Rysk

[Widsið]

Rygiskt maul


1. Wprowadzenie
Rygiski to mój nowy, dosyć wolno ewoluujący język sztuczny pochodzenia germańskiego, należący do rodziny północnej. Jego fonetykę zamierzam opisywać etapami, dziś dowiecie się w tym względzie nieco o dobie starorygiskiej. Jako że powstanie tego conlangu wiąże się z moim stopniowym poznawaniem staronordyjskiego, jego celem jest ułatwienie zrozumienia tego, czego się próbuję uczyć i eksperymentowania w takim kierunku, aby rezultatem był język ani nie nazbyt uproszczony - jak współczesne kontynentalne języki północnogermańskie, ani nazbyt archaiczny - jak wyspiarskie. Nazwa języka wywodzi się od dawnej nazwy regionu Rogaland w zachodniej Norwegii, Rygjafylke.

2. Zmiany fonetyczne od późnego staronordyjskiego do starorygijskiego

Samogłoski:

a <a> → a <a>
e <e> → e <e>
ɔ <ǫ> → ø <ö> (lǫnd → lönd)
ø <ø> → ø <ö>
i <i> → i <i>
i <-i> → e <e> (ekki → ekke)
y <y> → y <y>
u <u> → u <u>
o <o> → ɔ <o>
aː <CáC> → aʊ <au> (mál → maul)
aː <Cá(-CV)> → ɑː <á> (láta → láta)
ɛː <CæC> → æ <æ> (vængr → vængir)
ɛː <Cæ(-CV)> → eː <é> (mæla → méla)
ɔː <ǫ́> → oː <ó> (mǫ́l → mól)
eː <CéC> → eɪ <ei> (lét → leit)
eː <Cé(-CV)> → eː <é>
iː <í> → iː <í>
yː <ý> → yː <ý>
uː <ú> → uː <ú>
oː <CóC> → oʊ <ou> (fór → four)
oː <Có(-CV)> →  oː <ó>
øː <œ> → øy <öy>
ɛi <ei, æi> → eɪ <ei>
au <au> → aʊ <au>
ja <ja> → jæ <je>, chyba że w wygłosie, wtedy bez zmian
jɔ <jǫ> → jø <jö>
juː <juː> → jy <jy>
joː <jó> →  joː <jó>

Rezultat:
a) fonemy samogłoskowe: a, e, i, u, y, ø, ɔ, æ, ɑː, eː, iː, uː, yː, oː
b) dyftongi starorygijskie: aʊ, oʊ, eɪ, øy

Spółgłoski
ʀ → r
p t k → pʰ tʰ kʰ
b d g → p t k
ŋk ŋg → ŋ

Rezultat:
fonemy spółgłoskowe: p pʰ t tʰ k kʰ m n ŋ f θ s h r j w l <b p d t g k m n ng f þ s h r j v l>
wybrane alofony: v (VfV), ð (VθV), z (VsV), ɣ (kN)

Inne zmiany
Insercja i między temat a końcówkę mianownika l.poj. jeśli ma ona postać -r:
armr > armir, vængr → vængir

Odaspirowanie wygłosowych zwarto-wybuchowych w zaimkach osobowych
ek → eg, mik → mig, þat → þad


Po świętach opowiem wam więcej o morfologii jako takiej.

[Henryk Pruthenia]

Chyba téż coś w ten deseń ogarnę...
I nazwa mię zainspirowała do stworzenia języka germanskiego używanego w Celtoslavji (grupa bałtycka).

[CookieMonster93]

Bardzo podoba mi się wymowa, czekam na więcej.

[Widsið]

2. Fleksja werbalna

Jako że starorygiski jest językiem germańskim, odróżnia on czasowniki mocne - wyrażające relacje czasowe za pomocą form utworzonych za sprawą przegłosu - od czasowników słabych, które dla wyrażenia owych relacji potrzebują sufiksu zębowego. Staronordyjski posiadał aż cztery klasy odmiany czasowników słabych. W starorygiskim grupy II i IV uległy fuzji, w rezultacie dając hybrydowy, ale bardzo produktywny wzór odmiany. Całkowitemu zanikowi ulega tryb łączący.

