čeština, aneb Silme snaží se bejt učitelem

Zaczęty przez Silmethúlë, Sierpień 30, 2012, 22:15:49

Poprzedni wątek - Następny wątek

Henryk Pruthenia


Silmethúlë

#31
Zacząłem pisać drugą lekcję, opisywać podstawy gramatyki, ale jednak dość zmęczony jestem, nieco skacowany, słabo mi się myśli, więc dokończę i wrzucę jutro. Niestety z czasem ostatnio było u mnie słabo. Ale tekst już powstaje ;-).

EDIT:
No dobra, to lecim dalej. Dzisiaj będzie masakra, bo to będzie lekcja typu tabelki gramatyczne. Dużo ogromnych tabel gramatycznych i w sumie niewiele treści. I na dodatek to nie wszystkie, bo dziś będzie jedynie deklinacja, i to tylko rzeczowników i przymiotników. Ale bez tego dalej ani rusz.

Hlava 2.
Základní gramatika, tj. dlouhé, blbé tabulky a taky historický vývoj češtiny

Skloňování podstatných jmen, czyli deklinacja rzeczowników, dzieli się na trzy rodzaje, przy czym w rodzaju męskim wyróżnia się 9 wzorów odmiany, a w żeńskim i nijakim po 7. Przynajmniej tak twierdzi słownik Basaja i Siatkowskiego, a ja im wierzę.

Skloňování přídavných jmen, czyli deklinacja przymiotników, daje się przedstawić na dwóch dość niewielkich tabelkach.

Zanim przedstawię te tabelki czytelnik powinien sobie uświadomić kilka faktów z rozwoju fonetycznego czeskiego. Dzięki temu czytanie tychże tabel będzie łatwiejsze – niektóre formy nie będą wtedy zaskakujące, choć na pierwszy rzut oka mogą wyglądać dziko.

Zatem:

  • Krótkie /a/ po spółgłoskach miękkich przeszło w /e/. Stąd np. stanice (= stacja) < stanica;
  • Krótkie /u/ po spółgłoskach miękkich przeszło w /i/. Stąd muži (= mężczyzno, V. sg. od muž) < mužu;
  • Dawniejszy dyftong /ie/ po spółgłoskach miękkich przeszedł w /í/, np. míra (= miara) < miera;
  • Ogólnie samogłoski długie, przede wszystkim pochodzące ze ściągnięć, losowo przechodziły w /í/ po spółgłoskach miękkich;
  • Jać przeszła w /ě/, czyli e miękczące, podobnie dawne /ę/ i jer miękki w pozycji silnej. Z kolei dawne /e/ i jer twardy dały /e/ niemiękczące;
  • Długie /ú/ w większości pozycji przeszło w /ou/;
  • Sylaba /aj/ przeszła w /ej/ w wygłosie i przed spółgłoską;
  • Miękkie /c', s', z', ľ/ zlały się z twardymi odpowiednikami;
  • Choć to akurat nie fonetyczne, też warto napisać: zanikła historyczna kategoria osobowości rzeczowników i została zastąpiona kategorią żywotności.

W gramatykach języka czeskiego używa się innej kolejności przypadków niż w polskiej, jest ona następująca:
1. Nominativ, kdo? co? – Mianownik, kto? co?
2. Genitiv, koho? čeho? – Dopełniacz, kogo? czego?
3. Dativ, komu? čemu? – Celownik, komu? czemu?
4. Akuzativ, koho? co? – Biernik, kogo? co?
5. Vokativ, osloveníWołacz, zwrot do kogoś, czegoś
6. Lokál, (o) kom? (o) čem? – Miejscownik, (o) kim? (o) czym?
7. Instrumentál, kým? čím? – Narzędnik, kim? czym?

UWAGA! Kolejność przypadków jest istotna z tego powodu, że Czesi bardzo rzadko używają ich nazw, i tak w literaturze jak i w rozmowach z Czechami częściej można spotkać się z określaniem przypadków numerami. Zamiast dativ spotkamy třetí pád, a zamiast instrumentál znajdziemy sedmý pád. Jest to bardzo powszechne, większość Czechów nawet nie zna nazw przypadków. Tak jak sporo Czechów (nawet związanych z literaturą czy wydawaniem książek) nie zna słowa ortografie – znajomemu właścicielowi wydawnictwa, który również książki redaguje i składa, musiałem tłumaczyć, że ortografie to pravopis, bo tego słowa nie znał. O ile Czesi mają rodzime określenie na jakieś powszechnie znane zjawisko naukowe, używają rodzimego i słownictwa naukowego nie znają.

Podobnie jak w języku polskim końcowe spółgłoski słów podlegają palatalizacji w niektórych przypadkach.
Najczęściej końcowe k, g, h, ch, r, d, t, n przechodzą w c, z, z, š, ř, ď, ť, ň. Dotyczy to głównie mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskich żywotnych (voják – vojáci, vlk – vlci, hoch – hoši, pán – páni itd.). Również miejscownika liczby mnogiej męskich i nijakich (o vojácích, o hoších, jablko – o jablcích, choć częściej o jablkách,  itd.). W miejscowniku liczby pojedynczej wszystkich rodzajów (potok – na potoce, dvůr – na dvoře, hrad – na hradě, sestra – o sestře, mléko – v mléce, bahno – v bahně). W celowniku l. poj. r. żeńskiego (matka – matce, kniha – knize).

