HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka górnołużyckiego, którym zajmuję się dłuższy czas, ale teraz chcę sobie usystematyzować tę wiedzę, przy okazji tworząc kurs dla szerszej publiki.
Niestety o jakiekolwiek źródła w przypadku tego języka dość ciężko, większość i tak jest po niemiecku albo rosyjsku, po polsku ich praktycznie brak, przynajmniej w internotach. Mimo to postaram się skompresować znane mi źródła rosyjskie i niemieckie. Na ułomność tych źródeł niech wzkaże choćby fakt, że nie wiadomo ile osób włada językami łużyckimi, łączna liczba użytkowników w różnych opracowaniach waha się od 15 do 100 tys. osób.
Lekcja 0 - WymowaPoniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.
Aa - po prostu [ä], np. akt, sad, woda
Bb - po prostu [b], np. baba, dub, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Cc - po prostu [t͡s], np. car, nóc, ocean
Čč - zgrubsza [t͡ʃ] czyli miększy nieco odpowiednik polskiego cz, np. čas, hač
Ćć - raczej też [t͡ʃ], choć niektóre źródła twierdzą, że to odrębny fonem realizowany jako [t͡ɕ]. Na pewno wymawianie tych dźwięków jednakowo nie będzie złe
Dd - po prostu [d], np. dub, dejmant, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], w sumie też [d͡ʒ], realizacja tego fonemu jest dość różna, oczywiście w [d͡ʒ] należy widzieć wpływ niemieckiego. W wygłosie lub przed bezdźwięczną jest to oczywiście [t͡ʃ].
Ee - zgrubsza [ɛ], np. wjesele, ale przed spółgłoskami palatalnymi, tj. š, č, ž, ć, dź, ń, j raczej jako [e] a nawet [ei̯], np. dźeń, rejować, tež.
Ěě - zgrubsza jako [iɪ] albo [ʲɪ], np. wěk, wěra, wuběrać, w nieakcentowanej sylabie może być wymawiane jak [ʲε], w wyrazie rěč i pochodnych wymawiane jak polskie y.
Ff - po prostu [f], wyłącznie w zapożyczeniach i onomatopejach, np. fifolić, choreograf.
Gg - po prostu [g], jak wyżej, np. gitara, gigotać.
Hh - w nagłosie często jako [h], poza tym [ɦ], przed i, e, ě jest palatalizowane do [hʲ]/[ɦʲ]. Oprócz tego <hw> wymawiamy [f] lub [v], np. hwězda, hwizdnyć, a przed pozostałymi spółgłoskami i w wygłosie <h> jest nieme, np. hromadźić, hdy, hród, hłós, zahroda, přibrjóh. Często też się zdarza, że między samogłoskami zanika, np. noha.
Chch - na początku wyrazu oraz po przedrostkach jest to [kʰ] (w historycznej ortografji nawet to zapisywano <kh>), np. chlěb, wobchod, schód, ulega palatalizacji do [kʲʰ] przed i, e, ě, np. přichilnosć. W pozostałych miejscach jako [x] lub odpowiednio [xʲ], np. cha
chotać, pachoł, moch. Ważne wyjątki to
chcyć, gdzie ta litera jest niema oraz
chrěn, gdzie wymawiana jest /k/.
Ii - raczej jako [i], choć po spółgłoskach twardych często jako [ɪ]. Palatalizuje poprzednią spółgłoskę, o ile tylko nie jest to t, d, s, z, č, š, ž, ć, dź, które w języku g~ł~ckim nie mają warjant palatalnych.
Jj - po prostu [j], podobnie jak Ii oznacza palatalizację, np. wobjed, njebjesa, mój, jasny.
Kk - po prostu [k], palatalizuje się przed i, e, ě do [kʲ], np. kwětka, konik.
Łł - literacko jest to [w], często słyszy się jednak [ʋ] albo [β]. Praktycznie nie ulega ubezdźwięcznieniu. Palatalny warjant to [wʲ] lub [ɥ]. Jest niemy w nagłosie przed spółgłoską, a także w wygłosie po spółgłosce, np. łžička, njesł, rjekł.
Ll - po prostu [l], przed i, e, ě palatalizuje się do [lʲ].
Mm - [m], np. mak, dym
Nn - [n], np. noha, syn, wymawiana [nʲ] przed i, ě, np. něžna, przed tylnojęzykowymi [ŋ], np. banka.
ń - wymawiane [i̯n], w zasadzie występuje tylko przed spółgłoskami i w wygłosie, przed tylnojęzykowymi [i̯ŋ], np. baseń, wóń, pleńčić so.
Oo - ogólnie [ɔ], przed wargowymi w, p, b, m, ł a także tylnojęzykowymi k, g, ch, h zwęża się do [o]
Óó - zasadniczo [ʊ], choć spotyka się też wymowę dyftongiczną [oʊ], w każdym razie na pewno nie [u]
Pp - po prostu [p], może się też palatalizować, np. pilny, pjeršćeń.
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [ʀ], a przed i, e, ě, j jako [ʀʲ], choć w przypadku północnych gwar jest to, tak samo jak w dolnołużyckim odpowiednio [r] i [rʲ].
ř - wyłącznie w grupach př, kř, tř wymawianych odpowiednio [pʃ], [kʃ], i [t͡ʃ] lub [t͡sʲ] (chyba brak prostych reguł na to), np: křik, přikład, wětřik, chytře.
Ss - zgrubsza [s], np. žónska, són, włós, ale w wielu pożyczkach z niemieckiego jest to [z], np. sakski
Šš - po prostu [ʃ], np. škowrončk, běłuš.
Tt - po prostu [t], np. tam, róst
Uu - po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Przed spółgłoską w nagłosie jest nieme, np. wbohi, wliw, wzać, niemy jest także przyimek w (ale nie we!).
y - coś około [ɨ], np. ypsylon, sylny.
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie, np. zalubowany, hwězda, bóz.
Žž - po prostu [ʒ], jw., np. žona, masaža, dokelž.
Grupy spółgłosek typu sć, šć, sč wbrew pozorom nie upraszczają się i są wymawiane regularnie.
Akcent w języku górnołużyckim jest co do zasady inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią. Oprócz tego:
- W niektórych złożeniach akcent jest kładziony na drugi składnik, np. lětstotk 'stulecie' albo wokamik 'okamgnienie'.
- Nowsze zapożyczenia na -ować i -ěrować mają akcent na trzecią sylabę od końca, np. reagować, gratulować, kopěrowa.ć
- Latynizmy z reguły są akcentowane na ostatniej sylabie przed (rodzimym lub zaadaptowanym) sufiksem lub końcówką fleksyjną, np. agentura, agitacija, ministerstwo, procesjón.
- Połączenia wyrazowe z przyimkiem często (a dwusylabowe zawsze!) mają akcent na pierwszą sylabę, tj. na przyimek, np. ke mni, na wšo, do šule, na polu, do města, na zahrodźe.
DOLNOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Wappen_Luckau.svg/500px-Wappen_Luckau.svg.png)
Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka dolnołużyckiego, którym zajmuję się od trzech dni, ale teraz widząc, że Siemioród już zaczął, to na zasadzie kopiowania dam do porównania to samo, tylko po d~ł~cku.
Lekcja 0 - WymowaPoniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.
Aa - po prostu [ä], np. Adam, album, ale, ananas, amater (pl. amator), akt, alfabet
Bb - po prostu [b], np. baba, baran, bajka, bagno, banda, bok, bosy, buda, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Bj bj - zmiękczone b [bʲ], nie jak po polsku
bi, np. tebje - ciebie, tobie; grabje - grabie, njebjo - niebo, sebje - siebie, sobie
Cc - po prostu [t͡s], np. co, cas - czas, cement, cesak - grzebień, cerw – czerw, robak
Čč - po prostu [t͡ʃ], występuje głównie w zapożyczeniach, np. kawč - tapczan, Čech - Czech, małučki - malutki
Ćć - po prostu [tɕ] (nie jak po g~ł~cku!), ć piszemy zawsze, nawet przed i (ći), np. gósć - gość, sćicha - cicho, dwanasćo - dwanaśćcie, dosć - dość
Dd - po prostu [d], np. dom, wóda, dub - dąb, doł - dół, daloko - daleko, Dunaj, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], występuje tylko w połączeniach zdź i ždź, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. gózdź - gwóźdź, zdźaržać - zachować, pózdźe - późno
Ee - po prostu [ɛ], np. delka - deska, gerc - grajek, cera - kreska, efekt, etapa - etap
Ěě - zgrubsza jako [iɪ], chyba, że nie jest akcentowane, wtedy [ʲe], np. lěto - rok, měso - mięso, pětk - piątek, město - miasto, ně - nie
Ff - po prostu [f], głównie w zapożyczeniach
Gg - po prostu [g]
Hh - zawsze bezdźwięczne [h], nie, jak po górnołużycku, np. Hajno - Henryk, how - tu, hynacej - inaczej, horicont - horyzont
Chch - po prostu [x], np. chto - kto, pcha - pchła, chóry, chudy, mech, měch - worek
Ii - raczej jako [i], zawsze twardo, np. lipa, nimski - niemiecki, nigdy, bitwa, Biblija - Biblia
Jj - po prostu [j]
Kk - po prostu [k]
Ll - po prostu [l]
Łł - po prostu [w], zawsze się wymawia, np. młody, głowa, łuka - łąka, ławka, łdza - łza, błoto
Mm - [m], np. mały, malina, młyn, mě - imię, mroja - mrówka, móst, mudry - mądry
Mj mj - zmiękczone m [mʲ], nie jak po polsku
mi, np. mjasec - miesiąc, księżyc, mjac - miecz, mjatel - motyl, mjod - miód
Nn - [n], np. nan - ojciec, noga, nad, nadawk - zadanie, nagły, nagi, nos
Ńń oraz
Nj nj- wymawiane [nʲ] (nie jak polskie ń!), np. jeleń, wogeń - ogień, kanja - kania, wóń - zapach, njewina - niewinność
Oo - ogulnie [ɔ]
Óó - znak ten ma bardzo wiele warjant wymowy, najczęściej jako /ɨ/ (polskie y), często też jako [ɛ] (polskie e)!
Pp - po prostu [p]
Pj pj - zmiękczone p [pʲ], nie jak po polsku
pi, np. popjeł - popiół, pjero - pióro, pjas - pies, pjenjez - pieniądz
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [r], czyli zwykłe polskie r, wymowa górnołużycka ([ʀ]) jest powszechna, lecz błędna
Ŕŕ oraz
Rj rj- wymawiane [rʲ] (nie jak polskie rz!), np. murjaŕ - murarz, wrjos - wrzos, rjemjeń - rzemień, mórjo - morze
Ss - po prostu [s]
Šš - po prostu [ʃ], polskie sz
Śś - po prostu [ɕ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. śańki - cienki, maś - matka, pisaś - pisać, śichy - cichy, śěło - ciało
Tt - po prostu [t], np. takt, ty, tam, tšawa - trawa, towaristwo - towarzystwo, tšach - strach
Uu - po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Na początkach wyrazów jako
wo-, wu- nieme, ale zawsze czytane w przedrostku
wó- (jako ły lub łe, oczywiście)
Wj wj - zmiękczone ł [wʲ], np. wjacor – wieczór, wjas – wieś, wjasele – radość, strowje - zdrowie
y - tak, jak po polsku - /ɨ/
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie
Žž - po prostu [ʒ], jw.
Źź - po prostu [ʑ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. źeń - dzień, tyźeń - tydzień, źo - gdzie, dokąd, žołź - żołądź, źiw – cud, źiśi - dzieci
Akcent w języku dolnołużycki jest inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki, łaciny i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią. Uwaga! Jeśli przed wyrazem jedno- bądź dwusylabowym stoi przyimek, wówczas to przyimek weźmie akcent.
HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Lekcja 1 - Czasownik (słowjeso), czas teraźniejszyW języku g~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby, oprócz tego w drugiej i trzeciej osobie liczby podwójnej występuje odmiana przez rodzaje (zanikająca w języku potocznym, ale przestrzegana w języku literackim). Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami
dwaj, dwě, wobaj, wobě (dwa, dwie, oba, obie), choć nie są one konieczne.