Koniugacja I: kalla "wołać"

Formy bezosobowe:
a) bezokolicznik: að kalla
b) imiesłów czasu teraźniejszego: kallande[/i]
c) imiesłów czasu przeszłego: rodz. m. kallaðir, rodz. ż. köllöð[/u], rodz. n. kallat

Formy osobowe:
a) czas teraźniejszy:
eg kalla
þú kallar
þad kallar
veir köllum
þeir kallið
þau kalla

b) czas przeszły:
eg kallaða
þú kallaðir
þad kallaðe
veir köllöðum
þeir köllöðuð
þau köllöðu

c) tryb rozkazujący: kall

Koniugacja II: vaka "budzić się"

Formy bezosobowe:
a) bezokolicznik: að vaka
b) imiesłów czasu teraźniejszego: vakande[/i]
c) imiesłów czasu przeszłego: rodz. m. vakaðir, rodz. ż. vököð[/u], rodz. n. vokat

Formy osobowe:
a) czas teraźniejszy:
eg vake
þú vakir
þad vakir
veir vökum
þeir vakið
þau vaka

b) czas przeszły:
eg vakta
þú vaktir
þad vakte
veir vöktum
þeir vöktuð
þau vöktu

Gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę słabą (dźwięczną lub bezdźwięczną aspirowaną), -t- w sufiksie zębowym jest zapisywane jako -d- i również wymawiane jest słabo.

c) tryb rozkazujący: vak

Koniugacja III: spyrja "żądać"

Formy bezosobowe:
a) bezokolicznik: að spyrja
b) imiesłów czasu teraźniejszego: spyrjande[/i]
c) imiesłów czasu przeszłego: rodz. m. spurðir, rodz. ż. spurð[/u], rodz. n. spurt

Formy osobowe:
a) czas teraźniejszy:
eg spyr
þú spyrir
þad spyrir
veir spyrjum
þeir spyrið
þau spyrja

b) czas przeszły:
eg spurða
þú spurðir
þad spurðe
veir spurðum
þeir spurðuð
þau spurðu

Czasowniki koniugacji III zawsze zmieniają samogłoskę rdzenną, a ich sufiks zębowy nie ulega wyrównaniu, tzn. zachowane jest -t-, -d- i -ð-, w zależności od stanu staronordyckiego.

c) tryb rozkazujący: spyr

Czasownik "być"
Czasownik "być", að vera, jest czołowym reprezentantem grupy czasowników przeszło-teraźniejszych, tzn. takich, których formy czasu teraźniejszego utworzone są za pomocą zasad kierujących tworzeniem czasu przeszłego. Jego formy to:

a) bezokolicznik: að vera
b) imiesłów czasu teraźniejszego: verande[/i]
c) imiesłów czasu przeszłego: rodz. m. veriðir, rodz. ż. væruð[/u], rodz. n. verit

Formy osobowe:
a) czas teraźniejszy:
eg em
þú ert
þad er
veir erum
þeir eruð
þau eru

b) czas przeszły:
eg vas
þú vart
þad var
veir vaurum
þeir vauruð
þau vauru

c) tryb rozkazujący: ver

[Aureliusz Chmielewski]

Bardzo fajne. Napisz coś więcej o tym umlaucie w słowie kalla i vaka przy imiesłowie czasu przeszłego (to chyba jakaś żeńska odmiana, ale nie do końca tego rozumiem, albo nie wyjaśniłeś) . Poza tym nic nie mogę napisać, czekam na więcej, bo ładnie się czyta : 3
Poza tym, wkradło Ci się kilka błędów BBCode

[Widsið]

Wszelkie przegłosy w odmianie słabej są starsze niż język staronordyjski, nastąpiły już na etapie pragermańskim i wynikają ze starego i-przegłosu. Pragermańskie formy imiesłowu żeńskiego i 1. os. l.mn. dla vaka < *wakjaną to odpowiednio *wakidiz i *wakjamaz. Dla kalla nie chce mi się szukać, ale będzie jakoś analogicznie

Co do czasowników przeszło-teraźniejszych, z pragermańskiego zestawu czternastu takich słów staronordyjski zachował ich jedenaście, z czego jedno przeszło do odmiany słabej. Starorygiski ogranicza tę liczbę jeszcze bardziej, wyróżniając takich czasowników tylko siedem:
a) eiga "posiadać"
b) knega "mieć powinność"
c) mauta "musieć" / ei mauta "nie wolno"
d) skyla "mieć powinność"
e) myna "móc"
f) kunna "potrafić"
g) vita "wiedzieć"
Dodatkowo, poprzez szereg przemian, również czasownik vilja "chcieć" przybrał formę czasownika przeszło-teraźniejszego.

