Zmiany fonetyczne od starorygiskiego do wczesnego średniorygiskiegoOkres wczesny średniorygiski to czas intensywnych zmian fonetycznych, które pociągnęły za sobą wiele zmian w gramatyce jako takiej i sprawiły, że współczesna rygiska pisownia niekoniecznie jakoś super oddaje wymowę. Główne zjawiska to nowy i-przegłos w samogłoskach, różne sposoby walki z geminatami i pojawienie się zwarcia krtaniowego. Ale po kolei.
SamogłoskiDla przypomnienia, starorygiski dysponował stosunkowo bogatym systemem samogłoskowym, złożonym z 14 kontrastujących ze sobą pod względem długości i jakości monoftongów /a e i u y ø ɔ æ ɑː eː iː uː yː oː/ <a e i u y ö o æ á é í ú ý ó> i czterech dyftongów /aʊ oʊ eɪ øy/ <au ou ei öy>. Część samogłosek mogła wystąpić również w wariancie prejotowanym /jæ jø jy joː ja/ <je jö jy jó ja> i to właśnie owe prejotowane samogłoski pierwsze uległy zmianom.
jæ > je <je>
jø > jø <jö>
jy > jy <jy>
joː > ju <ju>
ja > ja <ja> (bez zmian)
Jeśli j po /p pʰ t tʰ kʰ m n r/ to j > 0, a samogłoska ulega wzdłużeniu
Jeśli j po /k s h/ to kj sj hj > ɕ ʃ ç
Jeśli j po /f θ/ to j > j
Jeśli j po /l/ to j > 0, chyba że w sekwencji joː, wtedy joː > ju
J po j, w i ŋ nie występuje.
stryg. hjælpa /hjelpʰa/ > wśryg. hjelpa /çelpʰa/
stryg. hjörtum /hjørtʰum/ > wśryg. hjörtem /çørtʰem/
stryg. krjypa /kʰrjypʰa/ > wśryg. krýpa /kʰryːpʰa/
stryg. ljós /ljoːs/ > wśryg. ljus /ljus/
Jak widać, dystrybucja samogłosek prejotowanych uległa znacznemu ograniczeniu. Kolejnym procesem, który dotknął samogłoski, jest tzw. nowy i-przegłos, który nastąpił, gdy po sylabie akcentowanej w starorygiskim następowała sylaba, której jądrem było i. W wyniku tego procesu niezaokrąglone krótkie samogłoski przednie /e i æ/ uległy zaokrągleniu lub dyftongizacji:
e.i > ø <ö>
i.i > y <y>
æ > æi~ei <
æ>
strryg. veggir /wekir/ > wśryg. vögg /wøk/
strryg. bitit /pitʰitʰ/ > wśryg. bytit /pytʰitʰ/
strryg. vængir /wæŋir/ > wśryg. væng /wæiŋ/
Mimo zbliżenia w wymowie do starego dyftongu /ei/, nowy dyftong /æi~ei/ zachował odmienną ortografię. Jest to pierwsza oznaka etymologizmu w rygiskiej ortografii. Chociaż inne samogłoski były niedotknięte przegłosem, wygłosowe i, rezultat równoległej zmiany w systemie spółgłoskowym, tak czy tak znikało bez śladu.
Długie samogłoski tylne uległy pewnemu przymknięciu:
ɑː > ɔː
oː > uː
uː > ʉː
strryg. láta /lɑːtʰa/ > wśryg. láta /lɔːtʰa/
strryg. móþir /moːθir/ > wśryg. mór /muːʔr/
strryg. þú /θuː/ > wśryg. þú /θʉː/
Przednie długie samogłoski niezaokrąglone uległy skróceniu i prejotacji - zmiana ta jest późniejsza, niż uproszczenie starych prejotowanych samogłosek, dlatego nie ma się tu nigdy do czynienia z wypadnięciem joty, nie zaznacza się jej także w piśmie:
jeśli eː po /p pʰ t tʰ k kʰ m n f θ s h r/ to eː > je <é>
jeśli eː po /j w l/ to eː > e <e>
po ŋ eː nie występuje
jeśli iː w wygłosie to iː > iː <í>
jeśli iː po /p pʰ t tʰ k kʰ m n f θ s h r/ to iː > je <é>
jeśli iː po /j w l/ to iː > i <i>
stryg. grétu /kreːtʰu/ > wśryg. grétu /krjeːtʰu/
stryg. því /θwiː/ > wśryg. því /θwiː/
stryg. bíta /piːtʰa/ > wśryg. béta /pjetʰa/
Procesem podyktowanym analogią do innych form odmiany jest przejście /u/ w /e/ w końcówkach fleksyjnych.