Czasowniki
być (być), měć (mieć) są nieregularne, czasowniki pisać (pisać), twarić (budować), prosyć (pytać), wuknyć (uczyć się) oraz njesć (nieść) reprezentują konjugacje -a-, -i- oraz -je-tematyczne. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich. Słownikowe formy czasownika, które będę podawać to bezokolicznik i końcówka 3. os. l. poj.
inf. | być | měć | pisać | twarić | prosyć | wuknyć | njesć |
ja | sym | mam | pisam | twarju | prošu | wuknu | njesu |
ty | sy | maš | pisaš | twariš | prosyš | wuknješ | njeseš |
wón, wona, wono | je | ma | pisa | twari | prosy | wuknje | njese |
mój | smój | mamoj | pisamoj | twarimoj | prosymoj | wuknjemoj | njesemoj |
wój | staj, -ej | mataj, -ej | pisataj, -ej | twaritaj, -ej | prosytaj, -ej | wuknjetaj, -ej | njesetaj, -ej |
wonaj, wonej | staj, -ej | mataj, -ej | pisataj, -ej | twaritaj, -ej | prosytaj, -ej | wuknjetaj, -ej | njesetaj, -ej |
my | smy | mamy | pisamy | twarimy | prosymy | wuknjemy | njesemy |
wy | sće | maće | pisaće | twariće | prosyće | wuknjeće | njeseće |
woni, wone | su | maja | pisaja | twarju | proša | wuknu | njesu |
Formy dwoiny na -
aj są męzkoosobowe, formy na -
ej są niemęzkosoobowe. Podobnie wygląda rozróżnienie zaimków
woni, wone. Należy pamiętać, że jest to rozróżnienie czysto literackie i w języku potocznym przeważają formy niemęzkoosobowe, zarówno czasowników, jak i zaimków czy przymiotników.
Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.
Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepisaš, njewuknjetaj. Wyjątkiem od reguły jest czasownik
być, którego formy przeczące brzmią
njejsym, njejsy, njeje, njejsmoj, ..., tj. z przedrostkiem njej-, a także czasownik
měć, którego formy przeczące brzmią
nimam, nimaš, nima, nimamoj, ..., czyli z przedrostkiem ni-.
CzytankaNaša wjeskaTo je naša wjeska. Blisko wjeski je lěs. Tam widźiš našu chěžu. Wokoło chěže je zahroda. W zahrodźe je naša wowca. Naša kruwa tam njeje. Tu je dróha do města. Widźiš tam šulu? Tam je naš wučer. Wučer ma psyka. Blisko zahrody je naš susod. Susod ma awto a jědźe do města. Maš doma tež awto? Blisko dwora je štom. Wokoło štoma je trawa. Što hišće widźiš?
W serbskej rěčnej šuliSerbska rěčna šula je w Minakale. Minakał je wjeska blisko serbskeje hole a ma rjanu wokolinu. Blisko wsy su haty a lěsy. W rěčnej šuli wuknješ serbsce rěčeć, pisać a čitać. Šula je stare twarjenje, to běše hród knježka. Ale nětko je to ludowe swójstwo. Hdyž do domu stupiš, wjeseliš so, dokelž je wšitko jara čiste. Deleka, na prawej stronje, je klubownja, na lěwej stronje zarjadnistwo. Hdyž po schodźe horje dźeš, widźiš lěharnju, myjernju a posłucharnju. W druhej chěži blisko šule bydli domownik. Kóždy dźeń tam šulerjo z twornje abo zarjadnistwa a ratarstwa serbsce wuknu. Njechaš tež do serbskeje rěčneje šule přińć a serbšćinu wuknyć?
Naša rjadownjaDźensa smy prěni raz tu. Serbska wyša šula je wulke a krasne twarjenje. Wona je wažna a wuznamna. Naša rjadownja je přijomna rumnosć. Wona je wulka, rjana a swětła. Prědku je šěroka čorna tafla. Nimo toho stoji tam tež wučerske blido a stólc. Zady wisa wučbny plan. Kóžda ławka je nowa a čista. Horjeka leži zwučowanski zešiwk a mały słowničk. Prědku leži naša rjadowniska kniha.
Što praji naš wučer? Wón praji: ,,Jano, twój nowy wołojnik je tu, ale hdźe je twoje pjero?'' Jan wotmołwi: ,,Moje pjero leži hišće doma.'' Potom praji wučer: ,,Leńka, pój doprědka a pisaj! Marja, čitaj! Derje tak! Sydńće so! Jurjo, stań, dźi k tafli a pisaj dale! Nětko sy hotowy, sydń zaso!''
Nětko je hodźina nimo, a wučer praji: ,,Stańće, božemje!''
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)
Słowniczek
wjes, wsy wieś
wjeska wioska
chěža, -e chata
dom, -a/-u dom
doma w domu
domoj do domu
wokoło obok
wokoło około, w przybliżeniu
wokoło dookoła
wokolina, -y okolica
zahroda, -y ogród
wowca, -y owca
kruwa, -y krowa
dróha, -i droga
widźeć, -i widzieć
šula, -e szkoła
šuler, -ja uczeń
šulerka, -i uczennica
šulski szkolny
wučić, -i (někoho) uczyć (kogoś)
wučer, -ja nauczyciel
wučerka, -i nauczycielka
wučerski nauczycielski
wučba, -y nauka, nauczanie
wuknyć, -je (něco) uczyć się
zwučować, -uje ćwiczyć
zwučowanje, -ja ćwiczenie
pos, psa pies
psyk, -a piesek
susod, -a sąsiad
jěć, jědźe jechać
jěchać jechać wierzchem
štom, -a drzewo
što, čeho co, czego
štó, koho kto, kogo
hišće jeszcze
widźeć, -i widzieć
rěč, -e mowa, język
rěčny językowy
rěčeć, -i mówić
prajić, -i mówić, powiedzieć
čitać, -a czytać
Serb, -a Łużyczanin
Serbowka, -i Łużyczanka
serbski serbołużycki
serbsce, serbski po serbołużycku
serbować, -uje mówić po serbołużycku
serbstwo, -a Serbowie łużyccy, narodowość serbołużycka
serbšćina, -y język serbołużycki
Južny Serb Serb (jugosłowiański)
hola, -e; lěs, -a las
holanski, lěsny leśny
rjany piękny
hat, -a staw
jězor, -a jezioro
twarić, -i budować
twarjenje, -ja budynek
hród, -oda/u twierdza, zamek
město, -a miasto
knjez, -a pan
knjeni, -je pani
knježna, -y panna
knježić, -i panować, władać
knježacy panujący
nět, nětk(o) teraz
nětkole właśnie teraz
nětčiši obecny, teraźniejszy
swójstwo, -a własność
stupić, -i wejść
wjesoły wesoły
wjeselić so, -i cieszyć się
wjeselić so na nie móc się doczekać
prózdniny wakacje
dokelž dlatego że
jara bardzo
dele w dół
deleka na dole
horje na górę
horjeka na górze
strona, -y strona
rjad, -a rząd
rjadować, -uje porządkować
rjadownja, -je klasa
rjadowniski klasowy
zarjadować, -uje organizować, przeprowadzać
zarjad, -a urząd
zarjadnistwo, -a zarząd, administracja
schód, -a schody
poschod, -a piętro
hić, du, dźeš iść
přińć, přińdu, přińdźeš przyjść
ležeć, -i leżeć
lěhać, -a kłaść się
dołho długo
lěharnja, -e sypialnia
myć, myje (so) myć się
myjernja, -e umywalnia
posłuchać, -a (někoho) słuchać
posłucharnja, -e audytorjum
bydlić, -i mieszkać
bydlenje, -a mieszkanie
dźeń, dnja dzień
tworić, -i tworzyć
twornja, -e zakład produkcyjny
ratar, -ja chłop
ratarka, -i chłopka
chcyć, -e chcieć
njechaš? nie chcesz?
dźensa dzisiaj
prěni pierwszy
prěni raz po raz pierwszy
wysoki wysoki
wyši wyższy
wyša šula szkoła średnia
wulki duży, wielki
wažny ważny
wuznamny istotny
rum, -a przestrzeń, pomieszczenie
rumnosć, -e pojemność
prědku z przodu
doprědka naprzód
zady z tyłu
nazad do tyłu
tafla, -e tablica
šěroki szeroki
nimo toho oprócz tego
stać, steji stać
stanyć, stanje wstać
blido, -a stół
stólc, -a krzesło
ławka, -i ławka
wisać, -a wisieć
pisać, -a pisać
zešiwk, -a zeszyt
słownik, -a słownik
słowničk, -a słowniczek
prajić, -i mówić
wotmołwić, -i odpowiedzieć
wotmołwa, -y odpowiedź
wołojnik, -a ołówek
pjero, -a pióro
sedźeć, -i siedzieć
sydać so, -a siadać
sydnyć so, -nje siąść
hodźina, -y godzina
božemje do widzenia
kak jak
strowy zdrowy
strowota, -y zdrowie
strowić, -i witać
postrowić, -i przywitać
postrowjeć, -a pozdrawiać
postrow, -a przywitanie
postrowny powitalny
rano rano
ranje, -ja poranek
zahe wcześnie
zažny wczesny
wotmołwjeć, -a odpowiadać
spodobać so, -a podobać się
spodobanje, -a zadowolenie
spać, -i spać
derje dobrze
wuběrnje wspaniale
dźakować so, -uje dziękować
dźak, -a wdzięczność
dźak dzięki
(při)połdnjo, -a południe (pora dnia)
připołdnju w południe
dopołdnjo, -a przedpołudnie
popołdnjo, -a popołudnie
tohodla dlatego
čehodla dlaczego
tón, toho ten
tutón, tutoho o ten
rěkać, -a nazywać
kak so ći dźe/wjedźe? jak się masz?
mać, -erje matka
nan, -a ojciec
bratr, -a /brat, bratra/ brat
sotra, -y siostra
dźowka, -i córka
syn, -a syn
činić, -i robić
hdyž kiedy, gdy
wječor, -a wieczór
před wječorom pod wieczór
wječer, -je kolacja
wječerjeć, -ja jeść kolację
pozdźe późno
kóždy każdy
próca, -y praca, trud
sprócny zmęczony
čłowjek, -a człowiek
nóc, nocy noc
w nocy nocą
połnóc, -ocy północ (pora dnia)
wo połnocy w północ
nócny nocny
stwa, do jstwy pokój
wopytać, -a przyjść w gości
wopyt, -a gości, wizyta
witać, -a witać (przy spotkaniu)
přiwitać, -a powitać (przy spotkaniu)
witajće! zapraszamy!
dyrbjeć, -i być powinnym
rozžohnować so, -uje pożegnać się
rozžohnowanje, -a pożegnanie
zasowidźenje, -a spotkanie
posledni ostatni
přikład, -a przykład
Zadania1.
Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników być i měć do poniższych zdań:Ja ... Serb. Mój ... Serb a Serbowka. Wonaj ... Nan a mać ... doma. Moji bratrojo ... tam. Hornja Łužica ... w Sakskej. Towaršojo, hdźe ...? Wone nje... tam.
Twoja sotra ... psyka? A ty ... psyka? Ni... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětr ... zešiwk a wołojnik. A što ty tam ...?
2.
Przetłumacz na górnołużyckiGdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.
Czytanki! Zawsze na plus!
DOLNOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Wappen_Luckau.svg/500px-Wappen_Luckau.svg.png)
Lekcja 1 - Czasownik (werb), czas teraźniejszyW języku d~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby. Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami
dwa, dwě, wobej (dwa, dwie, oba/obie), choć nie są one konieczne.
Czasowniki
byś (być), měś (mieć) są nieregularne, czasowniki pisaś (pisać), twariś (budować), spiwaś (śpiewać) reprezentują konjugacje -(j)o, -i oraz -a. Nazwy konjukacyj pochodzą od końcówek dla 3.os.l.p. w czasie teraźniejszym. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich.
inf. | byś | měś | pisaś | twariś | spiwaś |
ja | som | mam | pišom | twarim | spiwam |
ty | sy | maš | pišoš | twariš | spiwaš |
wón, wóna, wóno | jo | ma | pišo | twari | spiwa |
mej | smej | mamej | pišomej | twarimej | spiwamej |
wej | stej | matej | pišotej | twaritej | spiwatej |
wónej | stej | matej | pišotej | twaritej | spiwatej |
my | smy | mamy | pišomy | twarimy | spiwamy |
wy | sćo | maśo | pišośo | twariśo | spiwaśo |
wóni | su | maju | pišu | twarje | spiwaju |
W liczbie podwójnej i mnogiej w żadnym wypadku nie rozróżniamy rodzajów, zaimek "wóni" oznacza "oni, one".
Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.
Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepišoš, njespiwaśo. Wyjątkiem od reguły jest czasownik
być, którego formy przeczące brzmią
njejsom, njejsy, njejo, njejsmej, ..., tj. z przedrostkiem njej-.
CzytankaNaša wjaskaTo jo naša wjaska. Blisko jo wejsny lěs. Tam wiźiš našu chyžu. Wokoło chyže jo zagroda. W zagroźe jo naša wójca. Naša krowa tam njejo. Tu jo droga do města. Wiźiš tam šulu? Tam jo naš ceptaŕ. Ceptaŕ ma psyka. Blisko zahrody jo naš sused. Sused ma awto a jěźo do města. Maš doma teke awto? Blisko dwóra jo bom. Wokoło boma jo tšawa. Co hyšći wiźiš?