Oto lista form bezosobowych, osobowe dodam wieczorem

Bezokolicznik	eiga	knega	mauta	skyla	myna	kunna	vita	vilja
Imiesłów teraźniejszy	eigande	knegande	megande	skulande	munande	kunnande	vitande	viljande
Imiesłów przeszły, r.m.	auðir	knauðir	mauðir	skylaðir	munaðir	kunnaðir	vitaðir	vilðir
Imiesłów przeszły, r.ż.	öð	knöð	möð	skulöð	munöð	kunnöð	vitöð	vylð
Imiesłów przeszły, r.n.	aut	knaut	maut	skylat	munat	kunnat	vitat	vilt

[CookieMonster93]

b) knega "mieć powinność"

d) skyla "mieć powinność"

Jest między nimi jakaś różnica (np. jeden bardziej formalny, drugi mniej), czy są synonimami?

[Widsið]

Różnica polega na punkcie widzenia. Knega wyraża powinność subiektywną ("powinienem to zrobić, bo mnie o to poproszono") a skyla - obiektywną ("powinienem to zrobić, bo tak wypada"). W praktyce utrzymanie dwóch takich znaczeń jest nieekonomiczne, więc umyśliłem sobie, że znaczenie knega będzie się modalizowało i czasownik ten posłuży do wyrażania przyszłości, a skyla będzie opisywać każdą powinność

Formy czasu teraźniejszego

eg	á	kná	má	skal	mon	kann	veit	vil
þú	aut	knaut	maut	skalt	munt	kannt	veist	vilt
þad	á	kná	má	skal	mon	kann	veit	vil
veir	eigum	knegum	megum	skulum	munum	kunnum	vitum	viljum
þeir	eiguð	kneguð	meguð	skuluð	munið	kunnuð	vituð	viljið
þau	eigu	knegu	megu	skula	muna	kunnu	vitu	vilja

I przeszłe:

eg	auta	knauta	mauta	skylda	munda	kunna	vissa	vilda
þú	autir	knautir	mautir	skyldir	mundir	kunnir	vistir	vildir
þad	aute	knaute	maute	skylde	munde	kunne	visse	vilde
veir	öygtum	knöygtum	mátum	skyldum	mundum	kunndum	vistum	vildum
þeir	öygtuð	knöygtuð	mátuð	skyldið	mundið	kunndið	vistuð	vilduð
þau	öygtu	knöygtu	mátu	skylda	munda	kunndu	vistu	vildu

[Widsið]

Na wiki wzory odmiany (jeszcze w miarę regularnych) czasowników mocnych.

[Pingǐno]

Fajne to. Jak będę tworzył 'kiś swój germański nooblang, to może będę się wzorował na tym.

[Noqa]

Podobają mi się bardzo te rozwoje samogłosek, od których zacząłeś, całkiem inspirujące.
Przedstawisz jakoś diachronicznie to rozdzielenie się odmian? Jak wyglądały te procesy?

[Widsið]

Te rozdziały zaczęły się zarysowywać już na etapie staronordyckim, ale zmiany fonetyczne i intensywne analogizowanie doprowadziły do stanu, kiedy wyjątek pociąga za sobą kolejne wyjątki, tworząc tym samym nową klasę odmiany o różnej produktywności. Chronologia tutaj jest niezbyt dopracowana, ale i też niekoniecznie szczególnie istotna

[Widsið]

Zmiany fonetyczne od starorygiskiego do wczesnego średniorygiskiego

Okres wczesny średniorygiski to czas intensywnych zmian fonetycznych, które pociągnęły za sobą wiele zmian w gramatyce jako takiej i sprawiły, że współczesna rygiska pisownia niekoniecznie jakoś super oddaje wymowę. Główne zjawiska to nowy i-przegłos w samogłoskach, różne sposoby walki z geminatami i pojawienie się zwarcia krtaniowego. Ale po kolei.