W wołaczu liczby pojedynczej rzeczowników męskich z twardym tematem pojawia się zmiana k, h, r w č, ž, ř przed końcówką -e (člověk – člověče, bůh – bože, mistr – mistře).

Wymiany te ogólnie są bardzo podobne do polskich i dla czytelnika powinny być dość intuicyjne.

W odmianie, również podobnie jak w polskim, występują wymiany samogłoskowe. Są one dwojakiego rodzaju:
Primo – istnieje zupełnie jak w polskim ruchome /e/ (zámek – zámku, švec – ševce). Występowanie ruchomego /e/ będę zaznaczał w słowniczku.
Secundo – coś, co w polskim zachowało się szczątkowo, czyli skracanie samogłosek długich. Zjawisko to występuje najczęściej w słowach jednosylabowych, choć nie zawsze, i czasem zdarzy się w dłuższych. Ogólnie jest z tym jeden wielki burdel. Zjawisko polega na tym, że słowa mu podległe mają samogłoskę długą w formie podstawowej (i innych o jednakowym brzmieniu), natomiast samogłoskę krótką w pozostałych przypadkach.

Poza zwykłą zmianą iloczasu samogłoski (co oznacza się zniknięciem čárki, np. mráz – mrazu) pojawiają się zmiany jakościowe, tj. í → e (ě) (vítr → větru), ů → o (bůh – boha), ou → u (moucha – much).

Zmiany długości samogłosek w odmianie będą zazwyczaj oznaczane literą przy paradygmacie odmiany. Jakiekolwiek odstępstwa od normy będę odtąd sygnalizować w słowniczku.

Poniżej przedstawiam tabele deklinacji rzeczowników (tabulky skloňování podstatných jmen), tabele te wziąłem ze wspomnianego już wcześniej Słownika czesko-polskiego Janusza Siatkowskiego i Mieczysława Basaja. Nad każdym wzorem odmiany jest jego oznaczenie, np. m3 oznacza trzeci typ odmiany męskiej, f5 oznacza piąty żeńskiej, itd. Pod tabelą krótko są scharakteryzowane poszczególne typy odmiany – jakie rzeczowniki do nich należą, jak je rozpoznać, itd. Dodatkowo odtąd w słowniczku będę dodawał informację nt. wzoru odmiany danego słowa. Gdy podanych jest kilka końcówek, są one wymienne, czasem pierwsza z nich przeważa.

Deklinacja męska (skloňování v mužském rodě):
Spoiler

















jednotné číslo
(liczba pojedyncza)
m1m2m3m4m5m6m7m8m9
1. Nominativhradstrojhřebenloketpánmužpředsedasoudcehajnýkrejčí
2. Genitivhradu
lesa
strojehřeben|e/-ulokt|e/-upánamužepředsedysoudcehajnéhokrejčího
3. Dativhradustrojihřeben|i/-ulokt|i/-upán|ovi/-umuž|ovi/-ipředsedovisoudc|i/-ovihajnémukrejčímu
4. Akuzativhradstrojhřebenloketpánamužepředsedusoudcehajnéhokrejčího
5. Vokativhrade!
kalichu!
stroji!hřebeni!lokti!pane
hochu!
muži!
otče!
předsedo!soudce!hajný!krejčí!
6. Lokálhradě
zámku
strojihřeben|i/-ulokt|i/-u/pán|ovi/-umuž|ovi/-ipředsedovisoudc|i/-ovihajnémkrejčím
7. Instrumentálhrademstrojemhřebenemloktempánemmužempředsedousoudcemhajnýmkrejčím
množné číslo
(liczba mnoga)
1. Nominativhradystrojehřebenyloktypán|i/-ové
občané
muž|i/-ové
obyvatelé
předsedové
jezuit|é, pot. -i
soudc|i/-ovéhajníkrejčí
2. Genitivhradůstrojůhřebenůloktůpánůmužůpředsedůsoudcůhajnýchkrejčích
3. Dativhradůmstrojůmhřebenůmloktůmpánůmmužůmpředsedůmsoudcůmhajnýmkrejčím
4. Akuzativhradystrojehřebenyloktypánymužepředsedysoudcehajnékrejčí
5. Vokativhrady!stroje!hřebeny!lokty!pán|i/-ové!
občané!
muž|i/-ové!
obyvatelé!
předsedové!
jezuit|é, pot. -i!
soudc|i/-ové!hajní!krejčí!
6. Lokálhradech
zámcích
teplakách
strojíchhřebenechloktechpánech
hoších
mužíchpředsedech
sluzích
soudcíchhajnýchkrejčích
7. Instrumentálhradystrojihřebenyloktypánymužipředsedysoudcihajnýmikrejčími
m1a:
důl-dolu,
dům-domu,
hrách-hrachu
m2a:
déšť-deště,
hnůj-hnoje,
lůj-loje
m3a:
kámen-kamene
Odmianę rzecz. den
podam osobno
m5a:
bůh-boha,
vůl-vola
m6a:
kůň-koně

m1: rzeczowniki zakończone spółgłoską, nieżywotne, twardotematowe.
Cytując Basaja: W 5sg końcówkę -u mają przeważnie rzeczowniki na -k, -h, -ch.
W 6sg najczęściej występuje końcówka -u (choć w przeważającej części przypadków jest ona wymienna z -e).
W 6pl jest bajzel. Zazwyczaj używa się -ech i jest to taka standardowa twarda końcówka męskich 6pl, jednak w zakończonych na -k, -g, -h, -ch występuje palatalizacja i końcówka miękka -ích. Do niektórych słów przeniesiono końcówkę -ách z odmiany żeńskiej, która pojawia się głównie w zdrobnieniach z -ek i jest oboczna z końcówką -ích.
m1a: rzeczowniki z tej odmiany tracą długość samogłoski w odmianie.

