jak się tworzy w arabskim liczbnę mnogą?
Kategoria liczby jest w arabskim indywiduum nietuzinkowym. Generalnie, liczby są trzy: pojedyncza, podwójna i mnoga.
Liczba podwójnaTworzenie liczby podwójnej jest proste: do tematu imienia dodajemy końcówki ــانِ
-āni w NOM, a w GEN i ACC ــَينِ
-ayni (identyczne w stanie nieokreślonym i po
al-) np:
بَيتٌ
bayt-un 'dom' > بَيتانِ
bayt-āni 'dwa domy'
بَيتٍ
bayt-in > بَيتَينِ
bayt-ayniبَيتاً
bayt-an > بَيتَينِ
bayt-ayniLitera nūn występująca w końcówce liczby podwójnej jest "słaba", tzn. wypada przed zaimkiem sufiksalnym i w iḍāfie - z ww. końcówek zostaje więc samo
-ā- i
-ay-:
بَياكَ
bayt-ā-ka 'twoje dwa domy'
في عَينَي البِنتِ
fī cayn-ay al-bint-i 'w oczach dziewczyny'.
Jest parę zasad dotyczących dodawania końcówki liczby podwójnej do dziwnie zakończonych wyrazów (np. na
-ā'-u, -ā'-un czy
-à), ale na razie nie wchodźmy w szczegóły. Dodać tylko należy, że w liczbie podwójnej stawia się imiona (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki osobowe i dzierżawcze) oraz czasowniki (oprócz pierwszej osoby: nie ma 'nas dwojga', jesteśmy po prostu 'my', نَحنُ
naħnu). Także liczebnik اثنانِ
iþnāni 'dwa' jest formą liczby podwójnej (de facto zachowuje się jak przymiotnik).
Liczba mnogaJeżeli chodzi o liczbę mnogą - czyli z arabska الجمع
al-jamcu (stąd częste oznaczenie form pl. w słownikach itd. za pomocą litery ج) - to jest ona rodzaju dwojakiego. Po pierwsze, mamy liczbę mnogą regularną, starszą i bardziej nobliwą, ale mocno ograniczoną w użyciu. W jej wydziela się liczbę mnogą regularną męską i regularną żeńską. Po drugie i najważniejsze, mamy liczbę mnogą "łamaną", czyli الجَمعُ المُكَسَّرُ
al-jamcu al-mukassaru albo جَمعُ التَّكسيرِ
jamcu at-taksīri. Określenia te biorą się od czasownika كَسَّرَ
kassara 'łamać na kawałki' i to nieprzypadkowo, bo aby taką formę pl. utworzyć, należy pokiereszować strukturę tematu. Jasne? Nie? No to lecimy:
Liczba mnoga regularna męskaTworzy się ją głównie od rzeczowników osobowych i określających je przymiotników (o ile imione takowe nie mają form łamanych - ba! czasami równolegle występują i takie, i takie...). Końcówkami są tutaj ــونَ
-ūna w NOM i ــينَ
-īna w GEN i ACC. Tak jak w liczbie podwójnej używa się ich w stanie nieokreślonym i po
al-, ale czasem nūn tu i ówdzie wypada, np:
مُهَندِسٌ
muhandis-un 'inżynier' > مُهَندِسون
muhandis-ūna 'inżynierowie'
مُهَندِسٍ
muhandis-in > مُهَندِسينَ
muhandis-īnaمُهَندِساً
muhandis-an > مُهَندِسينَ
muhandis-īnaمُعَلِّمٌ
mucallim-un 'nauczyciel' > مُعَلِّموكَ
mucallim-ū-ka 'twoi nauczyciele'
مُوَظَّفٌ
muwaẓẓaf-un 'urzędnik' > مُوَظَّفو الوِزارةِ
muwaẓẓaf-ū al-wizār-at-i 'urzędnicy ministerstwa'.