W serbskej rěcnej šuliSerbska rěcna šula jo w Prjawozu. Prjawoz jo město blisko serbskeje góle a ma rědnu wokolinu. Blisko jsy su gaty a lěsy. W rěcnej šuli wuknjoš powědaś, pisaś a cytaś po serbsku. Šula jo stare twarjenje, to jo gród kněžka był. Ale nět jo to ludowe swójstwo. Ga doma zastupijoš, wjaseliš se, dokulž jo wšo krada cyste. Dołojce, napšawo, jo klubownja, nalěwo amtowanje. Ga po schoźe górjej źoš, wiźiš lěgaŕnju, myjaŕnju a słuchaŕnju. W drugej chyžy blisko šule bydli domownik. Kuždy źeń tam wukniki z twóŕby abo amtowanja a rolnikaŕstwa po serbsku wuknu. Njocoš teke do serbskeje rečneje šule pśiś a serbšćinu wuknuś?
Naša rědownjaŹinsa smy prědny raz tu. Serbska wusokošula jo wjelike a pěkny twarjenje. Wóna jo wažna a wuznamna. Naša rědownja jo spódobna městna. Wóna jo wjalika, rědna a swětła. Prězy jo šyroka carna tofla. Mimo togo stoj tam teke wucabnikojske blido a stół. Slězy wise góźinski plan. Kužda ławka jo nowa a cysta. Górjejce lažy zwucowanka a mały słowničk. Prězy laže naše rědowniske knigły.
Co groni naš ceptaŕ? Wón groni: ,,Jan, twój nowy wołojnik jo tu, ale ga jo twóje pjero?'' Jan wótegroni: ,,Móje pjero laži hyšći doma.'' Pótom grani ceptaŕ: ,,Leńka, pójź doprědka a piš! Marja, cytaj! Derje tak! Sedniśo se! Jurjo, stań, źi k tofli a piš dalej! Nět sy gotowy, sedni zasej!''
Něnto jo góźina mimo, a ceptaŕ groni: ,,stańśo, božemje!''
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка, [tłumaczenie z g~ł~ckiego własne ~Grewed])
Słowniczek
wjas, wsy wieś
wjaska wioska
chyža, -e chata
dom, -a dom
doma w domu
domoj do domu
wokoło obok
wokoło około, w przybliżeniu
wokoło dookoła
wokolina, -y okolica
zagroda, -y ogród
wójca, -y owca
krowa, -y krowa
droga, -i droga
wiźeś, -i widzieć
šula, -e szkoła
wuknik, -a uczeń
wuknica, -y uczennica
šulski szkolny
wucyś, -y (někogo) uczyć (kogoś)
ceptaŕ, -rja nauczyciel (w liceum)
ceptarka, -y nauczycielka
ceptarski nauczycielski
wucba, -y nauka, nauczanie
wuknuś, -jo (něco) uczyć się
zwucowaś, -ujo ćwiczyć
zwučowanje, -ja ćwiczenie
pjas, psa pies
psyk, -a piesek
sused, -a sąsiad
jěś, jěźo jechać
bom, -a drzewo
co, cogo co, czego
chto, kogo kto, kogo
hyšći jeszcze
wiźeś, -i widzieć
rěc, -e mowa, język
rěcny językowy
powědaś, -a mówić
groniś, -i mówić, powiedzieć
cytaś, -a czytać
Serb, -a Łużyczanin
Serbowka, -i Łużyczanka
serbski serbołużycki
serbski, pó serbsku po serbołużycku
serbować, -ujo mówić po serbołużycku
serbstwo, -a Serbowie łużyccy, narodowość serbołużycka
serbšćina, -y język serbołużycki
Južny Serb Serb (jugosłowiański)
lěs, -a; góla, -e las
lěsny leśny
rědny piękny
gat, -a staw
jazor, -a jezioro
twariś, -i budować
twarjenje, -ja budynek
gród, -a twierdza, zamek
město, -a miasto
kněz, -a pan
kněni, -je pani
kněžna, -y panna
kněžiś, -i panować, władać
kněžacy panujący
nět, něnto teraz
nětkole właśnie teraz
něntejšny obecny, teraźniejszy
swójstwo, -a własność
stupiś, -i wejść
wjasoły wesoły
wjaseliś se, -i cieszyć się
wjaseliś se na nie móc się doczekać
prozniny wakacje
dokulž dlatego że
kradu, wjelgin bardzo
dołoj w dół
dołojce na dole
górjej na górę
górjejce na górze
bok, -a strona
rěd, -a rząd
rědowaś, -ujo porządkować
rědownja, -je klasa
rědowniski klasowy
zarědowaś, -ujo organizować, przeprowadzać
amt, -a urząd
amtowanje, -nja zarząd, administracja
schód, -a schody
nastwaŕk, -a piętro
hyś, du, źoš, źo... iść
pśiś, pśidu, pśiźoš, pśiźo... przyjść
lažaś, -y leżeć
lěgaś, -a kłaść się
dłujko długo
lěgaŕnja, -e sypialnia
myś, myjo (se) myć się
myjaŕnja, -e umywalnia
słyšaś, -y (někogo) słuchać
słuchaŕnja, -e audytorjum
bydliś, -i mieszkać
bydlenje, -a mieszkanie
źeń, dnja dzień
twóriś, -i tworzyć
twornja, -e zakład produkcyjny
bur, -a chłop
burka, -i chłopka
kśěś, cu, coš, co chcieć
njecoš? nie chcesz?
źinsa dzisiaj
prědny pierwszy
prědny raz po raz pierwszy
wusoki wysoki
wužki wyższy
wusokošula szkoła średnia
wjeliki duży, wielki
wažny ważny
wuznamny istotny
rum, -a przestrzeń, pomieszczenie
rumnosć, -e pojemność
prězy z przodu
doprědka naprzód
slězy z tyłu
naslědk do tyłu
tofla, -e tablica
šyroki szeroki
mimo togo oprócz tego
stojaś, stojm, stojš, stoj stać
stanuś, -njo wstać
blido, -a stół
stoł, -a krzesło
ławka, -i ławka
wisać, -y wisieć
pisaś, -šo pisać
zešywk, -a zeszyt
słownik, -a słownik
słowničk, -a słowniczek
wótegroniś, -i odpowiedzieć
wótegrono, -a odpowiedź
wołojnik, -a ołówek
pjero, -a pióro
sejźeś, -i siedzieć
sedaś se, -a siadać
sednuś se, -njo siąść
góźina, -y godzina
božemje! na zasejwiźenje! do widzenia
kak jak
strowy zdrowy
strowje, -a zdrowie
witaś, -a witać
pówitaś, -a przywitać
postrowiś, -a pozdrawiać
pśiwitanje, -a przywitanie
zajtša rano
zajtše, -a poranek
rano wcześnie
rany wczesny
spódobaś se, -a podobać się
spódobanje, -a zadowolenie
spaś, -i spać
derje dobrze
wuběrnje wspaniale
źěkowaś se, -ujo dziękować
źěk, -a wdzięczność
źěk dzięki
połdnjo, -ja południe (pora dnia)
połdnjom w południe
dopołdnjo, -ja przedpołudnie
wótpołdnjo, -ja popołudnie
togodla dlatego
cogodla dlaczego
ten, togo ten
toś ten, toś togo o ten
groniś, -a nazywać
maś, -erje matka
nan, -a ojciec
bratš, -a brat
sotša, -y siostra
źowka, -i córka
syn, -a syn
cyniś, -i robić
ga? gdy? kiedy, gdy
wjacor, -a wieczór
wjacerja, -je kolacja
wjacerjaś, -ja jeść kolację
pózdźe późno
kuždy każdy
źěło, -a praca, trud
mucny zmęczony
luź, -a, cłowješk, -a człowiek
noc, -y nocą
połnoc, -y północ (pora dnia)
wo połnocy w północ
nocny nocny
śpa, do jśpy pokój
woglědaś, -ajo przyjść w gości
woglěd, -a gości, wizyta
witajśo! zapraszamy!
dejaś, dejm, dejš, dej być powinnym
rozžognowaś se, -ujo pożegnać się
rozžognowanje, -a pożegnanie
zmakanje, -a spotkanie
slědny ostatni
pśikład, -a przykład
Zadania1.
Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników byś i měś do poniższych zdań:Ja ... Serb. Mej ... Serb a Serbowka. Wónej ... nan a mać. Wej ... doma. Móje bratšy ... tam. Dolna Łužyca ... w Nimskej. Towariš, źo ...? Wóni nje... tam.
Twója sotša ... psyka? A ty ... psyka? Nje... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětš ... zešywk a wołojnik. A co ty tam ...?
2.
Przetłumacz na dolnołużyckiGdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.
Źle skopiowałeś info o rodzajach.
HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Lekcja 2 - czas przyszły (přichod) i przeszły złożony (perfekt)Czas przyszły
Formy czasu przyszłego w języku g~ł~ckim są tworzone bardzo podobnie jak w języku polskim. W przypadku czasowników dokonanych tworzy się je odmieniając czasownik tak jak w poprzedniej lekcji, natomiast w przypadku czasowników niedokonanych czas przyszły jest tworzony z pomocą czasownika posiłkowego
budu i
bezokolicznika (w odróżnieniu od polskiego, gdzie może być użyty imiesłów ł-owy – np.
będę pisał) odpowiedniego czasownika.
inf. | pisać |
ja | budu pisać |
ty | budźeš pisać |
wón, wona, wono | budźe pisać |
mój | budźemoj pisać |
wój | budźetaj/budźetej pisać |
wonaj, wonej | budźetaj/budźetej pisać |
my | budźemy pisać |
wy | budźeće pisać |
woni, wone | budu pisać |
Formy dwoiny na -
aj są męzkie, formy na -
ej są żeńsko-nijakie, np.
Mojej bratraj dźensa budźetaj wobjed warić. Twojej sotře budźetej so wjeselić, hdyž zhonitej tutu powěsć. Przeczenie w czasie przyszłym wyraża się przy pomocy przedrostka
nje-, np.
njebudu pisać, njebudźemy pisać.
W przypadku wielu czasowników ruchu czas przyszły wyraża przy pomocy przedrostka
po-, np.
hić – póńdu, njesć – ponjesu, wjesć – powjedu, wjezć – powjezu, lećeć – poleću, lězć – polězu, jěć – jědu, ćěrić/hnać1 – poćěrju, ćahnyć – poćahnu, .... Oznacza to, że nie istnieją bezokoliczniki **
póńć, **
ponjesć, **
polězć i podobne. Podobnie zachowuje się czasownik
měć, który tworzy czas przyszły przy pomocy przyrostka
z-:
změju, změješ, ..., změjeće, změja. Są to formy tego samego czasownika!
Jutře změju chwile, přińdź, přošu, zdypkom w pjećich.1 Ten czasownik ma dość osobliwą odmianę – bezokolicznikiem jest
hnać lub
ćěrić, formy czasu teraźniejszego to
ćěrju,
ćěriš, a imiesłów ł-owy to
hnał. Podobnie sprawa wygląda z prefigowanymi
dohnać, rozehnać, wotehnać.
Odmiana w czasie teraźniejszym i przyszłym podstawowych czasowników ruchu:
inf. | hić (přitomnosć) | hić (přichod) | jěć (přitomnosć) | jěć (přichod) |
ja | du | póńdu | jědu | pojědu |
ty | dźeš | póńdźeš | jědźeš | pojědźeš |
wón, wona, wono | dźe | póńdźe | jědźe | jědźe |
mój | dźemoj | póńdźemoj | jědźemoj | pojědźemoj |
wój | dźetj, -ej | póńdźetaj, -ej | jědźetaj, -ej | pojědźetaj, -ej |
wonaj, wonej | dźetj, -ej | póńdźetaj, -ej | jědźetaj, -ej | pojědźetaj, -ej |
my | dźemy | póńdźemy | jědźemy | pojědźemy |
wy | dźeće | póńdźeće | jědźeće | pojědźeće |
woni, wone | du (pot. dźeja) | póńdu (pot. póńdźeja) | jědu (pot. jědźeja) | pojědu (pot. pojědźeja) |
Podobnie odmieniają się prefigowane
dóńć (dóńdu, dóńdźeš), přińć (přińdu, přińdźeš), poza tem, że są one dokonane i formy osobowe mają znaczenie czasu przyszłego.
W języku potocznym spotyka się także czas przyszły złożony tworzony od czasowników dokonanych, typu
budu předać, budźe so zwjeselić, zapłaćić to budźemy ....