m2: zakończone spółgłoską, nieżywotne, miękkotematowe.
Czyli zakończone spółgłoską miękką lub historycznie miękką dwufunkcyjną (/l, z, s/). Rozpoznać je można po tym, że w polskich odpowiednikach mają spółgłoskę miękką (np. kašel, bo polski kaszel, a nie *kaszeł).
m2a: jw., tracą długość samogłoski.

m3: zakończone spółgłoską, typ mieszany.
Należą tutaj rzeczowniki, w przypadku których Czechom pokiełbasiło się, czy mają spółgłoskę miękką czy twardą. Są to praktycznie tylko te, których polskie odpowiedniki kończą się na -eń, a czeski ma tam twarde -en, nie mają ruchomego /e/ w końcówce, przykłady to hřeben, řemen, ječmen, kořen...
m3a: tracące długość samogłoski.

m4: podobnie jak wyżej, nieżywotne.

m5: zakończone spółgłoską, żywotne, twardotematowe.
Praktycznie wszystkie żywotne zakończone spółgłoską historycznie twardą (czyli twardą, albo dwufunkcyjną, powstałą z twardej – te najłatwiej rozpoznać po zakończeniu polskiego odpowiednika spółgłoską twardą). Według tego wzoru odmieniają się też nazwiska zakończone na -o, -e (Matejko – Matejka, Goethe – Goetha), , (Néhrú – Néhrúa, Rousseau – Rousseaua i -us, -ius, -os, -es (Aristoteles – Aristotela).
m5a: tracą długość samogłoski.

m6: zakończone spółgłoską, żywotne, miękkotematowe.
Analogicznie do m5, należą tutaj żywotne, których ostatnia spółgłoska jest historycznie miękka. Również nazwiska obce zakończone na -s, -z, -c, -x (Engels – Engelse, Marx – Marxe, też: Francouz – Francouze) i niektóre na -e (Nietzsche, Nietzsche, Nietzscheovi...).
m6a: rzeczownik kůň traci długość w odmianie, dodatkowo w liczbie mnogiej występują formy oboczne: 1., 4. koně, 2. koňů/koní, 3. koňům/koním, 6. koních, 7. koňmi/koni

m7: zakończone samogłoską, twardotematowe.
Rzeczowniki męskie zakończone samogłoską -a.

m8: zakończone samogłoską, miękkotematowe.
Rzeczowniki męskie zakończone samogłoską -e.

m9: rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej.
Istnieją dwa podtypy tej odmiany – miękki i twardy. Według odmiany miękkiem odmieniają się wszystkie męskie zakończone na , oraz nazwiska na -i (Sapokowski – Sapkowskiho). Według twardej te zakończone na oraz nazwiska na (Linné – Linného).
[Zamknij]

cdn. w kolejnym poście
  •  

Silmethúlë

#32
cd. do poprzedniego posta

Deklinacja żeńska (skloňování v ženském rodě):
Spoiler

















jednotné číslo
(liczba pojedyncza)
f1f2f3f4f5f6f7
1. Nominativženanůšeideapíseňkostneť/neteřmáti/máťpokojskávedoucí
2. Genitivženynůšeide|y/-jepísněkostineteřemateře/mátipokojskévedoucí
3. Dativženě
matce
nůšiidejipísnikostineteřimateři/mátipokojskévedoucí
4. Akuzativženunůšiideupíseňkostneteřmáteř/mátipokojskouvedoucí
5. Vokativženo!nůše!ideo!písni!kosti!= 1.pokojská!vedoucí!
6. Lokálženěnůšiidejipísnikostineteřimateři/mátipokojskévedoucí
7. Instrumentálženounůšíide|ou/-jípísníkostíneteřímateří/mátípokojskouvedoucí
množné číslo
(liczba mnoga)
1. Nominativženynůšeide|y/-jepísněkostineteřemateřepokojskévedoucí
2. Genitivžen
matek
nůší
ulic
idejípísníkostíneteřímateřípokojskýchvedoucích
3. Dativženámnůšímide|ám/-jímpísnímkostemneteřímmateřímpokojskýmvedoucím
4. Akuzativženynůšeide|y/-jepísněkostineteřemateřepokojskévedoucí
5. Vokativženy!nůše!ide|y/-je!písně!kosti!= 1.pokojské!vedoucí!
6. Lokálženáchnůšíchide|ách/-jíchpísníchkostechneteříchmateříchpokojskýchvedoucích
7. Instrumentálženaminůšemiide|ami/-jemipísněmi
myslemi
kostmineteřemimateřemipokojskýmivedoucími
f1a:
bába-bab
f1b (też f1a):
skála-skal,
skalám/skálám,
skalách/skálách,
skalami/skálami
f1c (też f1a):
brána-branou/bránou,
bran,
branám/bránám,
branách/bránách,
branami/bránami
f2a:
chvíle-chvil
f2b (też f2a):
plíce-plic,
plicím/plícím,
plicích/plících,
plicemi/plícemi
f2c (też f2a):
kůže-koží/kůží,
koží/kůží,
kožím/kůžím,
kožích/kůžích,
kožemi/kůžemi,

f1: rzeczowniki zakończone samogłoską, twardotematowe.
Większość zakończonych na -a. Według tego wzoru odmieniają się też nazwy krain występujące tylko w liczbie mnogiej (Čechy – Čech, v Čechách...) i nazwy miejscowości na -ky, -ánky.
W 2pl występuje /e/ ruchome, które pojawia się częściej niż w polskim.
f1a: Tracące długość jedynie w 2pl.
f1b: Tracące długość w 2pl, 3pl, 6pl i 7pl.
f1c: Tracące długość w 7sg, 2pl, 3pl, 6pl i 7pl.