Kiedy możemy użyć tego przyjemnego sposobu tworzenia formy pl.? Rzadko. Możliwości są następujące:
a) Imiesłowy (także zsubstantywizowane) nazywające osoby, np. مُعَلِّمٌ
mucallim-un > مُعَلِّمونَ
mucallim-ūna 'nauczyciele' (dosł. 'uczący'), مُسلِمٌ
muslim-un > مُسلِمونَ
muslim-ūna 'muzułmanie' (imiesłów czynny od czasownika IV tematu أسلم
aslama, który ma kilka[naście] znaczeń, w tym 'poddawać się', 'zostawiać' i 'być muzułmaninem'). Uwaga: są wyjątki. Np. كاتِبٌ
kātib-un od كَتَبَ
kataba 'pisać' ma formę كاتِبونَ
kātib-ūna w znaczeniu imiesłowowym 'piszący', ale كُتّابٌ
kuttāb-un w znaczeniu rzeczownikowym 'pisarze'.
b) Męskoosobowe zdrobnienia, np. رَجُلٌ
rajul-un 'mężczyzna' > رُجَيلٌ
rujayl-un 'mały mężczyzna' > رُجَيلونَ
rujayl-ūna 'mali mężczyźni'; صَديقٌ
ṣadīq-un 'przyjaciel' > صُدَيِّقٌ
ṣudayyiq-un 'mały przyjaciel' > صُدَيِّقونَ
ṣudayyiq-ūna 'mali przyjaciele'.
c) Imiona męskie, np. أَحمَدونَ
Aħmad-ūna 'Ahmetowie'
d) Przymiotniki vel rzeczowniki względne zakończone na ــِيٌّ
-iyy-un, np. مِصرِيّونَ
miṣr-iyy-ūna 'Egipcjanie'
e) Rzeczowniki męskoosobowe tworzone wg wzoru
faccāl, np. جَزّارونَ
jazzār-ūna 'rzeźnicy', طَبّاخونَ
ṭabbāx-ūna 'kucharze'. Formy te to dawne intensywne imiesłowy czynne, stąd regularna liczba mnoga.
f) Szereg kilkudziesięciu mniej lub bardziej dziwnych słów, głównie dwuspółgłoskowych, np.
أرضٌ
arḍ-un > أرضونَ
ard-ūna 'ziemia'
عَالمٌ
cālam-un > عالَمونَ
cālam-ūna 'świat'
لُغة
lug-at-un > لُغونَ
lug-ūna 'język'
كُرةٌ
kur-at-un > كُرونَ
kur-ūna 'kula'
إوَزٌّ
iwazz-un > إوَزّونَ
iwazz-ūna 'gęsi'
ظُبةٌ
ẓub-at-un > ظُبونَ
ẓub-ūna 'klinga miecza'
بُرةٌ
bur-at-un > بُرونَ
bur-ūna 'kółko na nos wielbłąda' itd.
Wiele z tych rzeczowników ma także inne formy liczby mnogiej (łamane lub regularne żeńskie).