Czasem przyszłym od czasownika
być jest naturalnie samodzielna forma
budu, budźeš, budźe, ....
Czas przeszły złożony
Czas przeszły złożony wyraża jednorazowe zdarzenie, które dokonało się w minionej chwili. Jest on tworzony przy pomocy czasownika posiłkowego
sym, sy, je, ... i imiesłowu ł-owego.
Imiesłów ł-owy tworzony jest od tematu bezokolicznika i odpowiada polskim formom trzeciej osoby czasu przeszłego. W liczbie pojedynczej końcówkami osobowymi są
-ł, -ła, -ło (r. męzki, żeński, nijaki), w liczbie podwójnej
-łoj dla wszystkich rodzajów, a w liczbie mnogiej
-li w rodzaju męzkoosobowym i
-łe w niemęzkosobowym. Warto dodać, że w języku potocznym, a niekiedy i w literackim stosowana jest końcówka
-li dla wszystkich rodzajów w liczbie mnogiej, co wynika z istniejącej w języku tendencji do zaniku podziału na rodzaj męzko- i niemęzkoosobowy.
Poza tym, jest on tworzony podobnie jak w języku polskim, od (rozszerzonego) tematu bezokolicznika, np.:
njesć – njesł, brać – brał, minyć – minył, pić – pił, molować – molował, pisać – pisał, pjec – pjekł, móc – mohł. Czasownik
hić tworzy imiesłów:
šoł, šła, ..., podobnie
dóńć, dóšoł, dóšła, ...; přińć, přišoł, přišła, ....
Tworzenie czasu przeszłego złożonego na przykładzie czasownika
čitaćinf. | čitać |
ja | sym čitał/čitała |
ty | sy čitał/čitała |
wón, wona, wono | je čitał/čitała/čitało |
mój | smój čitałoj |
wój | staj/stej čitałoj |
wonaj, wonej | staj/stej čitałoj |
my | smy čitali/čitałe |
wy | sće čitali/čitałe |
woni, wone | su čitali/čitałe |
Czasownik posiłkowy z reguły występuje na drugim miejscu w zdaniu, a imiesłów ł-owy na końcu zdania.
W tytułach i nagłówkach często opuszczany jest czasownik posiłkowy w trzeciej osobie wszystkich liczb, np.:
Michał Nowak habilitował. Serbscy wučerjo wuradźowali w Budyšinje, Dny tworjaceho wuměłstwa so přewjedli. VIII. spisowaćelski kongres NDR so wotměł.Czasownik posiłkowy nie powtarza się, jeśli występuje więcej niż jeden czasownik odnoszący się do tego samego podmiotu, np.: Spisowaćel Nowak je wopisał we swojej knize spóznaća wjesneho hólca, a z tym rysował realistiski wobraz serbskeho žiwjenja.
We współczesnym języku literackim w przeczeniach formy czasu przeszłego złożonego na ogół są na końcu zdania, przy czym porządek słów ma na ogół formę typu
widźał njejsym.
Nieistnienie bezokoliczników **
póńć, **
pojěć i podobnych powoduje, że nie istnieją też imiesłowy ł-owe **
pošoł, **
pojěł. Zamiast nich polskie poszedł, pojechał, poleciał tłumaczy się nieprefigowanymi
šoł, jěł, lećał, np.
Šoł je tón hólčik na hermank do mjesta Šprember.CzytankaZjězd Serbow w BudyšinjeW juliju 1950 je w Budyšinje 1. zjězd Serbow był. Stare město Budyšin su wobydlerjo rjenje z chorhojemi, girlandami a transparentami wupyšili. Z Hornjeje a Delnjeje Łužicy su Serbja a Němcy do Budyšina přijěli, zo bychu dźełaćerskeho prezidenta Wilhelma Piecka postrowili. Jara wutrobnje su serbscy a němscy dźěławi lubeho hosća witali. Wón je do Budyšina přišoł jako reprezentant prěnjeho němskeho stata dźěłaćerjow a ratarjow. Njedźelu popołdnju je wulka manifestacija za měr, demokratiju a socializm była. Tam je tež prezident Wilhelm Pieck rěčał, zo NDR spěchuje Serbow. Na kóncu je prajił: ,,Njech je žiwy serbski lud!" Haj, Němska demokratiska republika je wopradźita wótčina Serbow. Hišće dźensa spominamy rady na tutón krasny swjedźeń.
Wuknjemy za žiwjenjeKóždy dźeń chodźimy do šule. Wutoru mamy jednu hodźinu staćanowědy. W šuli pilnje wuknjemy. Hačrunjež chodźimy hakle do 8. lětnika, hižo wěmy, kotre powołanje budźemy wuknyć. Hanka budźe pěstowarka, Pětr budźe diplomowy ratar, a Michał budźe hórnik. Za kóžde powołanje trjebamy dobru wědu. Domjace nadawki porjadnje zhotowimy. Njebrojimy ženje swój čas. W swobodnym času dźěłamy w kružkach. Tež tu wjele nawuknjemy. W swobodnym času tež sportujemy. Tak smy stajnje strowi a njezakomdźimy wučbu. My wěmy, zo wuknjemy za žiwjenje a za našu republiku. Hdyž pilnje wuknjemy, sylnimy naš stat.
PředstajenjeSkupinka sowjetskich studentow a abiturientow srjedźneje šule pućuje po Serbach. Woni su w Chrósćicach młodeho wučerja Měrćina Serbina wopytali, kotrehož su nekotři hižo při jeho wopyće we Lwowje zeznali.
Sergej: Dobry dźeń, Měrćinje.
Měrćin: Dobre ranje, to je wulkotne, zo so zaso widźimoj. Ja so jara wjeselu. Hdy sće přijeli?
Sergej: Hakle wčera wječor. Smy do Drježdźan z ćahom jěli a z Drježdźan sem z kolesami. Nětko chcu ći swojich młodych přećelow, studentow Lwowseje uniwersity, předstajić.
Měrćin: To je rjenje, zo sy zaso tajku nahladnu črjódku nowych zajimcow přiwjedł.
Sergej: Měrćinje, njeby mje móhł swojej maćeri předstajić?
Měrćin: Radlubje. Maći! Maći, mój přećel Sergej chce so z tobu zeznać.
Sergej: Dobry dźeń, knjeni Serbinowa. Měrćin je mi wo was wjele powědał.
Serbinowa: Wjeselu so, knjez Iwanow, zo směm was zeznać.
Sergej: Dobry dźeń, knježna Dučmanec.
Měrćin: Lubina njerěka wjac Dučmanec, wona je nětko moja žona, smój so před třomi njedźelemi woženiłoj.
Sergej: Wodajće, Lubina, to ja wědźał njejsym. Gratuluju wamaj k mandźelstwu a přeju wamaj wjele zboža na zhromadny puć.
Měrćin: Ty rěčiš serbsce?
Sergej: Haj, kusk rěču, sym so mjenujcy nimo čěšćiny a pólšćiny tež ze serbšćinu zaběrał.
Stanisław: Ja rozumju wšitko, ale rěčeć hišće derje njemóžu. Tohodla prošu rěčće pomałšo, wy rěčiće přespěšnje. Wašu žonu lěpje rozumju. Bohužel wašu maćeršćinu hišće bjezporočnje njewobknježu. Hustodosć činju zmylki.
Měrćin: Ně, ně, rěčiš tola derje. Hdźe sy serbšćinu nawuknył?
Stanisław: Na Lwowskej filologiskej fakulće na lektoraće.
Měrćin: Wy druzy tež rečiće serbsce?
Danił: Nažel wašu maćeršćinu hišće derje njerozumimy. Rěčimy jenož rusce a němsce.
Nikołaj: Směm so předstajić? Sym Nikołaj Wasiljewič Serpuchow.
Pawoł: Rěkam Pawoł Krawc.
Nikołaj: Wjeselu so, zo směm was zeznać.
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)
Słowniczek
zjězd, -a zjazd
januar, -a styczeń
februar, -a luty
měrc, -a marzec
apryl, -a kwiecień
meja, -i maj
junij, -a czerwiec
julij, -a lipiec
awgust, -a sierpień
september, -bra wrzesień
oktober, -bra październik
nowember, -bra listopad
december, -bra grudzień
město, -a miasto
městno, -a miejsce
wobydler, -ja mieszkaniec
wobydlerka, -i mieszkanka
rjenje pięknie
chorhoj, -e flag, chorągiew
pycha, -i ozdoba; luksus
pyšny luksusowy, ze smakiem
pyšić, -i ozdabiać
pyšić so stroić się
wupyšić ozdobić
přijěć, přijědźe przyjechać
zo by żeby
dźěło, -a praca, działalność
dźěłać, -a pracować
dźěłowy roboczy, związany z pracą
dźěławy działający, pracujący
dźěławy, -eho robotnik
dźěłaćer pracownik
dźěłaćerka, -i pracownica
wutroba, -y serce
wutrobny serdeczny
wutrobnje serdecznie
Němc, -a Niemiec
Němcowka, -i Niemka
němski niemiecki
němsce po niemiecku
lubować, -uje kochać
lubosć, -e miłość
luby drogi, kochany
lubowany ukochany, ulubiony
hósć, hosća gość
hosćićel gospodarz, pan domu
njedźela, -e niedziela
póndźela, -e poniedziałek
wutora, -y wtorek
srjeda, -y środa
štwórtk, -a czwartek
pjatk, -a piątek
sobota, -y sobota
měr, -a pokój, spokój
spěchować, -uje wspierać
kónc, -a koniec
njech je žiwy! niech żyje!
lud, -a/-u lud
ludowy ludowy
haj tak
prawda, -y prawda
woprawdu, woprawdźe rzeczywiście
woprawdźity rzeczywisty, prawdziwy
zwoprawdźić, -i urzeczywistnić, wdrożyć
zwoprawdźować, -uje; zwoprawdźeć, -a urzeczywistniać, wdrażać
wótc, -a przodek; ojciec
wótcny kraj; wótčina, -y ojczyzna
wótčinc, -a patriota
spominać, -a na něšto przypominać o czymś
wopomnjeće, -a wspomnienie
rady chętnie
swjedźeń, -enja święto, uroczystość
swjatok, -a fajrant, koniec pracy
krasny piękny
za žiwjenje za życie
žić, -je goić się
žiwy żywy
žiwy być żyć
žiwjenje, -a życie
chodźić, -i chodzić
njedźelu w niedzielę
póndźelu w poniedziałek
wutoru we wtorek
srjedu we środę
štwórtk we czwartek
pjatk w piątek
sobotu w sobotę
jedyn, jedna, -e jeden, jedna, jedno
stat, -a państwo
staćan, -a obywatel
staćanka, -i obywatelka
statny państwowy
wěda, -y wiedza; nauka
wědźeć, wě wiedzieć
wědomosć, -e nauka
wědomostny naukowy
wědomje, -ja świadomość
staćanowěda, -y socjologia, nauki społeczne
pilny pilny, staranny
pilnje pilnie, starannie
hačrunjež chociaż, mimo że
hakle dopiero
lěto rok
lětny roczny
lětnik, -a rocznik; klasa
lětni letni
lětsa w tym roku
nalěćo, -a wiosna
nalěto wiosną
nalětni, nalěćowy wiosenny
lěćo, -a lato
nazyma, -y jesień
nazymu jesienią
zyma, -y zima
zymu zimą
hižo już
wołać, -a krzyczeć, wołać
wołak wykrzyknik; wołacz; krzykacz
powołać wezwać
powołanje zawód, profesja; powołanie
pěstować, -uje hodować; opiekować się
pěstowarka, -i wychowawczyni
pěstowarnja, -je przedszkole
diplomowy dyplomowany
hora góra
lodowa hora góra lodowa
horina, -y pasmo górskie, góry
hórnik, -a górnik
trjebać, -a něšto potrzebować czegoś
je trjeba trzeba
trěbny potrzebny
předmjet, -a przedmiot
kedźbować, -uje na něšto zwracać uwagę na coś, zauważać coś
kedźba, -y uwaga, ostrożność
kedźbu uwaga!