f2: zakończone samogłoską, miękkotematowe.
Rzeczowniki żeńskie zakończone na -e, oraz pochodzenia obcego na -ance (aliance, bilance...). Również nazwy miejscowości zakończone na -e, -ice występujące tylko w liczbie mnogiej (Budějovice).
f2a: Tracą długość samogłoski jedynie w 2pl.
f2b: Tracą długość samogłoski w 2pl, 3pl, 6pl i 7pl.
f2c: Tracą długość samogłoski w 7sg, 2pl, 3pl, 6pl i 7pl.

f3: samogłoskowe, typ mieszany.
Należą tutaj rzeczowniki zakończone na -ea, -oa, -ua. Te pierwsze mogą mieć końcówki zarówno twarde (podane jako pierwsze) i miękkie (podane drugie). Zakończone na -oa, -ua mają jedynie końcówki twarde.

f4: spółgłoskowe.
Większość żeńskich, zakończonych spółgłoską, z końcówką inną niż -st, -ť, -ď. Wyjątkami należącymi do tej odmiany są: labuť, lať, síť, prsť, chuť, káď. Również obce na -áž (garáž, masáž).

f5: spółgłoskowe.
Większość żeńskich z -st, -ť, -ď, też moc, pomoc, noc, věc, řeč, obuv, kolomaz, Rus.

f6: odmiana archaiczna obejmująca tylko dwa podane rzeczowniki.

f7: odmiana przymiotnikowa.
[Zamknij]

Deklinacja nijaka (skloňování ve středním rodě):
Spoiler













jednotné číslo
(liczba pojedyncza)
n1n2n3n4n5n6n7
1. N., 4. A., 5. V.město dramamořestaveníkuřebřímělyceumstipendiumvstupnételecí
2. Genitivměsta dramatumořestaveníkuřetebřemenelyceastipendiavstupnéhotelecího
3. Dativměstu dramatumořistaveníkuřetibřemenilyceustipendiuvstupnémutelecímu
6. Lokálměst|ě/-umořistaveníkuřetibřemenilyceustipendiuvstupnémtelecím
7. Instrumentálměstemmořemstavenímkuřetembřemenemlyceemstipendiemvstupnýmtelecím
množné číslo
(liczba mnoga)
1. N., 4. A., 5. V.městamořestaveníkuřatabřemenalyceastipendia
2. Genitivměst
hledisek
moří
jevišť, letišť
staveníkuřatbřemenlyceístipendií
3. Dativměstůmmořímstavenímkuřatůmbřemenůmlyceímstipendiím
6. Lokálměstech
městečkách
střediscích
moříchstaveníchkuřatechbřemenechlyceíchstipendiích
7. Instrumentálměstymořistavenímikuřatybřemenylyceistipendií
n1a:
dílo-děl
n1b (też n1a):
léto-let,
letům/létům,
letech/létech,
lety/léty
Odmiana rzecz.
oči, uši
podana osobno

n1: rzeczowniki twardotematowe.
Zakończone na -o, pluralia tantum jak ústa, vrata, pochodzenia obcego na -um, -on (album – alba, epiteton – epiteta) i -a (flegma – flegmatu, klima – klimatu).
Podobnie jak w m1 jest rozgardiasz w 6pl.
n1a: Tracące długość jedynie w 2pl.
n1b: Tracące długość w 2pl, 3pl, 6pl i 7pl.

n2: miękkotematowe.
Nijakie na -e, -ě. Formę 2pl bez końcówki mają zakończone na -iště oraz rzeczownik vejce – vajec.

n3: zakończone na długie -í.

n4: typ mieszany z tematem rozszerzonym o -et-/-at-.
Dawne tematy spółgłoskowe, tak jak w polskim.

n5: typ mieszany z tematem rozszerzonym o -en-.
Dawne tematy spółgłoskowe, tak jak w polskim.

n6: typ lyceum, stipendium.
Zapożyczenia z łaciny i greki, te które nie odmieniają się wg wzoru n1.

n7: odmiana przymiotnikowa.
[Zamknij]

Deklinacja przymiotników (skloňování přídavných jmen):
Spoiler
Formy złożone
















l. poj.
(j. č.)
temattwardytematmiękki
mnfmnf
1. N., 5. V.mladýmladémladájarníjarníjarní
2. G.mladéhomladéhomladéjarníhojarníhojarní
3. D.mladémumladémumladéjarnímujarnímujarní
4. A.mladého ż
mladý
mladémladoujarního ż
jarní
jarníjarní
6. L.mladémmladémmladéjarnímjarnímjarní
7. I.mladýmmladýmmladoujarnímjarnímjarní
l. mn.
(mn. č.)
mnfmnf
1. N., 5. V.mladí ż
mladé
mladámladéjarní
2. G.mladýchjarních
3. D.mladýmjarním
4. A.mladémladámladéjarní
6. L.mladýchjarních
7. I.mladýmijarními

