Cytat: Siemoród w Marzec 01, 2023, 14:07:28Nie wiem, co ma na celu twoje dociekanie, kiedy znane są dokładne akty prawne wprowadzające w Imperjum Rosyjskim wymóg posiadania nazwiska.

Wiem, że to może u niektórych wzbudzić szok i niedowierzanie, ale przed paszportyzacją nasielstwa, przed ukazami carskimi z wymogiem nazwiska, nawet przed Jego Wszechwielikim Imperjum Rosyjskim istniało coś takiego jak Wielkie Księstwo Litewskie z ludnością ruską, w którym, o dziwo, gdzieś na jakimś tam zapadłym Podlasiu, w jakiejś tam zapyziałej mieścinie-folwarku na B., działały sobie kancelarie, które co najmniej od XVIII w. (tak naprawdę od poł. XVII w.) notowały nazwiska chłopów w rodzaju: Panasiuk, Hawryluk czy Waszczuk.

Cytat: dziablonk w Marzec 01, 2023, 11:03:11

Cytat: Siemoród w Luty 27, 2023, 21:05:03Nazwiska wśród podlaskich, poleskich (i ogólnie, wśród ruskich) chłopów pojawiły się w XIX wieku,

Skąd taki wniosek? Z Podlasia znamy nazwiska ruskie od XVI w., np. z ksiąg Bielska Podlaskiego: Hołod XVI, Bohatyr XVI, Hreczanik XVII, Kruhlik XVII, Bohacewicz XVI, Dołhi XVI; Czornak, Weliczko XVII, Perebilo XVI, Nedilka XVII, Rubicz XVI , Zubko XVII, Prystupa XVI, Orechowicz XVI 

Czy są to nazwiska chłopów? Czy są to nazwiska w dzisiejszym tego słowa znaczeniu (czy są choćby dziedziczne?) a nie przydomki? Nawet jeśli tak, to najczęściej nazwiska nosili zasłużeni chłopi, którzy zajmowali się czymś więcej niż kopaniem rzepy, bo większości chłopstwa (szczególnie do zniesienia pańszczyzny) nazwisko nie było do niczego potrzebne. Nie wiem, co ma na celu twoje dociekanie, kiedy znane są dokładne akty prawne wprowadzające w Imperjum Rosyjskim wymóg posiadania nazwiska.

CytatВ 1888 году был опубликован специальный указ сената, гласивший:

« ...Как обнаруживает практика, и между лицами, рожденными в законном браке, встречается много лиц, не имеющих фамилий, то есть носящих так называемые фамилии по отчеству, что вызывает существенные недоразумения, и даже иногда злоупотребления... Именоваться определенной фамилией составляет не только право, но и обязанность всякого полноправного лица, и означение фамилии на некоторых документах требуется самим законом. »

В Центральной России среди крестьянства фамилии до XIX века были относительно редки. Тем не менее, можно вспомнить отдельные примеры — знаменитый Иван Сусанин, живший в XVI—XVII веках. Кроме того, известны фамилии некоторых крестьян — участников тех или иных войн, походов, оборон городов или монастырей и прочих исторических катаклизмов. Однако, действительно, до XIX века массового распространения среди крестьян Центральной России фамилии не имели. Но это скорее связано с тем, что в те времена не было необходимости в поголовном упоминании всех крестьян, и документов, в которых крестьяне поголовно или в большинстве своем упоминались бы, не существует. И для официального документооборота тех лет в случае, если в нём упоминался крестьянин, обычно, вполне достаточно было упомянуть деревню, в которой он проживал, помещика, которому он принадлежал, и его личное имя, иногда вместе с профессией. Большинство крестьян центра России было официально наделено фамилиями, зафиксированными в документах только после отмены крепостного права в 1861 году.

В корне фамилий некоторых лежали названия населённых пунктов (сёл, деревень), выходцами откуда были эти крестьяне. В основном это фамилии, оканчивающиеся на -ских.