kedźbny, kedźbliwy uważny
kedźbliwosć uważność, ostrożność
přiswojeć, -a sej przyswajać
přiswojić, -i sej przyswoić
tak tak, w taki sposób
domjacy domowy
dać, da dać
dawać, -a dawać
nadać, -a zadać
nadawać, -a zadawać
nadawk, -a zadanie
porjadny przyzwoity, porządny
porjadnje jak należy, porządnie
hotowy gotowy
hotować, -uje przygotowywać
zhotowić, -i przygotować
zhotowjeć, -ja wytwarzać, produkować
brojić, -i tracić, marnować
ženje nigdy
čas, -a czas
časnik, -a zegar, zegarek
swoboda, -y swoboda, wolność
swobodny swobodny, wolny
kruh, -a okrąg
kružk, -a kółko
tež też
tu tutaj
wjele wiele, dużo
nawuknyć, -nje nauczyć się
sport, -a sport
sportować, -uje uprawiać sport
stajny stały
stajnje stale, ciągle
komdźić, -i odwlekać, opóźniać
zakomdźić (so) spóźnić się
młody młody
młodźenc, -a chłopak
młodźina, -y młodzież
kotry który
někotry któryś
při przy, w czasie
znać, znaje zna
znajomosć, -e znanie, znajomość
znajomstwo, -a znajomość
znaty znajomy, znany
zeznać poznać się, poznać
wulkotny świetny, wspaniały
wulkotnje świetnie, wspaniale
zaso znowu, ponownie
hdy kiedy
wčera wczoraj
ćah, -a pociąg
ćahać, -a/ćahnyć, ćehnje ciągnąć, wlec
ćahowy kolejowy
sem tutaj, do tego miejsca
koło, -a koło
koleso, -a rower
kolesować, -uje jeździć na rowerze
kolesowanje, -a cyklizm, sport rowerowy
přeć, přeje życzyć
přeće, -a życzenie
přećel, -a przyjaciel
přećelski przyjacielski, przyjazny
přećelić, -i so przyjaźnić się
gymnazij, -a gimnazjum
tajki taki
nahladny szanowany
zajim, -a zainteresowanie
zajimać, -a so interesować się
zajimawy ciekawy
zajimawosć, -e ciekawostka; atrakcja turystyczna
zajimc, -a zainteresowana osoba
wjesć, wjedu prowadzić
přiwjesć doprowadzić
móc, móže móc
radlubje bardzo chętnie, z wielką ochotą
powědać, -a opowiadać
směć, -ě mieć pozwolenie
zo że
wjac(e) więcej
žona, -y kobieta; żona
ženić, -i so żenić się
woženić, -i so ożenić się
wodać, -a wybaczyć
wodawać, -a wybaczać
wodaće, -a wybaczenie
mandźelstwo, -a małżeństwo
zmandźelić, -i so wziąć ślub
mandźelski, -eho małżonek
mandźelska, -eje małżonka
zbožo, -a szczęście
njezbožo, -a nieszczęście, pech
zbožowny szczęśliwy
znjebožić, -i mieć pecha, przeżyć nieszczęście
zhromadny wspólny
kus, -a gryz, kęs
kusk, -a kawałek
rěčeć, -i mówić
mjenujcy przecież
Rus, -a Rosjanin
Rusowka, -i Rosjanka
ruski rosyjski
rušćina język rosyjski
Ruska, -eje Rosja
Polak, -a Polak
Pólka, -i Polka
pólski polski
pólšćina, -y polszczyzna
Pólska, -eje Polska
Čěska republika, -eje -i Republika Czeska
Čěska, -eje Czechy
Čech, -a Czech
Čechowka, -i Czeszka
čěski czeski
čěšćina, -y język czeski
brać, bjerje brać
zaběrać, -a so zajmować się
rozum, -a rozum
rozumić, -i rozumieć
rozumny rozumny, rozsądny
zrozumić, -i zrozumieć
zrozumjenje współczucie
zrozumliwy zrozumiały, jasny
prosyć, -y prosić
prošer, -ja ubogi
próstwa, -y prośba
pomały/pomałki powolny
pomał(k)u powoli, wolno
pomałšo wolniej
(pře)spěšnje (zbyt) szybko
spěšny szybki
lěpje lepiej
bohužel/nažel niestety
maćeršćina, -y język ojczysty
porok, -a upomnienie, nagana
porokować, -uje upominać
bjezporočny nienaganny
wobknježić -i so władać, panować nad sobą
husty gęsty, częsty
husto często
hustodosć całkiem często
zmylić, -i mylić
zmylk, -a błąd, pomyłka
ně nie
tola mimo to
hdźe gdzie
druhi drugi
jeno(ž) tylko, jedynie
Jendźelska, -eje Anglia
Jendźelčan, -a Anglik
jendźelski angielski
jendźelsce po angielsku
kula, -e kula
samsny ten sam
sportowc, -a sportowiec
wukon osiągnięcie
hromadźe razem
hólc, -a chłopiec
slěbro, -a srebro
znamješko, -a odznaka
přihotować (so) przygotować się
swěćić, -i świecić
kupać, -a so kąpać się
słónčko
kupjel, -e kąpiel
płuwać, -a pływać
nutř w środku, wewnątrz
nutřka do środka, dowewnątrz
won do na zewnątrz
wonka na zewnątrz, poza
horje na górę
horjeka na górze
dele na dół
deleka na dole
přestajić, -i (so) przedstawić (się)
předstajeć -a (so) przedstawiać (się)
skupina, -y grupa
skupinka, -i grupka
črjóda, -y tłum, mnóstwo
črjódka, -i mała grupa
student, -a student
studować, -uje studiować
abiturient, -a maturzysta
abitura, -y matura
puć, -a droga
pućik, -a dróżka
pućowanski běrow biuro podróżnicze
pućowar, -ja podróżnik
pućować, -uje podróżować
pućnik, -a znak drogowy
Serby, -ow kraj serbołużycki, Łużyce
Zadania1.
Wotmołwće na prašenja:Hdźe je 1. zjězd Serbow był? Z čim su wobydlernjo Budyšin wupyšili? Zwotkel su Serbja a Němcy do Budyšina přijěli? Koho su chcyli w Budyšinje postrowić? Na čo serbski lud rady spomina? Kak su woni W. Piecka witali? Hdy bě wulka manifestacija? Što je na njej W. Pieck prajił? Što je Němska demokratiska republika za Serbow?
2.
Przetłumacz na górnołużyckiDzisiaj będzie wielka demonstracja za pokój. Wieczorem pojadę do Budziszyna, do teatru. Na placu widziałem serbołużycki slogan ,,Niech żyje pokój!". Chętnie powitamy szanownego gościa z Berlina. Codziennie pilnie uczymy się w szkole i uważnie słuchamy, co mówi nasza nauczycielka. Staramy się nigdy nie spóźniać się na zajęcia.
3.
Stajće słowa w spinkach do dualoweje formy:Jan a ja (sedźeć) na samsnej ławce. Popołdnju často hromadźe (wuknyć). Tež na sportowe znamješko w slěbrje so hromadźe (přihotować). Najlěpše wukony (měć) we wysokoskoku. Ale tež kulu derje (storkać). Kóžde popołdnjo, hdyž słónčko swěći, (jěć) do kupjele a (płuwać). Wčera je sportowy wučer powědał, zo hromadźe z druhimi hólcami w stanach (bydlić - futur). Dokelž (być) dobraj sportowcaj, wo hišće lěpše sportowe wukony (prócować so - futur).
4.
Ułóż zdania, które zawierałyby przysłówki położenia i ruchu: nutř, nutřka, won, wonka, horje, horjeka, dele, deleka.5.
Zasadźće město zaspinkowanych infinitiwow prawu formu futura a perfekta:Nalěto (dźěłać) zaso w zahrodźe. Tón tydźeń (jěć) na předstajenje wukrajneho ansambla. Kosmonawća (lećeć) ze swětnišćowymi łódźemi wokoło měsačka. Na tom wječorku (přednošować) serbski spisowaćel wo swojej nowej knize. Popołdnju (hić) z maćerju k wowce na narodniny. Z wowku (rozmołwjeć so) wo lětach jeje dźećatstwa.
Cytat: Siemoród w Lipiec 30, 2021, 20:54:18
januar, -a styczeń
februar, -a luty
měrc, -a marzec
apryl, -a kwiecień
meja, -i maj
junij, -a czerwiec
julij, -a lipiec
awgust, -a sierpień
september, -bra wrzesień
oktober, -bra październik
nowember, -bra listopad
december, -bra grudzień
A co z tymi słowiańskimi miesiącami? Te wezymskie, nazymskie i inne rozhelone? Zdechły, czy może nigdy tak naprawdę nie żyły?
Są używane nawet we współczesnej literaturze jako środek literacki, ale nie wiem czy są prawdziwie ludowe, czy może to wymysł odrodzenia narodowego, bo takich odrodzeniowych słów jest od cholery. W każdym razie świadomość ich istnienia jest, to nie jak miesiące bułgarskie, które są tylko ciekawostką slawistyczną.
Swoją drogą w jednym z moich słowników oprócz literackiego apryl funguje potoczne haperlej(k)a. Ciekawe czy jest więcej takich, bo poza majem to one nie są zbyt agresywnie zaadaptowane.
W sumie warto je tutaj zamieścić, gdyby ktoś nie umiał znaleźć:
I wulki róžk
II mały róžk
III nalětnik
IV jutrownik
V róžownik
VI smažnik
VII pražnik
VIII žnjec
IX požnjec, michałski měsac
X winowc
XI nazymnik, listopad
XII hodownik
HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Lekcja 3 – odmiana rzeczowników nijakich i męzkich oraz zaimków osobowychRzeczowniki męzkie
Rzeczownik w języku górnołużyckim odmienia się przez sześć przypadków właściwych i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą). Oprócz tego wiele rzeczowników osobowych posiada specjalną formę wołacza. Podobnie jak w innych językach słowiańskich ważną kategorią jest żywotność rzeczownika. W przypadku rzeczowników
nieożywionych rodzaju męzkiego biernik liczby pojedynczej jest równy mianownikowi, a w przypadku
ożywionych – równy dopełniaczowi. Podobna zasada istnieje w liczbie podwójnej i mnogiej, ale wyłącznie w przypadku rzeczowników
osobowych (określających osoby ludzkie), np.
witam přećelow, sobudźěłaćerow, widźu domy, štomy, woły, wučerki, pola. Wyjątkami od tej reguły są rzeczowniki na -a jak np.
braška 'zapraszający na ślub',
wójwoda 'książę', które odmieniają się według deklinacji żeńskiej.
Odmiana przedstawiona na przykładzie rzeczowników twardo- i miękkotematowego
nan i
wuj:
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | nan | wuj |
genitiw (koho? čeho?) | nana | wuja |
datiw (komu? čemu?) | nanej | wujej |
akuzatiw (koho? što?) | nana, lawa, dub | wuja, wrobla, puć |
instrumental (z kim? z čim?) | z nanom | z wujom |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nanje, wo basniku | wo wuju |
wokatiw (ow!) | nano, Měrćinje, Pětrje | wujo |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | nanaj | wujej |
genitiw (koho? čeho?) | nanow | wujow |
datiw (komu? čemu?) | nanomaj | wujomaj |
akuzatiw (koho? što?) | nanow, lawaj, dubaj | wujow, wroblej, pućej |
instrumental (z kim? z čim?) | z nanomaj | z wujomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nanomaj | wo wujomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | nanojo, basnicy, lawy, duby | wujojo, šulerjo, wroble |
genitiw (koho? čeho?) | nanow | wujow |
datiw (komu? čemu?) | nanam | wujam |
akuzatiw (koho? što?) | nanow, basnikow, lawy, duby | wujow, wroble, puće |
instrumental (z kim? z čim?) | z nanami | z wujemi |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nanach | wo wujach |
Uwagi:
1. Miejscownik i narzędnik w języku górnołużyckim występuje wyłącznie z przyimkami.
2. W liczbie podwójnej celownik, narzędnik i miejscownik zawsze przyjmują jednakowe końcówki, a dopełniacz dwoiny jest równy dopełniaczowi mnożyny.
3. W odmianie rzeczowników miękkotematowych w miejscu twardotematowego -a- znajduje się -e- (pomiędzy miękkimi spółgłoskami) w formach
wujej i
z wujemi.
4. W celowniku, narzędniku i miejscowniku mnożyny wszystkich rodzajów występują końcówki odpowiednio -am, -ami (w miękkotematowych -emi) i -ach.
5. Rzeczowniki męzkie na -a odmieniają się według deklinacji żeńskiej.
6. Końcówką wołacza jest -o lub -(j)e, np.
nano, wujo, Pětrje, bratře, Měrćinje, Pawole. W liczbie podwójnej i mnogiej, a także w przypadku rzeczowników nietworzących wołacza jego funkcję przejmuje mianownik.
7. Rzeczowniki o temacie na -k, -g, -ch, -h, -s, -z, -c mają w miejscowniku jedniny końcówkę -u a nie -e, np.
wo Francuzu, we křiku, w lěsu.8. Obok łacińskich nazw przypadków istnieją też łużyckie:
nominatiw – mjenowak, genitiw – rodźak, datiw – dawak, akuzatiw – žadak, instrumental – posrědnik, lokatiw – měsćak, wokatiw – wołak.
Tworzenie form wołacza i mianownika mnożyny rzeczowników męzkoosobowych zostanie omówione dokładniej w kolejnych lekcjach.