Formy krótkie
Występują jedynie w mianowniku i bierniku:
l. poj.
1. N. rád; rádo; ráda
4. A. ráda ż, rád ; rádo; rádu

l. mn.
1. N. rádi ż, rády ; ráda; rády
4. A. rády ż; ráda; rády
[Zamknij]

Moja sugestia jest taka, żeby nie wkuwać na pamięć tych tabel. Warto je przejrzeć kilka razy, oswoić się z nimi, głównie z pierwszymi czterema, a szczególnie dwoma paradygmatami każdego rodzaju. Jako użytkownicy języka polskiego, przy pewnym osłuchaniu z czeskim, możemy całkiem dobrze intuicyjnie odmienić większość czeskich rzeczowników i przymiotników.

Należy zwracać uwagę, że w miękkich tematach końcówka -a zmienia się w -e, co pojawia się w dopełniaczu l. poj. r. męskiego. Należy zapamiętać, że, w przeciwieństwie do polszczyzny, w rodzaju męskim i nijakim nie używa się -ách w miejscowniku, ale -ech/ích (poza przypadkami takimi jak zdrobnienia na -ek, -ko, gdzie żeńskie -ách może się obocznie pojawiać, por. jablkách, městečkách).

Dalej: w żywotnych męskich często występuje końcówka celownikowa -ovi w miejscowniku. I tak w czeskich książkach nieraz można spotkać notkę zatytułowaną o autorovi, choć zdarza się też o autoru.

Co do samego celownika i oboczności końcówek -u(-i)/-ovi, to zazwyczaj (przynajmniej w rz. m5/m6) używa się -ovi w ostatnim wyrazie bardziej złożonego zwrotu. Np. panu Janowi Novákowi to pánu Janu Novákovi.

Jak już jesteśmy przy nazwiskach, to warto wspomnieć, że starym słowiańskim zwyczajem nazwiska kobiet u Czechów kończą się na -ová, praktycznie zawsze, muszą. Harry'ego Pottera napisała wg nich niejaka J. K. Rowlingová.

Przy wołaczu i końcówce -e: jeśli słowo kończy się na -r, to owo -r zmieni się w , jeśli występuje po spółgłosce (mistrzumistře), ale nie zmieni się, gdy jest po samogłosce (autorzeautore).

Kolejną sprawą jest biernik l. mnogiej rodzaju męskiego żywotnego. Mimo, że mamy do czynienia z rzeczownikami żywotnymi ich biernik nie jest tożsamy z dopełniaczem ani mianownikiem! Widzę tych panów to po czesku vidím ty pány, analogicznie widzę te wilki to vidím ty vlky. Choć te wilki to ti vlci, panowie to páni a. pánové, a dom tych panów to dům těch pánů.

Biernik rodzaju męskiego liczby mnogiej zawsze zachowuje się jak mianownik rzeczowników nieżywotnych. Zawsze.

Następną sprawą jest narzędnik liczby mnogiej męskich i nijakich. W języku polskim większość rzeczowników męskich i nijakich przejęły tu końcówkę żeńską, a-tematową, -ami. W czeskim z kolei praktycznie wszystkie uzyskały końcówkę o-tematową -y (twardotematowe) lub -i (miękkotematowe), co może wyglądać dość archaicznie i podobać się Dynozaurowi, np. domami to po czesku domy, wilkami to vlky, grodami to hrady itd. Wyjątkiem tutaj jest odmiana n3, przypominająca przymiotnikową, gdzie mamy np. deklinacjami skloňováními. Są pojedyncze archaiczne wyjątki, które zachowały szczątki odmiany i-tematowej, np. z końmi: s koňmi, ale obocznie też s koni.

I ostatnia z takich analiz pojedynczych przypadków rzeczowników to celownik l. mn. rzeczowników żeńskich. W polskim wszystkie rodzaje przejęły końcówkę o-tematową -om, w czeszczyźnie zachowało się a-tematowe -ám, więc kobietomženám. W wersji miękkiej, jak to każda końcówka z samogłoską długą, barwa tejże musiała się zmienić i mamy -ím: skórom kůžím a. kožím.

Przymiotniki... Końcówką mnogą rodzaju nijakiego w mianowniku jest ! Stąd młode miasta to mladá města. W dialektalnym czesko-czeskim natomiast mianownik we wszystkich rodzajach się zlewa w (starý města, starý muži, starý ženy...), nie mam pojęcia jak to się ma do wymawiania /ý/ jako [ej]. Podejrzewam, że wymawiają to jako faktyczne /ý/, i rozróżniają mladej mužmłody mężczyzna, ale mladý mužimłodzi mężczyźni.

Natomiast w l. poj. r. żeńskiego odmiana miękka ma tylko jedną końcówkę! . W odmianie miękkiej pierwszą samogłoską końcówki jest zawsze í.

Rzeczą spoza tabel jest liczba podwójna (dvojné číslo) w czeskim. Ogólnie się nie zachowała i występuje podobnie jak w polskim, w narzędniku. Czesi odbierają ją jako liczbę mnogą i występuje ona w słowach naturalnie występujących w parach. Raczej nie spotkamy się u Czechów z *rukami, natomiast zawsze z rukama (= rękoma), albo nohama (nogami). Co ważniejsze, w czeszczyźnie przymiotnik zgadza się co do liczby podwójnej z rzeczownikiem(!), długimi rękoma to dlouhýma rukama, a nie *dlouhými rukama. Formę nohami spotkamy, gdy mowa np. o nogach stołu. Występuje również szczątkowo w innych przypadkach: rąk rukou, w rękach/ręku v rukou, itd. Gdy mowa o większej ilości rąk, również używa się form podwójnych, jak normalnej liczby mnogiej. W dialektalnym czeskim dualny narzędnik jest bardziej produktywny (historickýma hradama na historycznymi grodami, mladýma otcema na młodymi ojcami  itd.).