Однако, большинство фамилий, по происхождению являются семейными прозвищами. Которые, в свою очередь происходили от «уличного» прозвища того или иного члена семьи.
Основной массе крестьян в документе записывали именно это самое «уличное» прозвище, которых у иной семьи могло быть и не одно.
Прозвищные фамилии появились гораздо раньше поголовного офамиливания. Эти самые семейные прозвища, иногда уходившие своими корнями, в глубь многих поколений, фактически выполняли роль фамилий у крестьян Центральной России — в обиходной жизни, ещё до поголовного их закрепления. Именно они в первую очередь попадали в переписные листы, и на самом деле, офамиливание являлось просто записыванием этих прозвищ в документы. Таким образом, наделение крестьянина фамилией часто сводилось просто к официальному признанию, узакониванию, закреплению семейных или личных прозвищ за их носителями.
Мирские фамилии образовывались на основе имени мирского. Мирские имена пришли из языческих времён, когда имён церковных ещё не существовало или они не принимались в простом народе. Многие из мирских были именами собственными (Горазд, Ждан, Любим), другие возникли как прозвища, но потом стали именами (Некрас, Дур, Чертан, Злоба, Неустрой).
Здесь надо заметить, что в древнерусской системе имён также было принято называть младенцев охранными именами, оберегами — именами с отрицательным содержанием — для защиты, отпугивания злых сил или для обратного действия имени.
Считалось, что Дур вырастет умным, Некрас красавцем, а Голод всегда будет сытым. Охранные имена потом становились свыкшимися прозвищами, а далее и фамилией.
У некоторых в качестве фамилии записывали отчество. В царских указах о проведении переписи обычно говорилось, что следует записывать всех «по именам с отцы и с прозвищи», то есть по имени, отчеству и фамилии. Но в XVII — первой половине XVIII веках у крестьян наследственных фамилий не было вовсе. Крестьянская фамилия жила лишь в продолжение одной жизни. Например, родился в семье Ивана Прокопий, и во всех метрических записях именуется он Прокопий Иванов. Когда же у Прокопия родился Василий, то стал новорожденный Василий Прокопьев, а вовсе не Иванов.

Первая перепись 1897 года показала, что фамилии не имеет до 75 % населения (впрочем, это относилось более к жителям национальных окраин, чем коренной России). Окончательно у всего населения СССР фамилии появились только в 30-е годы XX века в эпоху всеобщей паспортизации.

tl;dr Coś na kształt nazwisk istniało przed zniesieniem pańszczyzny, były to rodzinne przezwiska, lecz jedna rodzina mogła ich mieć kilka i na ogół nie były dziedziczone, lecz zmieniały się wraz ze śmiercią głowy rodu – więc dopóki żył Panas (cerk. Афанасій), to rodzinę nazywano Panasiukami, ale gdy umarł, czeladź otrzymywała przezwisko od kolejnej głowy rodziny. Początek powszechnego nadawania nazwisk to 1861 rok, a zakończyło się to (szczególnie na rubieżach kraju) dopiero w latach 30. XX wieku wraz z paszportyzacją ogółu ludności.

Cytat: Siemoród w Luty 27, 2023, 21:05:03Nazwiska wśród podlaskich, poleskich (i ogólnie, wśród ruskich) chłopów pojawiły się w XIX wieku,

Skąd taki wniosek? Z Podlasia znamy nazwiska ruskie od XVI w., np. z ksiąg Bielska Podlaskiego: Hołod XVI, Bohatyr XVI, Hreczanik XVII, Kruhlik XVII, Bohacewicz XVI, Dołhi XVI; Czornak, Weliczko XVII, Perebilo XVI, Nedilka XVII, Rubicz XVI , Zubko XVII, Prystupa XVI, Orechowicz XVI 

Cytat: dziablonk w Luty 28, 2023, 17:35:07

CytatNa ten jeden, wątpliwy przykład z -uk są dziesiątki odimiennych nazwisk z palatalizacją, więc nie przykładałbym do niego zbyt wielkiej wagi.

Niczyporuk, enjoy

Czyli pewnie chodzi o depalatalizację /r/, zjawisko powszechne w gwarach wzchodniosłowiańskich, być może też nie bez wpływu języka polskiego, pod który w międzywojniu często dostosowywano niepolskie nazwiska, a radzieccy urzędnicy na podstawie polskich dokumentów je zapisywali w cyrylicy. Nie dziwiłoby mnie to szczególnie, gdyż dokładnie tak działo się z toponimami, gdzie na ogół ruskie nazwy zaadaptowane przez polski adaptowano do rosyjskiego, a dopiero potem rosyjskie nazwy urzędowe wtórnie służyły za podstawę nazw ukraińskich (czego najjaskrawszym przykładem jest Równe, które w latach 90. w Niezależnej urzędowo nazywało się Ровно, jak po rosyjsku, dopiero wtedy zmieniło nazwę na tradycyjne Рівне).

Takie przypuszczenie potwierdzałoby istnienie nazwisk Петрюк i Ничипорюк. W przypadku tego pierwszego nawet widać, że forma z depalatalizacją jest spotykana na szeroko rozumianym Wołyniu, a ta z palatalizacją prawie wyłącznie na Bukowinie. Podobnymi nazwiskami są Федорук~Федорюк, Олександрук~Олександрюк, Захарук~Захарюк, ale próżno szukać nazwisk takich, jak np. **Романук, **Павлук, **Панасук.