Rzeczowniki nijakie
Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego jest jeszcze prostsza, bo pozbawiona kategorji żywotności
Odmiana przedstawiona na przykładzie rzeczowników twardo- i miękkotematowych
słowo, polo i
twarjenje:
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | słowo | polo | twarjenje |
genitiw (koho? čeho?) | słowa | pola | twarjenja |
datiw (komu? čemu?) | słowu | polu | twarjenju |
akuzatiw (koho? što?) | słowo | polo | twarjenje |
instrumental (z kim? z čim?) | ze słowom | z polom | z twarjenjom |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo słowje | wo polu | wo twarjenju |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | słowje | poli | twarjeni |
genitiw (koho? čeho?) | słowow | polow | twarjenjow |
datiw (komu? čemu?) | słowomaj | polomaj | twarjenjomaj |
akuzatiw (koho? što?) | słowje | poli | twarjeni |
instrumental (z kim? z čim?) | ze słowomaj | z polomaj | z twarjenjomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo słowomaj | wo polomaj | wo twarjenjomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | słowa | pola | twarjenja |
genitiw (koho? čeho?) | słowow | polow | twarjenjow |
datiw (komu? čemu?) | słowam | polam | twarjenjam |
akuzatiw (koho? što?) | słowa | pola | twarjenja |
instrumental (z kim? z čim?) | ze słowami | z polemi | z twarjenjemi |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo słowach | wo polach | wo twarjenjach |
1. We wszystkich rzeczownikach rodzaju nijakiego mianownik i biernik są równobrzmiące.
2. Końcówka -ow jest końcówką dopełniacza liczby podwójnej i podwójnej wszystkich rzeczowników za wyjątkiem:
lěto 'rok',
woko 'oczko (w grze), oko w zupie',
koleno 'kolano',
blido 'talerz', np.
sydom lět, do kolen, mało wok, wjele blid. Niekiedy też spotyka się końcówkę -i, np.
chošćo – chošći, jejo – jeji, ale jest ona rzadka i zawsze może być zastąpiona regularną -ow.
3. Rzeczowniki o temacie na -k, -g, -ch, -h, -s, -z, -c mają w miejscowniku jedniny końcówkę -u a nie -e, np.
na wuchu, we jabłuku, na ličku, w Kongu, w mjasu, w železu, na licu.
4. Końcówka miejscownika -je powoduje oboczności: b>bj, p>pj, m>mj, w>wj, n>nj, t>ć, d>dź, r>rj, ł>l, np.
wjedro – wo wjedrje, syno – wo synje, lěto – wo lěće, blido – wo blidźe, stadło – wo stadle. Podobna oboczność ma miejsce w rodzaju mięskim.
5. W mianowniku (i bierniku) dwoiny występuje w odmianie twardej końcówka -'e, a w miękkiej -i, a po spółgłoskach s, c, z występuje -y: słowje, jabłuce, poli, kolesy, twarjeni, licy.
6. Rzeczowniki
wočko 'oko' i
wucho 'ucho' mają dość osobliwą odmianę, szczególnie w liczbie mnogiej:
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | wóčko | wucho |
genitiw (koho? čeho?) | wóčka | wucha |
datiw (komu? čemu?) | wóčku | wuchu |
akuzatiw (koho? što?) | wóčko | wucho |
instrumental (z kim? z čim?) | z wóčkom | z wuchom |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo wóčku | wo wuchu |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | woči | wuši |
genitiw (koho? čeho?) | wočow (woči) | wušow (wuši) |
datiw (komu? čemu?) | wočomaj | wušomaj |
akuzatiw (koho? što?) | woči | wuši |
instrumental (z kim? z čim?) | z wočomaj | z wušomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo wočomaj | wo wušomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | woči | wuši |
genitiw (koho? čeho?) | wočow (woči) | wušow (wuši) |
datiw (komu? čemu?) | wočam | wušam |
akuzatiw (koho? što?) | woči | wuši |
instrumental (z kim? z čim?) | z wočemi (z wočimi) | z wušemi (z wušimi) |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo wočach | wo wušach |
Istnieją regularne formy dwoiny i mnożyny
wóčce i
wóčka, ale są one rzadkie, podobnie jak oboczne formy wymienione w nawiasach. Podobnie rzadka jest forma
woko w liczbie pojedynczej, kiedy mowa o narządzie wzroku.
6. Odmiana rzeczowników o temacie rozszerzającym się o -ć- lub -nj- będzie w lekcji piątej.
Odmiana zaimków trzeciej osoby
Odmiana zaimków osobowych trzeciej osoby przedstawia poniższa tabelka.
singular/jednota | r. męzki | r. nijaki | r. żeński |
nominatiw (štó? što?) | wón | wono | wona |
genitiw (koho? čeho?) | jeho, do njeho | jeho, do njeho | jeje, do njeje |
datiw (komu? čemu?) | jemu, k njemu | jemu, k njemu | jej, k njej, (arch. ji, k ni) |
akuzatiw (koho? što?) | jón, na njón (jeho, na njeho) | je/jo, na nje/na njo | ju, na nju |
instrumental (z kim? z čim?) | z nim | z nim | z njej, (arch. z njeju) |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nim, (arch. wo njom) | wo nim, (arch. wo njom) | wo njej, (arch. wo ni) |
dual/dwojota | r. męzkoosobowy | r. niemęzkoosobowy |
nominatiw (štó? što?) | wonaj | wonej |
genitiw (koho? čeho?) | jeju, do njeju |
datiw (komu? čemu?) | jimaj, k nimaj |
akuzatiw (koho? što?) | jeju, na njeju | jej, na njej |
instrumental (z kim? z čim?) | z nimaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nimaj |
plural/mnohota | r. męzkoosobowy | r. niemęzkoosobowy |
nominatiw (štó? što?) | woni | wone |
genitiw (koho? čeho?) | jich, do nich |
datiw (komu? čemu?) | jim, k nim |
akuzatiw (koho? što?) | jich, na nich | je, na nje |
instrumental (z kim? z čim?) | z nimi |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nich |
1. Formy na n-, podobnie jak w języku polskim, występują wyłącznie po przyimkach.
2. W liczbie podwójnej i mnogiej zaimki obydwu rodzajów (identycznych jak polski męzkoosobowy i niemęzkoosobowy) różnią się tylko w mianowniku i bierniku.
3. W bierniku l. poj. r. m. formy
jón i
njón są nieożywione, a
jeho i
njego ożywione.
4. W pieśniach ludowych i poezji spotyka się także inne formy, np. zamiast
jeho, jemu, jej, jeje, naju, waju i podobnych można spotkać formy takie jak
joh, njoh, jom, njom, ji, jej, naj, waj.
Odmiana zaimka zwrotnego, występującego tylko w przypadkach zależnych:
| pełna forma | krótka forma |
genitiw (koho? čeho?) | sebje | so |
datiw (komu? čemu?) | sebi | sej |
akuzatiw (koho? što?) | sebje | so |
instrumental (z kim? z čim?) | zo sobu |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo sebi |
Forma pełne występują po przyimkach i tam, gdzie są pod akcentem zdaniowym. Forma sebi wymawiana jest /sejbi/.
Bonusik: najważniejsze zasady zapisywania słów pochodzenia obcego
1. Dyftong
au jest zapisywany
aw i wymawiany regularnie, np.
awtor, Awstralija.
2. Dyftong
eu jest zapisywany
eu i wymawiany jako /oj/, np.
neutrum, Europa /nojtrum, ojrɔpa/.
3. Litery
i, y są zapisywane zgodnie z językiem pochodzenia i wymawiane regularnie lub obydwie jako /i/, np.
gymnazij, cyklist.
4. Grupy
ae, oe/ä, ö są zapisywane i wymawiane jak
e, np.
fen, hemoglobin, obce
ü jest zapisywane i wymawiane jak
i, np.
kostim, meni, parfim; wyjątkiem jest
běrow 'biuro'.
5. Grupy
ph, qu, x są zapisywane jako
f, kw, ks, np.
fyzika, kwalita, Aleksander, eksotiski.
6. Grupy
rh, th są zapisywane jako
r, t, np.
reuma, rytmus.
7. Grupa
sch jest zapisywana jako
š, np.
šema, išias.
8. Litery
s, z są najczęściej oddawane zgodnie z wymową, np.
poezija, diskusija. Często jednak po przedrostku
s wymawiane jest jako /z/, a bez niej jako /s/, np.
asocialny, kosinus jako /az-, kɔz-/, choć
socialny, sinus jako /s-/. Regularnie
s wymawiane jest jako /z/ w zapożyczeniach po literach m, n, l, r, np.
falsyfikat, uniwersita.9. Często
z w języku oryginału oddawane jest przez
c, np.
coologija, cenit, cebra, cefir, cynk, cona.
10. Co do zasady nie zapisuje się podwójnych samogłosek, np.
komisija.
11. Końcowe
-ia, -ea oddaje się poprzez
-ija, -eja, np.
poezija, epopeja.
12. Rosyjskie
в, л, х, ш, ч, ж transkrybuje się poprzez
w, l [sic!],
ch, š, č, ž. Rosyjskie
е oddawane jest jako
je po
m, p, b, w, n, r i samogłoskach, w przeciwnym wypadku jako
e, np.
Bjelgorod, Leningrad, Nowosibirsk, Wolgograd, Kamčatka. Pozostałe
ё, я, ю są oddawane regularnie
jo, ja, ju, np.
Tjumeń, Rjazań, Orjol.
13. Obce
d͡ʒ jest oddawane przez
dź. Dwuznak
dž istnieje tylko w słowach džungl 'dżungla' i džunka 'dżonka'. Poza tym pisze się (i wymawia) np. Tadźikistan, Dźibuti.
CzytankaHandrij Zejler Wuznamny serbski basnik Handrij Zejler je so dnja 1. februara 1804 w Słonej Boršći narodźił. Słona Boršć je wjes k zapadej wot Budyšina.
Handrijowy nan je doma mału žiwnosć měł. Nimo toho je wón studnje twarił. Mały Handrij je často z nanom sobu na dźěło chodźił. Tak je wón serbski lud a swoju domiznu, rjanu Łužicu, zeznał. Handrij je do Bolbore a poslednje lěta do Wulkeho Wjelkowa do ludoweje šule chodźił. Dokelž je Handrij wosebje pilny šuler był, je wón do Budyšina na gymnazij chodźił. Tam je wón wot lěta 1825 wuknył. Za jara dobre skónčne pruwowanje je slěbornu medalju města Budyšina dóstał.
Potom je Handrij Zejler w Lipsku ewangelsku teologiju studował. Hižo w Lipsku je nimo swojeho studija pisać započał. Znate su jeho nastawki, bajki, fabule a basnje. Ale tež hrónčka a wosebje spěwy je basnił. W tutych lětach je tež serbsku narodnu hymnu ,,Rjana Łužica" spisał. Po studiju je so Handrij Zejler zaso do Łužicy wróćił. We Łazu je jako serbski farar skutkował.
Zejler je pilnje za swój serbski lud pisał a basnił. Za krótki čas je sej přez swoje dźěło wutroby wšěch Serbow dobył. W lěće 1844 je so Handrij Zejler z młodym serbskim wučerjom a komponistom Korlu Awgustom Kocorom zetkał. Wonaj buštaj přećelej na čas žiwjenja. Zejler je basnił, Kocor je komponował, a serbsku lud je jeju spěwy spěwał. Kocor je tež někotre oratorije a jednu serbsku operu k Zejlerjowym tekstam skomponował. Handrij Zejler je žiwy był, hdyž su doprědkarske mocy w Němskej stary feudalny porjad zničić chcyli.
Wón je na stronje postupa stał. To wučitamy z jeho basnjow a fabulow. Jara znate su jeho basnje ,,Přećiwnikam postupa" a ,,Słónco – swoboda" a serbska narodna hymna ,,Rjana Łužica". Handrij Zejler je w lěće 1872 wumrěł.
Dorěčenje, přeprošenje a zamołwjenjePětr: Dobre ranje.
Jurij: Dobre spodobanje, Pětrje.
P: Kak so ći wjedźe? Sy derje spał?
J: Wulkotnje. Sym spał kaž zaraženy.
P: Słuchaj, Jurjo, kajki program na dźensniši dźeń maće?
J: Dopołdnja pojědźemy do Wotrowa. Chcemy wopytać row Jakuba Barta-Ćišinskeho a Wotrowske hrodźišćo. Dokelž pak je jara horco, so popołdnju w Kozarcach kupamy. Wječor mamy swobodny.
P: W tajkim padźe was přeprošuju na wopyt.
J. Rady přińdźemy, ale hdy a hdźe?
P: Přińdźće do mojeho bydlenja we Worklecach, žona was wutrobnje powita.