Liczba mnoga regularna żeńskaTu sprawa jest jeszcze prostsza: otóż żeńską końcówkę ــة
-at-un wydłużamy do postaci ــاتٌ
-āt-un (zwracam uwagę na nunację!). Dochodzi do tego drobny niuans w deklinacji: formy GEN i ACC są identyczne i brzmią ــاتٍ
-āt-in (w stanie określonym: ــاتِ
-āt-i). Generalnie, liczbę mnogą tego typu tworzą rzeczowniki zakończone na ــة (ale nie wszystkie!!!), a poza tym imiona żeńskie, nazwy miesięcy muzułmańskich (oprócz ramaḍanu - jest regularny męski!) i liter alfabetu, wiele rzeczowników odczasownikowych (nazw czynności), liczne zapożyczenia, a nawet niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego:
جامِعة
jāmic-at-un > جامِعاتٌ
jāmic-āt-un 'uniwersytety'
مُمَرِّضة
mumarriḍ-at-un > مُمَرِّضاتٌ
mumarriḍ-āt-un 'pielęgniarki'
مَريَمُ
Maryam-u > مَريَماتٌ
Maryam-āt-un 'Maryam (imię żeńskie)'
شَوّالٌ
šawwāl-un > شَوّالاتٌ
šawwāl-āt-un 'dziesiąty miesiąc muzułmański'
ألِفٌ
alif-un > ألِفاتٌ
alif-āt-un 'alify'
تَعريفٌ
tacrīf-un > تَعرِفاتٌ
tacrīf-āt-un 'określenia' (Poznajecie? Polski kiedyś to zapożyczył, zdaje się poprzez włoski)
إصطَبلٌ
iṣṭabl-un > إصطَبلاتٌ
iṣṭabl-āt-un 'stajnie' (z łaciny)
حَيَوانٌ
ħayawān-un > حَيَواناتٌ
ħayawān-āt-un 'zwierzęta'
Dodatkowo, trzeba wspomnieć, że jest parę mniej lub bardziej uzasadnionych dziwactw przy dodawaniu tej końcówki do wyrazów o dziwnym wygłosie (np.
-ā'-u, -ā'-un, -à), a kilka rzeczowników wariuje tematycznie, np.
أمّ
umm-u > أمُّاتٌ
ummuh-āt-un 'matka', أختٌ
uxt-un > أخَواتٌ
axaw-āt-un 'siostra', itp.
Liczba mnoga łamanaWreszcie dotarliśmy do agonii, udręki i bólu. Czemu? Krótko mówiąc, nauka arabskich rzeczowników i przymiotników wymaga w miażdżącej większości przypadków zapamiętywania dwóch form: liczby pojedynczej i liczby mnogiej. Formy te różnią się bowiem między sobą strukturą tematu, a przewidzenie, jaką postać pl. przyjmie dany wyraz, jest tym trudniejsze, im jest on prostszy. Przykłady (sg > pl):
قَلبٌ
qalb-un > قُلوبٌ
qulūb-un 'serca'
راكِبٌ
rākib > رَكبٌ
rakb-un 'jeźdźcy'
دَولة
dawl-at-un > دُوَلٌ
duwal-un 'państwa'
جَديدٌ
jadīd-un > جُدُدٌ
judud-un 'nowi'
كَبيرٌ
kabīr-un > كِبارٌ
kibār-un 'wielcy'
فيلٌ
fīl-un > فِيَلة
fiyal-at-un 'słonie'
طِفلٌ
ṭifl-un > أطفالٌ
aṭfāl-un 'dzieci'
جَليلٌ
jalīl-un > جِلّ
jill-at-un 'wspaniali'
صَحراءُ
ṣaħrā'-u > صَحارى
ṣaħārà 'pustynie' (tak, stąd Sahara)
ساحِلٌ
sāħil-un > سَوَحِلُ
sawāħil-u 'brzegi' (tak, stąd Sahel)
جارٌ
jār-un > جِرانٌ
jirān-un 'sąsiedzi'
إصباعٌ
iṣbāc-un > أصابِعُ
aṣābic-u 'palce'
مَدرَسة
madras-at-un > مَدارِسُ
madāris-u 'szkoły'
مَجنونٌ
majnūn-un > ماجانينُ
majānīn-u 'szaleńcy' (ten sam rdzeń, co
jinnu 'dżiny')
سِكّينٌ
sikkīn-un > سَكاكينُ
sakākīn-u 'noże'
دُكتورٌ
duktūr-un > دَكاتِرة
dakātir-at-un 'doktor' (sic!)