Jeszcze co do skracania długości samogłoski rdzenia – wydaje mi się rozsądne na początku nauki skracać ją po prostu zawsze, gdy mamy słowo z rdzeniem jednosylabowym, a pozostawiać, gdy wielosylabowym – przynajmniej, gdy nie da się sprawdzić w słowniku czy googlu jak to słowo się odmienia. Powinno to się w miarę sprawdzać. Przy czym w rodzajach żeńskim i nijakim skracać tylko w dopełniaczu liczby mnogiej – praktycznie każdy rzeczownik, który skraca samogłoskę w innych przypadkach, ma oboczne formy z długą, poza tym jednym przypadkiem. W rz. męskich należy jednak skracać samogłoskę w każdym przypadku o innym brzmieniu niż mianownik l. poj.

Co równie ważne, w przeciwieństwie do polskiego, samogłoska nie ulega skróceniu w dłuższych formach a wydłużeniu w krótszych (por. krowa, ale krów), ale, co przeczy trochę wzdłużeniu zastępczemu po wypadniętych jerach, skraca się w przypadkach innych niż mianownik l. poj., por. moucha (= mucha), ale much (= much), przy czym o mouchách (= o muchach), bo skracanie tylko w 2pl.

Cvíčení
Przetłumacz na czeski:

Dom długich rąk pana Jana Nováka.
O domu długich rąk pana Jana Nováka.
Ciężarowi domu Nováka.
Lotniskom koni i łabędzi, albo grodami młodych nóg chłopca Novákovej.
Chwila deklinacji czeskich rzeczowników to opoka siostrom Rusi i panu Piotrowi Novákowi.

cdn. w kolejnym poście
  •  

Silmethúlë

#33
cd. do poprzedniego posta

Poniżej słowniczek, tak jak wyglądają hasła w faktycznych komercyjnych słownikach czeskiego, z informacjami o odmianie. Co do skrótów: adi – adiectivum, przymiotnik; adv – adverbium, przyszłówek; dem. – deminutivum, zdrobnienie; hist. – historyczny; jęz. – językoznawczy; pejor. – pejoratywny; plt – plurale tantum, rzecz. występujący tylko w liczbie mnogiej; pot. – potoczny.

Jeśli podane są dwie formy bez dodatkowych wyjaśnień, druga to 2sg, czyli dopełniacz liczby pojedynczej. Poza tym zakładam, że budowa haseł jest zrozumiała. W przyszłych słowniczkach postaram się trzymać tej formy.