Samogłoski

Dla przypomnienia, starorygiski dysponował stosunkowo bogatym systemem samogłoskowym, złożonym z 14 kontrastujących ze sobą pod względem długości i jakości monoftongów /a e i u y ø ɔ æ ɑː eː iː uː yː oː/ <a e i u y ö o æ á é í ú ý ó> i czterech dyftongów /aʊ oʊ eɪ øy/ <au ou ei öy>. Część samogłosek mogła wystąpić również w wariancie prejotowanym /jæ jø jy joː ja/ <je jö jy jó ja> i to właśnie owe prejotowane samogłoski pierwsze uległy zmianom.

jæ > je <je>
jø > jø <jö>
jy > jy <jy>
joː > ju <ju>
ja > ja <ja> (bez zmian)

Jeśli j po /p pʰ t tʰ kʰ m n r/ to j > 0, a samogłoska ulega wzdłużeniu
Jeśli j po /k s h/ to kj sj hj > ɕ ʃ ç
Jeśli j po /f θ/ to j > j
Jeśli j po /l/ to j > 0, chyba że w sekwencji joː, wtedy joː > ju
J po j, w i ŋ nie występuje.

stryg. hjælpa /hjelpʰa/ > wśryg. hjelpa /çelpʰa/
stryg. hjörtum /hjørtʰum/ > wśryg. hjörtem /çørtʰem/
stryg. krjypa /kʰrjypʰa/ > wśryg. krýpa /kʰryːpʰa/
stryg. ljós /ljoːs/ > wśryg. ljus /ljus/

Jak widać, dystrybucja samogłosek prejotowanych uległa znacznemu ograniczeniu. Kolejnym procesem, który dotknął samogłoski, jest tzw. nowy i-przegłos, który nastąpił, gdy po sylabie akcentowanej w starorygiskim następowała sylaba, której jądrem było i. W wyniku tego procesu niezaokrąglone krótkie samogłoski przednie /e i æ/ uległy zaokrągleniu lub dyftongizacji:

e.i > ø <ö>
i.i > y <y>
æ > æi~ei <æ>

strryg. veggir /wekir/ > wśryg. vögg /wøk/
strryg. bitit /pitʰitʰ/ > wśryg. bytit /pytʰitʰ/
strryg. vængir /wæŋir/ > wśryg. væng /wæiŋ/

Mimo zbliżenia w wymowie do starego dyftongu /ei/, nowy dyftong /æi~ei/ zachował odmienną ortografię. Jest to pierwsza oznaka etymologizmu w rygiskiej ortografii. Chociaż inne samogłoski były niedotknięte przegłosem, wygłosowe i, rezultat równoległej zmiany w systemie spółgłoskowym, tak czy tak znikało bez śladu.

Długie samogłoski tylne uległy pewnemu przymknięciu:
ɑː > ɔː
oː > uː
uː > ʉː

strryg. láta /lɑːtʰa/ > wśryg. láta /lɔːtʰa/
strryg. móþir /moːθir/ > wśryg. mór /muːʔr/
strryg. þú /θuː/ > wśryg. þú /θʉː/

Przednie długie samogłoski niezaokrąglone uległy skróceniu i prejotacji - zmiana ta jest późniejsza, niż uproszczenie starych prejotowanych samogłosek, dlatego nie ma się tu nigdy do czynienia z wypadnięciem joty, nie zaznacza się jej także w piśmie:

jeśli eː po /p pʰ t tʰ k kʰ m n  f θ s h r/ to eː > je <é>
jeśli eː po /j w l/ to eː > e <e>
po ŋ eː nie występuje
jeśli iː w wygłosie to iː > iː <í>
jeśli iː po  /p pʰ t tʰ k kʰ m n  f θ s h r/ to iː > je <é>
jeśli iː po /j w l/ to iː > i <i>

stryg. grétu /kreːtʰu/ > wśryg. grétu /krjeːtʰu/
stryg. því /θwiː/ > wśryg. því /θwiː/
stryg. bíta /piːtʰa/ > wśryg. béta /pjetʰa/

Procesem podyktowanym analogią do innych form odmiany jest przejście /u/ w /e/ w końcówkach fleksyjnych.

stryg. hjörtum /hjørtʰum/ > wśryg. hjörtem /çørtʰem/

Dyftongi nie uległy zmianom w tym etapie doby średniorygiskiej. Nowy system fonemów samogłoskowych składa się zatem z dwunastu monoftongów  /a e i u y ø ɔ ɔː iː ʉː yː uː/ <a e i u y ö o á í ú ý ó> i czterech dyftongów /aʊ oʊ eɪ~æi øy/ <au ou ei/æ öy>, a także czterech samogłosek prejotowanych: /je jø jy ju ja/ <je/é jö jy ju ja> o ograniczonej dystrybucji. Niegdyś silnie fonemiczna ortografia zaczyna się więc nieco sypać, a to jeszcze nie koniec.

