanowny pan, wielce szanowna pani itp.
қъ̌щ (ӗқъ-) - ty, zaufana osobo
жь̌д (жде-) – on, ona, ono
жы̌т (жы̌-) - oni, one

Liczebniki:
0   ґыл
0,5   ық
1   нге
2   хўс, хўста
3   дъҙъв
4   гуҙъв
5   тьв
6   зүргў
7   дъ̌лӗ
8   масә
9   сес
10   ырыҫ
11   ырыҫ нге
12   ырыҫ хўс
20   хўсхар
30   дъҙар
40   гуҙар
50   тьвар
60   щар
70   дъ̌лгүз
80   масәґүз
90   сескүз
100   зў
200   хўс зў
1000   мӗґа
2000   хўс мӗґа
10000   гвәлӑҫ
10 0000   ырыҫ гвәлӑҫ
100 0000   зў гвәлӑҫ
1000 0000   мӗґа гвәлӑҫ
10000 0000   сьльқ

Jak widać, system umiejscawia próg na wysokości 10000 (jak w chińskim). Nazwy nastek tworzone są w sposób regularny, a dziestek nieregularny (jak w tureckim). I nie wypieram się, że niższe liczebniki brzmią niepokojąco podobnie do mongolskich, bo stamtąd je pierwotnie przekopiowałem.

[Henryk Pruthenia]

Cudowne!

Ѕѕ [j] Jj

Ciekawe...

[Hapana Mtu]

Język gażachski posiada mechanizm podobny do szczątkowej harmonii samogłoskowej, polega on na tym, że w niektórych sufiksach pojawiają się wymiennie samogłoski ь, ъ oraz а (lub ich nosowe warianty), a ich użycie zależy od poprzedniej samogłoski w wyrazie (ь po ь, ъ po ъ, zaś а po wszystkim innym).

O odmianie czasownika pierwszych słów kilka.
Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne końcówki mają tylko osoby "ja" i "oni", przy czym ta druga może być używana także do innych osób mnogich.

Dla uproszczenia będą stosować następującą numerację "osób":
osoba 1 "ja" (obejmuje osoby ун, әђу, ҙгва)
osoba 2 "nie ja i nie oni" (ђа, гаҙ, ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, жь̌д)
osoba 3 "oni, a czasem my lub wy" (жы̌т; czasem też ђа, гаҙ oraz ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, przy czym przy ostatnich czterech bywa używane tylko, gdy zwrot pada do więcej niż jednej osoby)

Najprostszym pod względem morfologicznym czasem jest czas przeszły (trybu orzekającego).
Czasowniki zakończone na samogłoskę mają w pierwszej osobie końcówkę -ҫ, a w trzeciej -ҙат z wariantami, te zakończone spółgłoską zaś w pierwszej osobie mają końcówkę -а z wariantami, zaś w trzeciej -ат z wariantami (gdy ostatnia spółgłoska jest nienosowa) lub -ыт (po nosówce).

ънпъръ 'narzekać'

1. ънпъръҫ 'narzekałem'
2. ънпъръ 'narzekał itd.'
3. ънпъръҙът 'narzekali itd'

тилъ̌ж 'żyć'

1. тилъ̌жъ
2. тилъ̌ж
3. тилъ̌жът

квән 'wiedzieć, znać'
1. квәна
2. квән
3. квәныт

Forma osoby drugiej czasu przeszłego jest formą słownikową.

Pytania do czasu przeszłego tworzy się czasownikiem posiłkowym ъм połączonym z imiesłowem przeszłym  na -ын (po spółgłoskach -ын, w wyrazach zakończonych na ь, ъ oraz а również -ын, a ostatnia samogłoska wypada, w pozostałych przypadkach -н).

1. ъмъ ънпърын? 'czy narzekałem?'
2. ъм ънпърын? 'czy narzekał? itd.'
3. ъмыт ънпърын? 'czy narzekali? itd.'

Również i odpowiedź wymaga użycia czasownika posiłkowego: гвиз 'tak' lub үґү 'nie'.

