Czasy w polskim (stare, dzisiejsze, potencjalne)

Gravis Hilaritas · Grudzień 20, 2012, 17:05:46

Zastanawiam się ostatnio nad czasami istniejącymi w naszym języku (dziś, kiedy, potencjalnymi).
Na pierwszy rzut chciałbym się was zapytać o aoryst. Załapałem jego użycie, nie powiem bardzo mi się podoba. Taki subtelny czas, słusznie nazywany nieograniczonym. Jednak nie do końca umiem go rekonstruować w praktyce. Jak się to robi?...

Jestem prostym człowiekiem, więc mówcie do mnie prostym językiem, he he.

Towarzysz Mauzer · Grudzień 20, 2012, 17:48:06

OK, zatem postaram się opisać tworzenie aorystu krok po kroku. Przy czym wcale nie jest to 100% pewna wiedza, bo gramatyką historyczną polszczyzny zajmuję się czysto amatorsko. Tak czy owak, naprzód.

1. a) Wyodrębniamy temat bezokolicznika. Sprawa może być trudniejsza lub lżejsza, to zależy. W przypadku czasowników na -ać, -eć, -ić problemu zasadniczo nié má. Np. przespać się > przespa, widzieć > widzie, mówić > mówi. Co najfajniejsze, to już gotowa 2. i 3. os. l. poj. aorystu!

b) Podejrzane są zawsze te na -ść i -c. Tam zawsze dochodziło w przeszłości do pewnych zmian fonetycznych, my zaś, korzystając ze znajomości słowotwórczych pochodnych, musimy dojść postaci pierwotnej. Np. kraść > *krad-ti > krad, pleść > *plet-ti > plet, piec > *pek-ti > piek, rzec > *rek-ti > rzek.

2. Rozszerzamy tematy spółgłoskowe, tj. te z par. 1b. Rozszerza się o -e-, zaś poprzedzająca spółgłoska zostaje zmiękczona, np. krad > kradzie, plet > plecie, piec > piecze, rzek > rzecze. I już, oto gotowa 2. i 3. os. l. poj. aorystu. Tak, często brzmi jak czas teraźniejszy, co prawdopodobnie było jedną z przyczyn zaniku tego czasu w polskim.

3. Opatrujemy postać 2. i 3. os. l. poj. stosowną końcówką osobową, jeśli chcemy uzyskać inną osobę czy liczbę.

1. sg. -ch, np. widziech, rzeczech, przespach

1. pl. -chom, np. widziechom, rzeczechom, przespachom
2. pl. -ście, np. widzieście, rzeczeście, przespaście
3. pl -chą, np. widziechą, rzeczechą, przespachą

1. du. -chowa, np. widziechowa, rzeczechowa, przespachowa
2. du. -sta, np. widziesta, rzeczesta, przespasta
3. du. -sta, np. widziesta, rzeczesta, przespasta

Przy czym nie wiem, czy w jakimkolwiek zabytku staropolskim zaświadczona jest dwoina aorystu.

Wedyowisz · Grudzień 20, 2012, 18:57:02

Zastanawia mię, że jest w SCS рєщи > рєч-є, ale пѧти > пѧ-∅ (por. imperf. пьнѣашє). To chyba wtórne musi być?

W nowym aoryście na -ech chyba żadnych alternacji prasł. długości w rodzaju o : a nie ma, ale w paradygmacie c i b była różnica w pozycji akcentu w aoryście i cz. ter., co mogłoby rzutować na iloczas w staropolskim. Staropolski miał w końcu rzeczy w rodzaju sędzić : sądzi, postępić : postąpi.

Feles · Grudzień 20, 2012, 20:06:48

Cytatb) Podejrzane są zawsze te na -ść i -c. Tam zawsze dochodziło w przeszłości do pewnych zmian fonetycznych, my zaś, korzystając ze znajomości słowotwórczych pochodnych, musimy dojść postaci pierwotnej. Np. kraść > *krad-ti > krad, pleść > *plet-ti > plet, piec > *pek-ti > piek, rzec > *rek-ti > rzek.