Spółgłoski
Starorygiski dysponował siedemnastoma fonemami spółgłoskowymi /p pʰ t tʰ k kʰ m n ŋ f θ s h r j w l/ <b p d t g k m n ng f þ s h r j v l>. Dźwięczne odpowiedniki fonemów szczelinowych /f θ s/ były wyłącznie alofonami, a pozostałością po dawnych dźwięcznych spółgłoskach zwartych było ɣ, alofon /k/ przed spółgłoską nosową. Zmiany w spółgłoskach są mniejsze, niż w systemie samogłoskowym, niemniej, część z nich ma istotny wpływ na późniejsze etapy rozwoju języka.

Dźwięczne alofony szczelinowe [v ð z] uległy następującym zmianom:

jeśli [v z] przed /i/ i nie po /u/ to v z > ð
jeśli ð przed /i/ i nie po /u/ to ði > Ɂ
jeśli [v ð z] po /u/ to v ð z bez zmian
jeśli ir w wygłosie to ir > 0, a ew. alofony szczelinowe zyskują wartość fonemiczną

stryg. stafir /stafir/ > wśryg. star /staɁr/
stryg. fögnuþir /føknuθir/ > wśryg. fömnuð /fømnuð/
stryg. veggir /wekir/ > wśryg. vögg /wøk/

Jak widać powyżej, alofon [ɣ] przeszedł w /m/.

Pojawiła się tendencja do przekształcania geminat <nn> i <ll> w zbitki, wywołana przemieszaniem form etymologicznie zapisywanych odpowiednio jako <nn> i <nd> oraz <ll> i <tl>:

[nː] > /nt/ <nd>
[lː] > /tl/ <tl>

Jednocześnie, <tl> stało się drugim, obok <st>, zestawieniem liter, w którym <t> nie oznaczało spółgłoski aspirowanej.

stryg. kalla /kʰala/ > wśryg. katla /kʰatla/
stryg. völlum /wølum/ > wśryg. vötlem /wøtlem/
stryg. gunnir /kunir/ > wśryg. gund /kunt/
stryg. manns /mans/ > wśryg. mands /mants/

Inwentarz fonemów spółgłoskowych poszerzył się o trzy dźwięczne spółgłoski szczelinowe: /v ð z/. Jako że były już znane z innych języków, zaadaptowano do ich zapisu odpowiednie symbole znalezione "za granicą". I tak, dla oznaczenia /v/ i /z/ z Niemiec przyjechały<w> i <z>, a do zapisu /ð/ wzięto angielskie <ð>. Zwarcie krtaniowe, mimo że tworzyło pary minimalne, nigdy nie było oznaczane w ortografii.

Zmiany w morfologii od starorygiskiego do wczesnego średniorygiskiego

Jako że opracowane jest tylko to, co można zobaczyć na wiki, tylko do tego poniższa lista się odnosi:
a) uproszczenie końcówek -um/-jum (niezależnie od znaczenia) do -em (wyj. erum),
b) ekspansja końcówki mianownika liczby mnogiej -ar na rzeczowniki, których forma liczby pojedynczej i mnogiej w wyniku utraty -ir wyglądała tak samo,
c) ekspansja końcówki dopełniacza liczby pojedynczej -s na rzeczowniki odmian słabych,
d) zachowanie długiego í w zaimkach w dopełniaczu (częstość użycia),
e) wyparcie zaimka osobowego þeir (3., mianownik l.mn. r.m.) przez þau (3., mianownik l.mn. r.n.), a þeir (2., mianownik, l.mn.) przez jego starego konkurenta eir (zapobieganie homofonii),
f) synkretyzm form 1. i 3. os. l. poj. czasu przeszłego wśród czasowników słabych (wygrywa forma na -e).

[zabojad]

Mam nadzieję że zamieścisz tekst(i tłumaczenie), abyśmy mogli zobaczyć zmiany na żywo?
(Projekt podoba mi się niesamowicie. Nie tylko jako fanowi jermlangów, ale jako zwykłemu konlangerowi)

[CookieMonster93]

Ja również poproszę :-) Chociaż najchętniej usłyszałbym nagranie