Slovníček
akuzativ [-tý-], ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓e jęz. biernik
alb|um, -a n1 2pl alb 6pl -ech album
aliance f2 alians, przymierze, sojusz, związek
autor, ⁓a m5 autor
bába f1a baba, starucha, stara kobieta
bah|no n1 6sg -ně/-nu 2pl -en błoto, bagno, trzęsawisko
bilance f2 bilans
blbý adi głupi, idiotyczny, ograniczony umysłowo
brána f1c brama
břímě n5 a. břemeno n1 ciężar, brzemię
bůh, boha m5a 5sg bože bóg
cvičení n3 ćwiczenie
Čechy, Čech f1 plt 6pl Čechách Bohemia, Czechy (kraina geograficzna)
člově|k, ⁓a m5 5sg -če pl lidé człowiek
dativ [-tý-], ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓ě jęz. celownik
déšť m2a, dešť m2, deště deszcz
dílo n1a 2pl děl dzieło, utwór
dlouhý adi (comp delší) długi
drama, ⁓tu n1 6sg ⁓tu/⁓tě dramat
důl, dol|u m1a 6sg -e kopalnia
dům, dom|u m1a 6sg dom
dvůr, dvo|ru m1a 6sg -ře podwórko, dziedziniec, też majątek, dwór
epitet|on, -a n1 lit. epitet
flegma, ⁓tu n1 flegma
garáž, ⁓e f4 garaż
genitiv [-nytýv], ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓ě jęz. dopełniacz
gramatika [-ty-] f1 jęz. gramatyka
hajn|ý, -ého m9 gajowy
historický adi historyczny
hledis|ko n1 2pl -k/-ek, 6pl -cích/-kách punkt widzenia, stanowisko
hnůj, hnoje m2a gnój, nawóz naturalny
hoch, ⁓a m5 chłopiec
hrách, hrachu m1a groch
hrad, ⁓u m1 6sg ⁓ě/⁓u zamek, gród
hřeben, ⁓e/⁓u m3 grzebień
chu|ť, -ti f4 3pl -tím, 6pl -tích, 7pl -těmi smak, apetyt, też chęć
chvíle f2a chwila
idea f3 idea, pomysł
instrumentál, ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓e jęz. narzędnik
jabl|ko n1 6pl -kách/-cích jabłko
jarní adi wiosenny
ječmen, ⁓e/⁓a m3 jęczmień
jeviš|tě n2 2pl scena
jezuit|a, jezovit|a, -y m7 1pl jezuita, też pejor. hipokryta, obłudnik, intrygant
jmén|o n1a 6sg -ě/-u 2pl jmen imię, nazwa
k, ke praep (komu, čemu) do, ku; przed p nieraz ku
ká|ď, -dě f4 kadź
kalich, ⁓a/⁓u m1 kielich, puchar
kámen, kamene m3a kamień
kaš|el, -le m2 kaszel
klima, ⁓tu n1 klimat
kniha f1 książka
kolomaz, ⁓i f5 smar, maź
kořen, ⁓e/⁓u m3 korzeń
kost, ⁓i f5 kość
krejčí, ⁓ho m9 krawiec
kůň, koně m6a 2pl -ňů/ní, 3pl -ňům/-ním, 7pl -ni/-ňmi koń
kuře, ⁓te n4 kurczę
kůže f2c skóra
labu|ť, -tě f4 łabędź
la|ť, -tě f4 łata, żerdź, listwa
letiš|tě n2 2pl lotnisko
lét|o n1b 6sg -ě/po -u, 2pl let lato
lokál, ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓e lokal, jęz. miejscownik
lok|et, -te/-tu m4 łokieć
lůj, loje m2a łój
lyce|um, -a n6 liceum
masáž, ⁓e f4 masaż
máti a. máť f6 pot., książk. matka
matka f1 matka
městečk|o n1 6pl -ách dem. miasteczko
míra f1/f1c mat. miara
mist|r, ⁓a m5 5sg -ře majster, mistrz
mladý adi młody
mlé|ko n1 6sg -ku/-ce mleko
moc, ⁓i f5 3pl ⁓em/⁓ím, 6pl ⁓ech/⁓ích, 7pl ⁓emi moc, siła, potęga
moře n2 morze
moucha f1 2pl much mucha
mráz, mraz|u m1a 6sg -u/-e 6pl -ech mróz
muž, ⁓e m6 mężczyzna, mąż, człowiek
neť a. neteř f6 bratanica, siostrzenica
noc, ⁓i f5 pl3 ⁓ím, pl6 ⁓ích, pl7 ⁓emi noc
noha f1 noga
nominativ [-tý-], ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓ě jęz. mianownik
nůše f2 kosz do noszenia na plecach
o praep (koho, co; kom, čem) o
občan, ⁓a m5 1pl ⁓é obywatel
obuv, ⁓i f5 obuwie
obyvatel, ⁓e m6 1pl ⁓é 2pl ⁓ů/⁓ mieszkaniec
odpově|ď, -di f5 pl3 -dím, 6pl -dích, 7pl -ďmi/-dmi odpowiedź
ot|ec, -ce m6 1pl -cové ojciec
pán, ⁓a m5 3,6sg ⁓ovi/⁓u 5sg pane, 1pl ⁓i/⁓ové pan, mężczyzna
pís|eň, -ně f4 pieśń
plíce, plic f2b plt płuca
podstatn|ý adi podstawowy, zasadniczy; -é jméno jęz. rzeczownik
pokojská f7 pokojówka
pomoc, ⁓i f5 3pl ⁓em/⁓ím, 6pl ⁓ech/⁓ích, 7pl ⁓emi pomoc, ratunek
poto|k, ⁓u m1 6sg ⁓u/-ce potok, strumień
prs|ť, -ti f4 3pl -tím, 6pl -tích ziemia, gleba
předsed|a, -y m7 przewodniczący, prezes
přídavn|ý adi dodatkowy; -é jméno jęz. przymiotnik
rád adi rad, zadowolony, kontent
ruka f1 ręka
Rus, ⁓i f5 hist. Ruś
řeč, ⁓i f5 mowa, język
řemen, ⁓e/⁓u m3 pas, rzemień
s, se praep (kým, čím) z, ze
sest|ra f1 2pl -er siostra
sí|ť, -tě f4 sieć, siatka
skála f1b skała, opoka
skloňování n3 jęz. deklinacja
soudce, ⁓ m8 sędzia
stanice f2 stacja, dworzec
stavení n3 budynek
stipendi|um [sty-dy-], -a n6 stypendium
stroj, ⁓e m2 maszyna, mechanizm
středis|ko n1 2pl -k/-ek, 6pl -cích/-kách ośrodek, centrum, baza
švec, ševce m6 szewc
tabulka f1 dem. tabela, tabelka
také, pot. taky adv także, też, również
telecí, ⁓ho n7 cielęcina, mięso cielęce
tj., to je(st) to jest
ulice f2 ulica
ústa n1 plt usta
v, ve praep (čem, kom) w, we
věc, ⁓i f5 rzecz
vedoucí f7 kierowniczka, szefowa
vejce n2 2pl vajec jajko, jajo
vítr, větru m1a wiatr
vid|ět, -ím 12ndk, imp viz widzieć
vlk, ⁓a m5 wilk
voják, ⁓a m5 żołnierz
vokativ [-tý-], ⁓u m1 6sg ⁓u/⁓ě jęz. wołacz
vrata n1 plt wrota, wierzeje
vstupné, ⁓ho n7 opłata za wstęp
vůl, vola m5a wół
vývoj, ⁓e m2 rozwój, ewolucja
základní adi podstawowy, zasadniczy, fundamentalny
zám|ek, -ku m1 zamek w drzwiach, też zamek jako budowla
žena f1 kobieta, żona

Większość haseł chamsko przepisana ze ,,Słownika czesko-polskiego" Janusza Siatkowskiego i Mieczysława Basaja, załóżmy, że na prawie cytatu.