Można np. odciąć końcowe "-li" od cz. przeszłego w 3. os. l. mnogiej r. męskoosobowego.

Wedyowisz · Grudzień 20, 2012, 20:17:45

CytatMożna np. odciąć końcowe "-li" od cz. przeszłego w 3. os. l. mnogiej r. męskoosobowego.

Niby tak, ale z typem mrzeć/marli, o innym temacie w bezokoliczniku i w czasie przeszłym? Na dodatek, co zaskakujące, w SCS też występowało ѹмрьлъ. Tak czy owak, wg książki Comriego i Corbetta w starocerkiewnosłowiańskim czas. мрѣти miał aoryst sygmatyczny мрѣхъ

CookieMonster93 · Grudzień 21, 2012, 13:02:28

Cytat: Towarzysz Mauzer w Grudzień 20, 2012, 17:48:06
1. du. -chowa, np. widziechowa, rzeczechowa, przespachowa
2. pl. -sta, np. widziesta, rzeczesta, przespasta
3. pl. -ście, np. widziesta, rzeczesta, przespasta

?
Na pewno tak? Jak powinno być?

Towarzysz Mauzer · Grudzień 21, 2012, 13:14:20

CytatZastanawia mię, że jest w SCS рєщи > рєч-є, ale пѧти > пѧ-∅ (por. imperf. пьнѣашє). To chyba wtórne musi być?

Oczekiwałoby się czegoś w rodzaju *pen-e, nie? Szczerze mówiąc na razie nie wiem, czy to wtórne - no ale tak wygląda - natomiast wspomnę tylko, że zachowywały się tak w ogóle krótkie samogłoskowe tematy, np. też jęti, byti. No ale biorąc pod uwagę atematyczność byti, czy jest jakiś normalny krótki temat samogłoskowy bez nosówki?

CytatNa pewno tak? Jak powinno być?

Kopiuj-wklej über alles. Przepraszam, wszystko to była dwoina, i tak w 2., jak i 3. jej osobie była końcówka -ta, a to przez staropolski proces zlania się końcówek -ta i -cie, ponieważ ważniejsze było uniknięcie dwuznaczności z 3. os. mnożyny. Przy czym ja nie spotkałem się z aorystem dwoiny w tekstach, wobec tego należy to w tym wypadku traktować tylko jako przypuszczenie.

Wedyowisz · Grudzień 21, 2012, 19:40:34

Cytat: Towarzysz Mauzer w Grudzień 21, 2012, 13:14:20
CytatZastanawia mię, że jest w SCS рєщи > рєч-є, ale пѧти > пѧ-∅ (por. imperf. пьнѣашє). To chyba wtórne musi być?
Oczekiwałoby się czegoś w rodzaju *pen-e, nie? Szczerze mówiąc na razie nie wiem, czy to wtórne - no ale tak wygląda - natomiast wspomnę tylko, że zachowywały się tak w ogóle krótkie samogłoskowe tematy, np. też jęti, byti. No ale biorąc pod uwagę atematyczność byti, czy jest jakiś normalny krótki temat samogłoskowy bez nosówki?

Nie rozumiem w czym problem, пи-тъ, пѣ-тъ się łapią jako normalne?

W The Slavonic Languages końcówka w *pad-e jest rekonstruowana jako kontynuująca PIE *-ĕ-t, podczas gdy *nosi ma się wywodzić z *nŏsī-s-t. Wynika z tego ogólnie, że aorysty na -e to aorysty asygmatyczne, a na -∅ to a. sygmatyczne i jest to różnica ciągnąca się wstecz do formacji PIE. Czyli owego *pen-e czy pĭn-e nie ma dlatego, że czasownik ten nie tworzył aorystu asygmatycznego względnie aoryst taki nie przetrwał próby czasu.