Swoją drogą rozkład pary Захарук~Захарюк, gdzie pierwsza forma koncentruje się na okolicach Kołomyi, a druga dosłownie za miedzą na Bukowinie. Rzucająca się w oczy dawna granica II RP pokazuje, że przyczyna tej dwoistości nazwisk jest niewątpliwie pozajęzykowa. Polecam przekonać się samemu: https://ridni.org/karta/захарюк Polecam porównać też rozkład innych par, jak choćby Петрук~Петрюк – tam też wyraźnie widać, to zjawisko.

W każdym razie, oznaczałoby to wtórność form na -uk pozbawionych palatalizacji.

Cytat: dziablonk w Luty 28, 2023, 17:35:07To chyba za grubo powiedziane, np. mamy świadectwo z XVII w. gdzie Mikołaj, zwany Gudem, zostawił dwóch synów, Kaspra i Jurka i ten Jurek, brat Kasprow, mianował się "Gudayciem" (lit. Gudaitis).

O kogo konkretnie chodzi? Trop może i dobry, bo faktycznie jest sporo nazwisk na -aitis i często one odpowiadają nazwiskom na -vičius, np. Adomaitis-Adomavičius, jednak pojedyncza osoba nie przekonuje mnie do tego, że to było regularne zjawisko.

Nawet na Ukrainie, mimo tego, że imiona odojcowskie są z pewnością dziedzictwem ogólnosłowiańskim, niektórzy twierdzą, że spółczesne ich użycie jest sowietyzmem. Być może więc na Litwie również patronimiki istniały, lecz zanikły wraz początkiem piśmiennej historji języka litewskiego (pierwsze zwarte teksty to dopiero XVI wiek!) albo od początku nie były mocno osadzone w kulturze, bo były wpływem ruskim, a później radzieckim.

Cytat: Siemoród w Luty 27, 2023, 21:05:03Nazwiskami stawały się też wcześniejsze przezwiska czy przydomki, po prostu instytucja urzędowego nazwiska ustabilizowała je (stały się dziedziczne i niemal niezmienialne).

Dobra, cofam te patronimiki, były to po prostu przezwiska / zdrobnienia utworzone od imion.

CytatNa ten jeden, wątpliwy przykład z -uk są dziesiątki odimiennych nazwisk z palatalizacją, więc nie przykładałbym do niego zbyt wielkiej wagi.

Niczyporuk, enjoy

Cytatimiona odojcowskie nigdy w językach bałtyckich nie istniały,

To chyba za grubo powiedziane, np. mamy świadectwo z XVII w. gdzie Mikołaj, zwany Gudem, zostawił dwóch synów, Kaspra i Jurka i ten Jurek, brat Kasprow, mianował się "Gudayciem" (lit. Gudaitis).

endemit - tużytek (wzorem przeżytek)

Cytat: dziablonk w Luty 27, 2023, 17:45:21sz argumentum ex dupae: a co to znaczy, że "nazwiska" u Poleszuków (nie zapominajmy, że Zenek Martyniuk pochodzi z Podlasia) pojawiły się "późno"? I dlaczego wyklucza to wpływ litewski?

Nazwiska wśród podlaskich, poleskich (i ogólnie, wśród ruskich) chłopów pojawiły się w XIX wieku, podobnie jak w innych mało zurbanizowanych regjonach Rosji i to jest fakt historyczny. Wcześniej nazwiska blizkie dzisiejszemu rozumieniu występowały tylko wśród arystokracji (gdzie istotne było przywiązanie do rodu) i w mniejszym u mieszczaństwa, a chłopstwo posługiwało się przydomkami czy patronimikami. Podobnie było w większości krajów Europy, gdzie, z tego co wiem, potrzebę istnienia nazwisk wprowadziła ponapoleońska biurokracja.

Bezpośredni wpływ litewski to absolutnie wyklucza, bo w XIX wieku litewski był używany na jeszcze mniejszym obszarze, niż dzisiaj. Wpływy bałtyckie (obecne choćby w słowiańskiej toponimji) sięgają dużo głębiej niż 100-200 lat. W antroponomastyce kojarzę jedynie nazwiska na -ajło / -iełło, których bałtyckość jest zresztą przedmiotem dyskusji.

Owszem, nie znaczy to, że wszystkie nazwiska w tym regjonie są tak młode – często chłopi przyjmowali już istniejące nazwiska albo tworzyli je przez analogję do istniejących, stąd konkretne sufiksy były niezwykle produktywne, m.in. -kiewicz, -enko czy rzeczony -juk. Nazwiskami stawały się też wcześniejsze przezwiska czy przydomki, po prostu instytucja urzędowego nazwiska ustabilizowała je (stały się dziedziczne i niemal niezmienialne).