Odkazy
http://www.unilang.org/viewtopic.php?f=45&t=36732 – naprawdę zajebisty opis niuansów w czeskiej deklinacji po angielsku, bardzo polecam (!)
http://cs.wikipedia.org/wiki/Obecn%C3%A1_%C4%8De%C5%A1tina – o dialektalnej czeszczyźnie na czeskiej Wikipedii
http://en.wikipedia.org/wiki/Common_Czech – ... i na angielskiej

Odpovědi ke cvičením
Spoiler
Dům dlouhých rukou pána Jana Nováka.
O domě dlouhých rukou pána Jana Nováka.
Břemeni domu Nováka.
Letištím koní [a. koňů] a labutí, aneb hrady mladých nohou hocha Novákové.
Chvíle skloňování českých podstatných jmen to skála sestrám Rusi a pánu Petru Novákovi.
[Zamknij]
  •  

Dynozaur

#34
m3 i m4 to dawne temata spółgłoskowe, wydaje mi się. Choć chciałbym trochę więcej przykładów na m4.

Za dużo warjantowych końcówek... za dużo! I to -u w miejscowniku bardzo niefajne. Nie lubię mieszania miejscownika z celownikiem.

I ten "czeski umlaut" też niefajny. Większość miękkich tematów staje się przez to praktycznie nieodmienna (patrz vedoucí).
Jaranie się starem forem to pedalstwo, a Kwadrat i Seiphel to ciota i chuj.

P*lsko, cóżeś uczyniła ze swoim chrztem?
  •  

Henryk Pruthenia


Silmethúlë

#36
Wrzucę jeszcze słowniczek, ale to w dzień. Dzisiaj przepisując te wszystkie tabelki wymiękłem. A jeszcze mam do przepisania jedną i do napisania parę rzeczy :P.

EDIT: w słowniczku z pierwszej lekcji dodałem do słów linki do czeskiego wiktionary. Zazwyczaj jest tam informacja o znaczeniu i odmianie, postaram się tak robić z większością słów w kolejnych słowniczkach. I poprawiłem drobny błąd w przypisie dot. alfabetów.
  •  

zabojad

Feles [*]
Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis. Requiescant in pace. Amen.
  •  

Wedyowisz

W Sapkowskiho jest krótkie i? Cóż za aberracya. (Google też wydaje się obfitować w Sapkowského, skandalicznie nie dbają o swój język).
стань — обернися, глянь — задивися
  •  

Silmethúlë

Ja też często korzystam ze slovnik.cz, problem z nim jest jednak taki, że on nie podaje wzoru odmiany, a czasem się to przydaje jednak.

Co do Sapkowskiego, to oni sami nie wiedzą jak to odmieniać. A tegoż konkretnie autora w ogóle traktują jak swojego, więc Sapkowského mnie zupełnie nie dziwi. Zresztą taka odmiana też mi się bardziej podoba.
  •  

Dynozaur

Cytat: Gubiert w Wrzesień 04, 2012, 17:05:47
W Sapkowskiho jest krótkie i? Cóż za aberracya. (Google też wydaje się obfitować w Sapkowského, skandalicznie nie dbają o swój język).

Nie dbają? Właśnie Sapkowského jest lepsze. Jeśli radočeština forsuje "Sapkowskiho", to radočeština się myli.
Jaranie się starem forem to pedalstwo, a Kwadrat i Seiphel to ciota i chuj.

P*lsko, cóżeś uczyniła ze swoim chrztem?
  •  

Silmethúlë

#41
Jako że OT został przeniesiony włącznie z moim postem, ażeby nie umknęło uwadze ewentualnych zainteresowanych:
Dodałem słowniczek. Henryku, możesz się dowiedzieć, co te słówka oznaczają. Powoli się zabieram za dalszą część fabularną lekcji – jutro pewnie napiszę. W ten sposób zakończę najdłuższą i chyba najgorszą w pisaniu. Potem będę już jakoś sensowniej starał się dawkować materiał, ale kiedy to nastąpi – pojęcia nie mam. Jak się zabiorę, może to trochę potrwać. Przejście koniugacji również może być dość ciężkie.
  •  

Henryk Pruthenia

Akiej, spoko. Przeczytałem to, co pisałeś. Co jak co, ale ten temat śledzę na bieżąco.

Silmethúlë

#43
Dopisałem dalszy komentarz. Lekcja na reszcie skończona. Mam nadzieję, że nie jest tak całkiem beznadziejna, fuj same tabelki itd. Mam też nadzieję, że komentarz jest choć minimalnie odkrywczy. Kiedy następna – nie wiem, zobaczymy kiedy będę miał czas i siły. Muszę w ogóle pomyśleć jak podejść do tematu podstawowej odmiany czasowników, bo cholernie niewdzięczna sprawa, a fajnie byłoby móc układać podstawowe zdania, nie?

PS Dorzuciłem też ćwiczenia – jakieś idiotyczne i jak najbardziej bezsensowne zlepki rzeczowników do potłumaczenia, odnośniki do kilku miejsc na sieci, polecam szczególnie pierwszy, i odpowiedzi do ćwiczeń. Bavte se.
  •  

Henryk Pruthenia

Ćwiczenia robiłem na czuja, i jestem z siebie zadowolon.
Dość intuicyjnie podchodzę do czeskiego.