1. гвиза ънпърын. '(tak,) narzekałem'
2. гвиз ънпърын. '(tak,) narzekał itd.'
3. гвизат ънпърын. '(tak,) narzekali itd.'

1. үґүҫ ънпърын. '(nie,) nie narzekałem'
2. үґү ънпърын. '(nie,) nie narzekał itd.'
3. үґүҙат ънпърын. '(nie,) nie narzekali itd.'

Żeby było jeszcze zabawniej, niektóre czasowniki mają tę właściwość, iż odmienione formalnie w czasie przeszłym semantycznie wybiegają do teraźniejszości, tak działa np. czasownik нђәк 'potrafić, umieć'.

1. нђәка 'umiem'
2. нђәк 'umie itd.'
3. нђәкат 'umieją itd.'

i konsekwentnie:
ъмъ нђәкын? 'czy umiem?'
үґүҙът нђәкын 'nie umieją itd.'

Aby przenieść coś takiego do przeszłości, należy połączyć to z czasownikiem шут 'być' w 2. osobie czasu przeszłego.

1. нђәка шут 'umiałem'
2. нђәк шут 'umiał itd.'
3. нђәкат шут 'umieli itd.'

i konsekwentnie:
ъмъ нђәкын шут? 'czy umiałem?'
үґүҙат нђәкын шут 'nie umieli itd.'

[varpho :Ɔ(X)И4M:]

widzę pewne elementa udmurckie - Ӝӝ, үґү.

i podoba mi się to rozwinięcie czasownikowości przeczenia na twierdzenie i pytanie.

[Hapana Mtu]

widzę pewne elementa udmurckie - Ӝӝ, үґү.

Bingo.

i podoba mi się to rozwinięcie czasownikowości przeczenia na twierdzenie i pytanie.

Nb. pomysł wprowadzony już parę lat temu w wersji 2.0 (ta obecnie prezentowana to 3.0). Inspiracja jak najbardziej ugrofińska.

[Drukarz]

Sam język też mi się podoba, ale nie potrafię przeczytać ani jednego słowa w nim Mógłbyś, w miarę możliwości, dać jakieś nagranie?

[Hapana Mtu]

Szyk zdania to SOV.
ун ьмирлипъђ ънпъръҫ 'narzekałem na swój los'
қъ̌щ Шептыс ъм едивын? 'czy widziałaś Szepty?'
(ьмир 'los', ли 'swój', пъђ 'o', Шепты'imię żeńskie', с 'jeden z wariantów biernika', едив 'widzieć')

Czas szeroki (teraźniejszo-przyszły) – dotyczy wydarzeń przyszłych lub zwyczajów i stanów stałych lub powtarzalnych
Dla czasowników wybiegających w przód ma postać taką jak przeszły (patrz: poprzedni post).

Dla pozostałych czasowników (oprócz 'być' – patrz niżej) orzeczenie w tym czasie ma postać imiesłowu teraźniejszego i nie podlega odmianie przez osoby. Imiesłów teraźniejszy tworzy się najczęściej poprzez przedrostek әс- dołączany do formy słownikowej (końcowe -с- z przedrostka wypada przed zbitką spółgłoskową, udźwięcznia się przed spółgłoską zwartą dźwięczną i asymiluje się z następującą po nim spółgłoską szczelinową lub afrykatą).

Pytania, potwierdzenia i przeczenia tworzy się tak jak w czasie przeszłym (a więc z uwzględnieniem odmiany przez osoby) z tą różnicą, że miejsce imiesłowu przeszłego zajmuje imiesłów teraźniejszy.

ун ьмирлипъђ әсънпъръ 'narzekam na swój los'
қъ̌щ Шептыс ъм әседив? 'czy widujesz Szepty?'

Czasownik 'być' przybiera w czasie teraźniejszym postać zerową, w odniesieniu do przyszłości zaś zamiast niego używa się czasownika гвү̌хва 'stać się'. Forma niezerowa czasownika 'być' (әшшә) pojawia się w pytaniach, potwierdzeniach i przeczeniach, bywa też niekiedy używana w oznajmieniach dla nadania tekstowi stylizacji archaicznej.