stryg. hjörtum /hjørtʰum/ > wśryg. hjörtem /çørtʰem/
Dyftongi nie uległy zmianom w tym etapie doby średniorygiskiej. Nowy system fonemów samogłoskowych składa się zatem z dwunastu monoftongów /a e i u y ø ɔ ɔː iː ʉː yː uː/ <a e i u y ö o á í ú ý ó> i czterech dyftongów /aʊ oʊ eɪ~æi øy/ <au ou ei/æ öy>, a także czterech samogłosek prejotowanych: /je jø jy ju ja/ <je/é jö jy ju ja> o ograniczonej dystrybucji. Niegdyś silnie fonemiczna ortografia zaczyna się więc nieco sypać, a to jeszcze nie koniec.
SpółgłoskiStarorygiski dysponował siedemnastoma fonemami spółgłoskowymi /p pʰ t tʰ k kʰ m n ŋ f θ s h r j w l/ <b p d t g k m n ng f þ s h r j v l>. Dźwięczne odpowiedniki fonemów szczelinowych /f θ s/ były wyłącznie alofonami, a pozostałością po dawnych dźwięcznych spółgłoskach zwartych było ɣ, alofon /k/ przed spółgłoską nosową. Zmiany w spółgłoskach są mniejsze, niż w systemie samogłoskowym, niemniej, część z nich ma istotny wpływ na późniejsze etapy rozwoju języka.
Dźwięczne alofony szczelinowe [v ð z] uległy następującym zmianom:
jeśli [v z] przed /i/ i nie po /u/ to v z > ð
jeśli ð przed /i/ i nie po /u/ to ði > Ɂ
jeśli [v ð z] po /u/ to v ð z bez zmian
jeśli ir w wygłosie to ir > 0, a ew. alofony szczelinowe zyskują wartość fonemiczną
stryg. stafir /stafir/ > wśryg. star /staɁr/
stryg. fögnuþir /føknuθir/ > wśryg. fömnuð /fømnuð/
stryg. veggir /wekir/ > wśryg. vögg /wøk/
Jak widać powyżej, alofon [ɣ] przeszedł w /m/.
Pojawiła się tendencja do przekształcania geminat <nn> i <ll> w zbitki, wywołana przemieszaniem form etymologicznie zapisywanych odpowiednio jako <nn> i <nd> oraz <ll> i <tl>:
[nː] > /nt/ <nd>
[lː] > /tl/ <tl>
Jednocześnie, <tl> stało się drugim, obok <st>, zestawieniem liter, w którym <t> nie oznaczało spółgłoski aspirowanej.
stryg. kalla /kʰala/ > wśryg. katla /kʰatla/
stryg. völlum /wølum/ > wśryg. vötlem /wøtlem/
stryg. gunnir /kunir/ > wśryg. gund /kunt/
stryg. manns /mans/ > wśryg. mands /mants/
Inwentarz fonemów spółgłoskowych poszerzył się o trzy dźwięczne spółgłoski szczelinowe: /v ð z/. Jako że były już znane z innych języków, zaadaptowano do ich zapisu odpowiednie symbole znalezione "za granicą". I tak, dla oznaczenia /v/ i /z/ z Niemiec przyjechały<w> i <z>, a do zapisu /ð/ wzięto angielskie <ð>. Zwarcie krtaniowe, mimo że tworzyło pary minimalne, nigdy nie było oznaczane w ortografii.
Zmiany w morfologii od starorygiskiego do wczesnego średniorygiskiegoJako że opracowane jest tylko to, co można zobaczyć na
wiki, tylko do tego poniższa lista się odnosi:
a) uproszczenie końcówek -um/-jum (niezależnie od znaczenia) do -em (wyj.
erum),
b) ekspansja końcówki mianownika liczby mnogiej -ar na rzeczowniki, których forma liczby pojedynczej i mnogiej w wyniku utraty -ir wyglądała tak samo,
c) ekspansja końcówki dopełniacza liczby pojedynczej -s na rzeczowniki odmian słabych,
d) zachowanie długiego í w zaimkach w dopełniaczu (częstość użycia),
e) wyparcie zaimka osobowego
þeir (3., mianownik l.mn. r.m.) przez
þau (3., mianownik l.mn. r.n.), a
þeir (2., mianownik, l.mn.) przez jego starego konkurenta
eir (zapobieganie homofonii),
f) synkretyzm form 1. i 3. os. l. poj. czasu przeszłego wśród czasowników słabych (wygrywa forma na -e).