سَقلابيٌّ
saqlābiyy-un > سَقالِبة
saqālib-at-un 'Słowianin' (
saqlabiyyūna też OK)
Fajnie? I to jak! Takich wzorców liczby mnogiej jest tak 40-50, niektóre bardziej popularne (np.
fucūl), niektóre rzadkie (np.
yafācīl2). Wiele z nich jest diptotami, niektóre mają końcówkę
-at-un. Część ma dwie lub więcej form, synonimicznych lub też nie (o tym, że formy poboczne mogą być regularne, nawet już nie przypominam), np:
شَهرٌ
šahr-un > شُهورٌ
šuhūr-un lub أشهورٌ
ašhūr-un 'miesiące'
طالِبٌ
ṭālib-un > طُلّابٌ
ṭullāb-un lub طَلَبةٌ
ṭalab-at-un 'uczniowie'
بَيتٌ
bayt-un > بُيوتٌ
buyūt-un w znaczeniu 'dom', أبياتٌ
abyāt-un w znaczeniu 'wers'
Czasem wśród imion o danym wzorze tematu w liczbie pojedynczej dominuje dany typ liczby mnogiej (np.
ficāl w przymiotnikach typu
facīl), ale zawsze znajdzie się stadko czarnych owiec (jak podane wyżej
jadīd-un > judud-un). Zdarza się, że forma pl zależy od znaczenia (np.
fuccāl w nazwach zawodów). Formę pl. rzeczowników czterospółgłoskowych można przewidzieć najłatwiej, ale wymaga to pewnego obycia z językiem (jeśli ktoś zainteresowany, mogę coś na ten temat napisać). Tak czy inaczej, dopóki danej formy nie sprawdzi się w słowniku / życiu, pewności nie ma. Z własnego doświadczenia powiem, że to wszystko może przerażać, ale tak naprawdę dodaje językowi niesamowitego charakteru - no bo wpadnij człowieku na to, że słowo قَياصِرةٌ
qayāṣir-at-un to liczba mnoga od swojskiego 'cesarza' (قَيصَرٌ
qayṣar-un).
Ciekawostka: jest grupa "nieregularnych form nieregularnych" (trochę supletywnych, a trochę nie; tu wywalimy literkę, tu dodamy...):
انسانٌ
insān-un 'człowiek' > ناسٌ
nās-un 'ludzie'
امرَأة
imra'-at-un 'kobieta' > نِساءٌ
nisā'-un 'kobiety'
أرنَبٌ
arnab-un 'królik' > أرانٍ
arān-in 'króliki'
طَغوثٌ
ṭagūþ-un 'bożek, idol' > طَواغٍ
ṭawāg-in 'bożki'
قَوسٌ
qaws-un 'łuk' > قِسِيٌّ
qisiyy-un 'łuki'
ماءٌ
mā'-un 'woda' > أمواءٌ
amwā'-un 'wody'
i mój ulubiony, rządzący światem:
خُلدٌ xuld-un 'kret' > مَناجِذُ manājið-u 'krety'(żeby było śmieszniej,
xuld-un znaczy również 'wieczność', a دارُ الخُلدِ
dār-u al-xuld-i to synonim raju. 'Dom Kreta'? Really?...)
I jeszcze jeden kwiatek: liczba mnoga liczby mnogiej, np.:
طَريقٌ
ṭarīq-un '(sg) droga' > طُروقٌ
ṭurūq-un '(pl) drogi '> طُروقاتٌ
ṭurūq-āt-un '(pl.pl) drogi'
رَجُلٌ
rajul-un '(sg) mężczyźni' > رِجالٌ
rijāl-un '(pl) mężczyźni' > رِجالاتٌ
rijāl-āt-un '(pl.pl) mężczyźni'
Zupełnie oddzielną kwestią jest zgodność rzeczowników, przymiotników i czasowników pod względem liczby i rodzaju. Tu powiem tylko np., że formy liczby mnogiej łamanej uznaje się (bez względu na końcówkę!) za formy rodzaju żeńskiego - no chyba, że rzeczownik czy przymiotnik jest męskoosobowy... Nie, o tym innym razem.