ун щилвалў – jestem ze wsi
ун щилвел – jestem wieśniakiem
ун щилвел әзгвү̌хва – będę wieśniakiem
(щилва 'wieś' лў 'z' щилвел 'wieśniak')

Czas chwili obecnej – opisuje zdarzenia mające miejsce w danej chwili
Formalnie orzeczeniem jest zredukowany do zera czasownik 'być', przed którym pojawia się lokatyw (końcówka -нй) od gerundium na -ка (po spółgłoskach bezdźwięcznych -ка, po dźwięcznych -га, po samogłoskach -ґа + z wariantami samogłoskowymi). Gerundium takie, jeśli utworzone jest od czasownika przechodniego, łączy się z obiektem wyrażonej w nim czynności na zasadzie związku dzierżawczego, a wykonawcę tejże przyłącza w narzędniku (końcówka -сащ z wariantami), jeśli zaś powstało od czasownika nieprzechodniego, to przyjmuje podmiot swojej czynności  za posiadacza.

ун ьмирлипъђ ънпъръґанй  'w tej chwili narzekam na swój los'
қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм әшшә? 'czy w tej chwili widzisz Szepty?'
(ж 'jej')

Czas chwili ówczesnej – opisuje zdarzenia zaszedłsze w danej chwili w przeszłości
Wygląda tak jak czas chwili obecnej, z tym że posiłkowy czasownik 'być' jest w czasie przeszłym.
ун ьмирлипъђ ънпъръґанй шута  'w owej chwili narzekałem na swój los'
қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм шутын? 'czy w owej chwili widziałaś Szepty?'

Tryb rozkazujący
Najkrótszy rozkaz po samogłoskach ma końcówkę -р, po spółgłoskach -рә.
ънпърър 'narzekaj'
едиврә 'zobacz'
Jego negacja przybiera po spółgłoskach bezdźwięcznych sufiks хә̌, zaś w innych pozycjach ґә̌.
ънпъръґә̌ 'nie narzekaj'
едивґә̌ 'nie widź'
Ponadto rozkaz tworzy się z posiłkowymi czasownikami дҙыт 'raczyć' i ләћҫйп 'raczyć nie' odmienionymi wedle zasad czasu przeszłego (należą one do czasowników wybiegających wprzód), po których pojawia się właściwa czynność w imiesłowie teraźniejszym.
бүћ ләћҫйп әсънпъръ '(niech) szanowny pan raczy nie narzekać'
ун дҙыта әседив 'niech zobaczę'
Przeniesienie czasowników posiłkowych do przeszłości powoduje zmianę znaczenia tej konstrukcji na 'gdyby/oby tak' (wyrażenie życzenia lub mało realnego warunku).
бүћ ләћҫйп шут әсънпъръ 'gdyby/oby tak szanowny pan raczył nie narzekać'
Dodatkowo zamiana imiesłowu teraźniejszego na przeszły powoduje zmianę znaczenia na 'gdyby tak/szkoda, że nie' (wyrażenie nierealnego warunku lub chęci, by wydarzenia potoczyły się inaczej)
бүћ ләћҫйп шут ънпърын 'gdyby tak szanowny pan raczył był nie narzekać/ szkoda, że szanowny pan raczył był narzekać'

Przymiotnik
Podobnie jak w japońskim i eszterkładzkim, gażachski przymiotnik ma sporo wspólnego z czasownikiem.
Słownikową formą przymiotnika jest forma na -аш (bez wariantów). Forma ta może pełnić rolę przydawki (stoi wtedy przed określanym rzeczownikiem) lub teraźniejszego orzeczenia.
бә̌ҫлаш галӑхуҫ – wąskie spodnie
галӑхуҫ бә̌ҫлаш – spodnie są wąskie
Jej przeszłym odpowiednikiem jest forma na  -үх
галӑхуҫ бә̌ҫлүх – spodnie były wąskie
Istnieje jeszcze forma na -ик, która używana jest samodzielnie w znaczeniu 'ten, który jest jakiś'. Używa się jej też przy tworzeniu pytań, potwierdzeń i przeczeń w czasie teraźniejszym.
бә̌ҫлик – wąski; ten wąski; ten, który jest wąski