Cytat: dziablonk w Luty 27, 2023, 17:45:21Petruk (lit. Petrùkas),  Januk-owycz

Pierwsze wygląda na skojarzony z nazwiskami na -uk warjant równie popularnego Petryk. Na ten jeden, wątpliwy przykład z -uk są dziesiątki odimiennych nazwisk z palatalizacją, więc nie przykładałbym do niego zbyt wielkiej wagi.

Drugie pochodzi od wsi Januki na Witebszczyźnie (najpewniej o bałtyckiej nazwie), skąd wywodzi się ród Janukowiczów – dziad prezydenta krainy U wyemigrował w czasie I WŚ z Januk do Donbasu, zresztą sam Wiktor dwukrotnie odwiedzał Januki.

Cytat: dziablonk w Luty 27, 2023, 17:45:21od litewskiego -ùkas, który tworzy deminutywa, patronimiki

Patronimiki? Z tego co wiem, mimo prób wprowadzenia za czasów radzieckich, imiona odojcowskie nigdy w językach bałtyckich nie istniały, a formy na -ukas typu Petrukas, Jonukas to najpospolitsze zdrobnienia pokrywające się w zakresie użycia z polskimi Piotrek, Janek (i chyba kognacą!).

Cytat: Siemoród w Luty 27, 2023, 13:33:20Nazwiska na Polesiu (nie zapominajmy, że jedno z większych zadupi dawnej Rzeczypospolitej) pojawiły się na tyle późno, że wykluczałbym tu wpływ litewski.

Msz argumentum ex dupae: a co to znaczy, że "nazwiska" u Poleszuków (nie zapominajmy, że Zenek Martyniuk pochodzi z Podlasia) pojawiły się "późno"? I dlaczego wyklucza to wpływ litewski?

CytatGdyby tak było, to istniałyby nazwiska sufigowane samym -jь, jak i oddzielny sufiks -uk, a nie kojarzę takich.

Petruk (lit. Petrùkas),  Januk-owycz

Cytat3) Trochę mało mnie przekonuje to, że niby pospolity sufiks tworzący zdrobnienia miałby zacząć tworzyć patronimiki

No właśnie owa "specjalizacja" (patronimiki, ekspresywizmy), obok akcentu, mz dodatkowo wskazuje, że -uk jest obcego pochodzenia, a konkretnie pochodzi od litewskiego -ùkas, który tworzy deminutywa, patronimiki, też nazwy młodych zwierząt (paršiùkas) + kilka innych funkcji, np. nomina agentis.
 

Гзо цав чезън.
🦔

Cytat: Todsmer w Luty 27, 2023, 14:03:27Strzelałbym, że to po prostu zachodnioruskie odbicie końcówki -ok
W tamtym rejonie mamy ukanie, które polega właśnie na przejściu nieakcentowanego (albo to było akcentowane? nie pamiętam xD) o w u

Też mi się to od razu skojarzyło z ukaniem, tylko są trzy problemy:
1) Ukanie zachodziło w wielu gwarach zachodnioukraińskich, ale poza akcentem, a sufiks -ok (a tym bardziej -uk/-czuk/-juk w nazwiskach i nazwach pospolitych) niemal zawsze jest akcentowany.
2) Nie kojarzę równie popularnych nazwisk tego typu bez rzekomego ukania, tj. z -o- na miejscu -u-, takich jak **Krawczok, **Bondarczok i t.d. (nie zalicza się tu oczywiście Durczok, bo to nazwisko ślązkie z o na á, tak jak Bednorz zamiast Bednarz).
3) Trochę mało mnie przekonuje to, że niby pospolity sufiks tworzący zdrobnienia miałby zacząć tworzyć patronimiki – zupełnie inaczej niż ogólnosłowiański *-[ov]iťь, który raczej od początku tworzył imiona odojcowskie (zdrobnieniotwórczy charakter -ić w serbskim jest raczej wtórny), z kolei *-ov- / *-in- tworzył nazwiska pierwotnie będące elipsami patronimików typu Иванъ [сынъ] Поповъ, Александра [дочь] Петрова. Bardziej myślałem o fonetycznym zniekształceniu sufiksu -czyk, tylko też nie widzę tu podstawy semantycznej.

Wciąż najprostszym wyjaśnieniem wydaje mi się to, że po prostu stosunkowo rzadki (bo w przypadku rzeczowników pospolitych tworzący głównie mocno nacechowane słowa) sufiks upowszechnił się na małym obszarze do tworzenia przezwisk, a z czasem jako po prostu sufiks tworzący nazwiska – to samo przecież spotkało sufiks -ski (pierwotnie odmiejscowy), czy -owicz (pierwotnie odojcowski, ale są nazwiska jak Ikonowicz).