ун бә̌ҫлаш квӑлтнй – jestem w wąskim korytarzu
ун бә̌ҫликнй – jestem w wąskim
ун бә̌ҫлаш – jestem wąski
ун бә̌ҫлүх – byłem wąski
(ун бә̌ҫлик – jestem tym, który jest wąski)

Pytania, potwierdzenia i przeczenia tworzy się dodając do odpowiednich czasowników formę na -ик (w czasie teraźniejszym) na -үх (w przeszłym).

ун ъмъ бә̌ҫлик? – czy jestem wąski?
ун ъмъ бә̌ҫлүх? – czy byłem wąski?

Sufiksy dzierżawcze
Mają po dwie lub trzy postaci. Poniżej kolejno postać po samogłosce, po spółgłosce bezdźwięcznej i po spółgłosce dźwięcznej (pamiętać należy, że przy sufiksach z samogłoską а dochodzą oboczne warianty).

н, на, на – mój (neutralne)
ђу, ђу, ћу - mój (wywyższające się)
ҙ, ҙа, ҫа - mój (uniżone)
ђа, ђа, ћа - nasz (inkluzywne)
ҙ, ҙа, ҫа - nasz (ekskluzywne)
ҙгы, ыҙгы, ыҙгы - twój, wasz
бүћ, бүћ, пүћ - szanownego pana, szanownej pani itp.
бан, бан, пан - wielce szanownego pana, wielce szanownej pani itp.
щ, ищ, ищ - twój, zaufana osobo
ж, жү, шү – jego, jej
тты̌, ды̌, ты̌ - ich (uwaga! po dźwięcznych płynnych i nosowych pojawia się nie ды̌, lecz ты̌)
л, ли, ли - swój

Przykład odmiany:
шезга 'oko, oczy': шезган, шезгађу, шезгаҙ, шезгађа, шезгаҙ, шезгаҙгы, шезгабүћ, шезгабан, шезгащ, шезгаж, шезгатты̌, шезгал
талшь 'krew': талшьн, талшьђу, талшьҙ, талшьђь, талшьҙ, талшьҙгы, талшьбүћ, талшьбьн, талшьщ, талшьж, талшьтты̌, талшьл
ьмир 'los': ьмирна, ьмирђу, ьмирҙа, ьмирђа, ьмирҙа, ьмирыҙгы, ьмирбүћ, ьмирбан, ьмирищ, ьмиржү, ьмирты̌, ьмирли
летуш 'krzesło': летушна, летушћу, летушҫа, летушћа, летушҫа, летушыҙгы, летушпүћ, летушпан, летушищ, летушшү, летушты̌, летушли

Tekst:
Cyrylica: Ҙи гараш курса Ѕудыта әзгешуда. Гараш, тулбаш шезгаж лашчаш теркештьс әзбә̌днә̌, кык апь̌каш теркештьс, хва трувы рендутшүс әсальнд.  Ѕудыта ры̌кьж бураш, жь̌д сўдас үґү әсәгвил.
Łacinka: Ģi garaş kursa Judøta əzgeşuda. Garaş, tulbaş şezgaz̧ laşŧaş terkeştâs əzbẽdnẽ, køk apą̂kaş terkeştâs, xwa truvø rendutşys əsalând. Judøta rø̃kâz̧ buraş, z̧ą̂d sũdas ycy əsəgwil.

słówka (część)

ҙи – ten, ta, to
гараш – piękny
курса – dziewczyna
гешу – imię
гешуда – mieć na imię
тулбаш – niebieski
теркешть – tajemnica
с, ас (z wariantami) - biernik
лашчаш – wielki
бә̌днә̌ - skrywać
кык – tak bardzo
апь̌каш – straszny
хва – że
трувы - świat
рендут – porządek
альнд – zagraża
сўд – bóg
әгвил – wierzyć w coś

[Zamknij]