J: Derje, přińdźemy po wječeri.
P: Wočakujemoj was we wosmich. Ale njedajće na so čakać. Loni sym nimale poł hodźiny na tebje čakał.
J: Nó, haj, ale tehdom njejsym zašo přińć móhł. Tónkróć budźemy zdypkom.
P: To so wjeselimoj.
J: Božemje.
P: Na zasowidźenje do wječora.
Bosko: Zetkamoj so jutře wječor?
Wórša: Rady, ale hdy a hdźe?
B: W Serbskim wjelbiku w šesćich.
W: Lěpje by było, hdy bychmoj so něšto pozdźišo zetkałoj.
B: Derje, we wosmich.
W: Dyrbju po tebje přińć, abo přińdźeš ty po mnje?
B: Přińdu po tebje.
W: Wočakuju će w sedmich. Přińdź prošu zdypkom. Móžeš so spušćić. Božemje.
Hilža: Dowolće, zo was na mały swójbny swjedźeń přeprošu. Přijědźe moja sotra z wukraja. Tež wašu žonu přeprosymy.
Borsćij: Wodajće prošu, njeje mi móžno na swjedźeń přińć. Nadźijam so, zo mi to za zło njewozmjeće.
H: Wobžarujemy jara, ale što móžeš činić. Budźemy so wjeselić na přichodny króć.
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)
Słowniczek
baseń, basnje wiersz
basnik, -a poeta
basnistwo, -a poezja
basnić, -i pisać wiersze
basniski poetyczny
narod, -a narodziny; naród, nacja
narodnostny narodowy
narodnosć, -e narodowość
narodny rodzimy; narodowy
narodowc, -a patriota
narodniny, -ow/-in urodziny
narodźić, -i so urodzić się
zapad, -a zachód
zapadny zachodni
juh, -a południe
južny południowy
wuchod, -a wschód
wuchodny wschodni
sewjer, -a północ
sewjerny północny
nan, -a ojciec, tata
žiwnosć, -e gospodarstwo
žiwnosćer, -ja właściciel gospodarstwa
mały, małki mały
studnja, -je studnia
časty częsty
často często
na dźěło do pracy
domizna, -y macierz, ojczyzna
tam tam
wosebje szczególnie
skónčny ostateczny
skónčnje w końcu
pruwować, -uje egzaminować, przepytywać
pruwowanje, -ja egzamin
pruwowanski egzaminacyjny
slěborny srebrny
medalja, -je medal
dóstać, -nje dostać
dóstawać, -a dostawać
ewangelski ewangelikański
teologija, -je teologia
studij, -a studia
započeć, -nje zacząć (się)
započinać, -a (so) zaczynać (się)
nastawk, -a artykuł
bajka, -i bajka
fabula, -e baśń
ale ale
hrónčko, -a wers, wiersz
spěwać, -a śpiewać
spěw, -a; pěseń, pěsnje pieśń
spěwčk, -a; pěsnička, -i piosenka
hymna, -y hymn
spisać, -a napisać (dzieło)
spisowaćel pisarz
wróćić, -i zwrócić
wrócić, -i so wrócić
wróćeć, -a zwracać
wróćeć, -a so wracać
nawrót, -a powrót
jako jak, gdy
farar, -ja pastor
knjez, -a ksiądz katolicki
skutk, -a czyn
skutkować, -uje działać
skutkowny rzeczywisty; czynny
skutkowanje, -ja działanie, praca
krótki krótki
krótko krótko
přez dzięki, przez
dobyć, -budźe zdobyć
wšitkón cały, wszystek
komponist, -a kompozytor
zetkać, -a (so) spotkać (się)
zetkanje, -ja spotkanie
na čas žiwjenja na całe życie
opera, -y opera
oratorij, -a oratorium
tekst, -a tekst
prědk, -a przód
doprědkar, -ja postępowiec, działacz postępowy
doprědkarski, postupny postępowy
móc, mocy siła
mócny silny
mócnarstwo, -a kraj
namóc, -ocy przemoc
Němska, -eje Niemcy
porjad, -a porządek, kolejność
porjadk, -a porządek
porjadu po kolei
ničić, -i niszczyć
zničić, -i zniszczyć
postup, -a postęp
postupić, -i zrobić postęp
postupować, -uje robić postęp
wučitać, -a z něčeho przeczytać gdzieś
słónco, -a słońce
słónčko, -a słoneczko
přećiwić, -i so sprzeciwić się
přećiwjeć, -ja so sprzeciwiać się
mrěć, mrěje umierać
wumrěć, -rěje umrzeć, odejść do wieczności
zumrěć, -rěje umrzeć
dorěčeć, -i so dogadać się
přeprosyć, -y zaprosić
přeprošenje, -ja zaproszenie
přeprošować, -uje zapraszać
zamołwić, -i so przeprosić
zamołwjeć, -ja so przepraszać
zamołwity odpowiedzialny
zamołwitosć, -e odpowiedzialność
zarazyć, -y zabić
zaraženy zabity
zaražeć, -a zabijać
kaž jak
słuchać, -a na někoho słuchać kogoś
posłušny posłuszny
słyšeć, -i słyszeć
program, -a program
kajki jaki
dźensniši dzisiejszy
row, -a grób
narowny nagrobny
hrodźišćo, -a grodzisko
pak przecież
horco gorąco
hórki gorzki
pad, -a przypadek
čakać, -a czekać
wočakować, -uje oczekiwać
loni rok temu
nimale prawie
poł pół
połojca, -y połowa
tehdom, tehdy wtedy
zašo wcześniej
tónkróć teraz, tym razem
dypk, -a kropka, punkt
zdypkom dokładnie
jutře jutro
wjelbik, -a magazyn
něšto pozdźišo nieco później
po wodu hić iść po wodę
spušćeć, -a odpuszczać, darować
spušćić, -i odpuścić, podarować
spušćić, -i so na někoho zdać się na kogoś
spušćomny niezawodny, pewny
dowoleć, -a pozwalać
dowolić, -i pozwolić
dowolnosć, -e pozwolenie
dowol, -a urlop
swójba, -y rodzina
swójbny rodzinny
kraj, -a kraj, kraina
wukraj, -a zagranica
z wukraja z zagranicy
zły zły
wzać, wozmje wziąć
za zło wzać obrazić się
wobžarować, -uje żałować
žarować, -uje smucić się
žarowanje, -ja cierpienie, żałoba
žarowanska drasta żałoba; odzież żałobna
přichod, -a przyszłość
přichodny przyszły
přichodny króć następnego razu
króć raz, -kroć
nadźija, -e nadzieja
nadźeć, nadźije so něčeho mieć nadzieję na coś
Zadania1.
Wotmołwće na prašenja:Hdy a hdźe je so Handrij Zejler narodźił? Što je Handrijowy nan był? Hdźe je Handrij do šule chodźił? Z čim bu w Budyskim gymnaziju mytowany? Hdy je Zejler započał serbsce basnić? Kak rěka serbska narodna hymna? Hdźe je Zejler po studiju skutkował? Kak su přećeljo a wšitcy wjesnjenjo jeho mjenowali? Z kim je so Zejler spřećelił? Čeje wutroby je sej Handrij Zejler dobył? Kotre mocy su w lěće 1848 w Němskej stary feudalny towaršnostny porjad zničić chcyli?
2.
Skłonjujće:basnik Handrij Zejler, dźěło, lěto, lud, město, morjo, nan, spěw, šuler, wučer.
3.
Tworće sady w perfekće wot sćěhowanych werbow:narodźić so, studować, měć, być, basnić, pisać, zetkać so, chcyć, spěwać, dobyć, wróćić so.
4.
Přełožće:Słona Barszcz to wieś na zachód od Budziszyna. Andrzej często chodził z ojcem do pracy. Odwiedzał on szkołę ludową w miasteczku Wielki Wielków. Potem uczył się w gimnazjum w Budziszynie. Teologię studiował w Lipsku. Wtedy zaczął pisać wiersze. Szeroko znane są dwa jego wiersze – ,,Przeciwnikom postępu" i ,,Słońce – wolność". Zejler spotkał się z młodym kompozytorem Kocorem. Zejler pisał dla Kocora wiersze, a Kocor komponował Zejlerowi muzykę.
Zejler i Kocor byli przyjaciółmi. O nich i o ich pieśniach już wiele słyszeliśmy. Ich pieśni z radością śpiewają serbołużyccy uczniowie. W serbołużyckiej szkole słyszeliśmy, jak śpiewają pieśni Zejlera. Melodię do słów Zejlera napisał Kocor.
HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Lekcja 4 – powtórka czasownika, rozkaźniki, zaimki osoboweOdmiana zaimków pierwszej i drugiej osoby
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | ja | ty |
genitiw (koho? čeho?) | mje, do mnje | tebje, će |
datiw (komu? čemu?) | mi, ke mni | tebi, ći |
akuzatiw (koho? što?) | mje, na mnje | tebje, će |
instrumental (z kim? z čim?) | ze mnu | z tobu |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo mni | wo tebi |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | mój | wój |
genitiw (koho? čeho?) | naju | waju |
datiw (komu? čemu?) | namaj | wamaj |
akuzatiw (koho? što?) | naju | waju |
instrumental (z kim? z čim?) | z namaj | z wamaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo namaj | wo wamaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | my | wy |
genitiw (koho? čeho?) | nas | was |
datiw (komu? čemu?) | was | wam |
akuzatiw (koho? što?) | nas | was |
instrumental (z kim? z čim?) | z nami | z wami |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo nas | wo was |
1. Formy
mnje, mni, tebje, tebi występują:
a) Po jednosylabowych przyimkach, np.
na mnje, k tebi, za tebje, ale
napřećiwo mi, przy czym przed zaimkiem pierwszej osoby jednosylabowe przyimki mają dłuższą formę:
ke mni, pode mnje, nade mnje, bjeze mnje, ...;
b) Na początku zdań, np.
Tebje so prašał njejsym. Tebi so wšitko derje radźi, choć mogą występować także
mje, mi, np.
Mje mócnje ćehnje wutroba. Mi žiwjenje bě bój a běda.;
c) Przy akcencie logicznym, np.
Njeměnju tebje, ale twojeho susoda. Prašamy so tebje.2. Krótkie formy
mje, mi mogą występować w położeniu nieakcentowanym (np.
Mać mje woła. Daj mi pomazku), ale też akcentowanym (np.
Mje mócnje ćehnje wutroba. Mi je, kaž byšće wołali mje.).
3. Krótkie formy
će, ći w zdaniu występują wyłącznie w położeniu nieakcentowanym jako enklityki, np.
Spytach će wusprawnić. Napišu ći list. Mogą być zamieniane formami
tebje, tebi.
4. Przy zwrocie na ,,Wy" (odpowiednik polskiego Pan/Pani/Państwo, niemieckiego Sie, rosyjskiego Вы) używa się zaimka drugiej osoby liczby mnogiej, jednak w odróżnieniu od wielu języków łączy się on z drugą osobą
liczby mnogiej czasowników i
liczbą pojedynczą (lub mnogą przy zwrocie do wielu osób) przymiotnika lub ł-imiesłowu w odpowiednim rodzaju, np.
Nano, budźće tak dobry. Wy so hišće přizjewił njejsće.
5. Krótkie formy zaimków używa także t.zw.
dativus eticus, obecny również w polszczyźnie, np.
Ty sy mi rjany přećel! To je mi rjana wobrada! Mój bohi luby, hdźe sy mi? Wšudźom ći ludźo joh witaja.Powtórzenie konjugacyj
I konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -e
inf. | njesć | wuknyć | pić |
ja | njesu | wuknu | piju |
ty | njeseš | wuknješ | piješ |
wón, wona, wono | njese | wuknje | pije |
mój | njesemoj | wuknjemoj | pijemoj |
wój | njesetaj/-tej | wuknjetaj/-tej | pijetaj/-tej |
wonaj, wonej | njesetaj/-tej | wuknjetaj/-tej | pijetaj/-tej |
my | njesemy | wuknjemy | pijemy |
wy | njeseće | wuknjeće | pijeće |
woni, wone | njesu, pot. njeseja | wuknu, pot. wuknjeja | pija |
Wyróżniają się formy 1. os. l. poj. i 3. os. l. mn., w tej ostatniej końcówka -a następuje po jocie, a -u w przeciwnym wypadku.
II konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -i lub -y
inf. | dyrbjeć | prosyć |
ja | dyrbju | prošu |
ty | dyrbiš | prosyš |
wón, wona, wono | dyrbi | prosy |
mój | dyrbimoj | prosymoj |
wój | dyrbitaj/-tej | prosytaj/-tej |
wonaj, wonej | dyrbitaj/-tej | prosytaj/-tej |
my | dyrbimy | prosymy |
wy | dyrbiće | prosyće |
woni, wone | dyrbja | proša |
III konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -a
inf. | dźěłać | třěleć |
ja | dźěłam | třělam |
ty | dźěłaš | třěleš |
wón, wona, wono | dźěła | třěla |
mój | dźěłamoj | třělamoj |
wój | dźěłataj/-tej | třělataj/-tej |
wonaj, wonej | dźěłataj/-tej | třělataj/-tej |
my | dźěłamy | třělamy |
wy | dźěłaće | třěleće |
woni, wone | dźěłaja | třěleja |
Warto zwrócić uwagę, że u czasowników III konjugacji o bezokoliczniku na -eć zachodzi zmiana a>e między miękkimi spółgłoskami, co je odróżnia od czasowników na -ać. Podkreślono formy, gdzie zaszła ta przemiana. Podobna oboczność zachodzi też w ł-imiesłowach:
třěleć: třělał, třělała, třělało, třělałoj, třělały, ale
třěleli.
Czasowniki nieregularne, a dokładniej niepojawiające się do tej pory
wědźeć, jěsć, dać, chcyć, směć:
inf. | wědźeć | jěsć | dać | chcyć | směć |
ja | wěm | jěm | dam | chcu | směm |
ty | wěš | jěš | daš | chceš | směš |
wón, wona, wono | wě | jě | da | chce | smě |
mój | wěmoj | jěmoj | damoj | chcemoj | směmoj |
wój | wěstaj/-tej | jětaj/-tej | dataj, -tej | chcetaj, -tej | smětaj, -tej |
wonaj, wonej | wěstaj/-tej | jěstaj/-tej | dataj, -tej | chcetaj, -tej | smětaj, -tej |
my | wěmy | jěmy | damy | chcemy | směmy |
wy | wěsće | jěsće | daće | chceće | směće |
woni, wone | wědźa | jědźa | dadźa | chcedźa | smědźa |
Szczególnie warto zwrócić uwagę na formy 3. os. l. mn. Ł-imiesłowy to odpowiednio
wědźał, jědł, dał, chcył, směł.
Tryb rozkazujący
Fleksyjny tryb rozkazujący w języku g~ł~ckim istnieje w 2. os. wszystkich liczb oraz w 1. os. l. podw. i l. mn.
Forma rozkaźnika 2. os. l. poj. równa jest formie czasownika 3. os. l. poj. cz. teraźniejszego obciętej o samogłoskę końcową, końcowa spółgłoska zostaje zwykle zmiękczona, np.
přeja-přej, rjeknje-rjekń. Do tematu często też przyłącza się końcówka
-i, np. wzać-wzmi/wozmi. Formy rozkaźnika 1. i 2. os. l. podw. i l. mn. tworzy się dodaniem do formy rozkaźnika 2. os. l. poj. dodatkowych końcówek osobowych
-moj, -taj/-tej, -my, -će.
I konjugacja:
molować — moluj, molujmoj, molujtaj/-tej, molujmy, molujće
pić — pij, pijmoj, pijtaj/-tej, pijmy, pijće
smjeć so — směj so, smějmoj so, smějtaj/-tej so, smějmy so, smějće so
ćahnyć — ćehń, ćehńmoj, ...
wuknyć — wukń/wukni, wukńmoj/wuknimoj, ...
počeć — započń, započńmoj, ...
wzać – wzmi/wozmi, wzmimoj/wozmimoj, ...
zajeć – zajmi, zajmimoj, ...
brać — bjer, bjermoj, ...
słać — sćel, sćelmoj, ...
pjec — pječ, pječmoj, ...
pomóc — pomóž, pomóžmoj, ...
kłasć — kładź, kładźmoj, ...
rosć — rosć, rosćmoj, ...II konjugacja
chodźić — chodź, chodźmoj, ...
nawarić — nawar, nawarmoj, ...
wotnosyć — wotnoš, wotnošmoj, ...
nawozyć — nawož, nawožmoj, ...
dorěčeć — dorěč, dorěčmoj, ...
spać — spi, spimoj, ...
wustać — wustej, wustejmoj, ...
ćerpjeć — ćerp, ćerpmoj, ...III konjugacja
nasadźeć — nasadźej, nasadźejmoj, ...
wotkrywać — wotkrywaj, wotkrywajmoj, ...
napisać — napisaj, napisajmoj, ...
woblěkać — woblěkaj, woblěkajmoj, ...Czasowniki tworzące tryb rozkazujący nieregularnie:
być — budź, budźmoj, ...
měć — měj, mějmoj, ...
hić — dźi, dźimoj, ...
přińć — přińdź, přińdźmoj, .../pój, pójmoj, ...
jěsć — jěs, jěsmoj, .../jěz, jězmoj, ...
wědźeć — wěs, wěsmoj, .../wěz, wězmoj, ...
chcyć — chcyj, chcyjmoj, ...Analogicznie tryb rozkazujący tworzą prefigowane pochodne powyższych czasowników.
Uwagi:
1. Końcowe -ń po samogłoskach naturalnie wymawiane jest /-jn/.
2. W potocznym g~ł~ckim -ń po spółgłosce oraz między spółgłoskami nie jest wymawiane, dlatego odpowiednie formy trybu rozkazującego brzmią
nawuk, nawukmy, započće, přim, přimće, .... Ta cecha przenika do języka literackiego.
3. W 3. osobie oraz w 1. os. l. poj. tryb rozkazujący tworzy się z użyciem partykuły
njech i formy czasu teraźniejszego/przyszłego prostego, np.
Njech zaspěwa, njech zaspěwaja, njech ja přińdu4. Podobnie jak w innych językach słowiańskich, tryb rozkazujący w obecności negacji tworzy się głównie od czasowników niedokonanych, a przy jej braku głównie od czasowników dokonanych.
CzytankaNowa chěžaSergej: Dobry dźeń, knjeni Šołćina.
Šołćina: Knjez Iwanow! Witajće k nam. Sće z Měrćinom hižo rěčał? Znajeće hižo nowinku?
S: Runje sym Měrćina po puću zetkał. Za chwilu so wróći. Wjele zboža k wnučce.
Š: Dźakuju so. Ale pójće tola dale a wobhladajće sebi naš nowy dom, kotryž hišće widźał njejsće.
S: Knjeni Šołćina, a hdźe je waša poprjancowa chěžka?
Š: Smy ju před měsacom wottorhali.
S: To je škoda! Běše to tola hódne typiske serbske twarjenje.
Š: Haj, ale wona bě hižo stara a kipra a za Měrćina dosahała njeje.
S: Hdy sće nowu chěžu natwarili?
Š: Před lětom běše pod třěchu a nalěto smy zaćahnyli.
M: Skónčnje sym wróćo. Wšo je w porjadku. Nětko, Sergejo, pój, chcu ći našu nowu chěžu pokazać.
Tu je pinca, hdźež mamy běrny, sad, zeleninu a škleńcy z kompotom. A w tutej rumnosći tepjenje. Pódla je płokarnja z płokanskej mašinu. A jow mam małku dźěłarničku, dokelž rady paslu. Napřećo je garaža.
S: Samo centralne tepjenje maće?
M: Wězo. To so wudani. Stwy su potom čiste, mazanosć wostanje jenož w pincy.
M: A wuhla maće dosć?
M: Haj, wuhlo dostawamy z Čorneje Pumpy.
Nětko ći pokazam parter. Jow mamy wulki koridor a na špundowanju tepich z Prahi. W parterje su tři stwy: lěharni mojeje maćerje a mojeje ćety a w třećej stwě moja mać dźěła. Wona je mjenujcy šwałča. Pódla toho je tu kuchnja za mać a ćetu, kupjelnja, w kotrejž wisa špihel a steji regal z wšelakim myjnym naporjadom (zubne šćětki, pasta, moje elektriske truhadło). Pódla wisaja tež trěnja. Nalěwo je wanja z dušu, naprawo regal za črije. Z koridora pak je wosebity zachod k nuznikej a do wjelbika.
S: Tak matej nětko mać a ćeta jara rjane bydlenje.
M: To haj. Wonej stej spokojom.
A nětko póńdźemoj po schodźe horje pohladać. Na prěnim poschodźe bydli moja swójba. Mamy tež jedyn koridor. Kóžda stwa pak ma wosebity zastup. To je wulka lěpšina. Smy chěžu tak natwarili, zo bychu wokna z bydlenskeje stwy byli na juh, z lěharnjow na wuchod a z kuchnje, wjelbika a kupjelnje na sewjer. Naša kuchnja je mała, ale dosaha. Mamy jow elektriske kachle, kuchinske blido, dwaj stólcaj, chłódźak a wumywadło. Wjeselu so, zo je so nam poradźiło kuchnju rjenje wuhotować, za Hanku je to wolóženje dźěła. Prěki je naša lěharnja z dwěmaj łožomaj, kamorom, špihelom, z gardinami na woknach. Při łožomaj je tykačka na lampce na nócnymaj kamorčkomaj. A napřećo stej lěharni za dźěći, jedna za hólčkow, druha za holčki. Tam budź nětko naša mała Jadwiga spać. W lěharnjomaj za dźěći su łoža, blidźe, stólcy a wězo tež kamor z wšelakorymi hrajkami. Najwjetša pak je naša bydlenska stwa.
Š: Knjez Iwanow, pójtaj tola dele, sym wamaj tykanc a kofej přihotowała.
M: Maći, njebudź zła, za chwilku přińdźemoj, jenož hišće druhe rumnosće skrótka pokazam.
Bydlenska stwa ma wulke wokno na južnej stronje. Na woknje su rjane kwětki. Hanka ma mjenujcy kwětki rady.
S: Z tym wšak ma wona wjac dźěła.
M: Hólcaj dyrbitaj wězo pomhać. Wosebje Tomaš. Wón mjenujcy chodźi hižo do prěnjeje rjadownje.
S: Měrćinje, Měrćinje, widźu, zo sy wučer, zo hižo wot małosće dźěći kubłaš za dźěło.
M: To haj.
S: Kajku rjanu kawč maće!
M: Smy ju w nowej kupnicy we Wojerecach kupili. A druhe meble tež: křesła, kamor za knihi, blido, stólcy, blidko, kamorčk, na kotrymž steji telewizor.
S: A kajke moderne gardiny wisaja při woknje! To zawěsće je Hancyne dźěło! A tež najserje rub na blidźe z tajkimi rjanymi serbskimi narodnymi wušiwankami.
M: Haj, z takimi wěckami so wona rady zaběra. Ale bohužel při dźěćoch a při swojim dźěle nima dosć chwile.
Š: Pójtaj tola kofej pić! Sće sebi hižo cyłu chěžu wobhladał!
M: Derje, nětko dźemoj.
WopytMěrćin: Witajće k nam. Wjeselu so, zo was zaso widźu.
Sergej: Dobry wječor, Měrćinje, dobry wječor, Ludmila.
M: Prošu, posydńće so. Što je pola was noweho?
S: Ničo dale, smój so tola hakle rano widźałoj.
M: Haj, to trjechi.
S: Kak so twojej maćeri wjedźe?
M: Bohudźak, je strowa, bydli přeco hišće w našej starej chěžce a dźěła – šije za ludźi.
S: Wjeselu so, zo je strowa. Jónu ju tež wopytamy.
M: To budźe so wjeselić.
S: Kak so twojej kuzinje wjedźe?
M: Dźakuju so, derje, je swoje skónčne pruwowanje derje wobstała.
S: Wulkotnje! Gratuluju!
M: Je so na inženjera z Lipska wudawał přećehnje tam.
S: Z tym wona njebudźe za serbstwo zhubjena!
M: Tohodla njejsmy zrudni, wona budźe w Domowinje dale skutkować.
Ludmila: Zastupće prošu do bydlenskeje stwy. Sym wam něšto mało k jědźi přihotowała.
S: Ale my smy tola po wječeri.
L: Někotre pomazki pak hišće zjěsće. Što byšće rady pili? Piwo, seltersowu wodu, brěčku abo palenc?
S: Ludmila, nječińće sej starosće, smy woprawdźe po wječeri.
L: Prajće tola, prošu.
S: Jelizo to dyrbi być, ja sej wozmu piwo.
Aleksander: Ale ja alkohol njesměm, prošu brěčku. Palenc nichtó njecha.
S: Praj, Měrćinje, što čini ćeta?
M: To ty hišće njewěš? Wona je před poł lětom wumrěła.
S: Što prajiš! To ženje wočakował njebych. Před lětom je so mi hišće dosć kruta a strowa zdała. Wupraju ći swoju sobuželnosć.
L: Nětko sym dźěći do łoža wotwjedła. Potajkim smy swobodni, móžemy hladać na telewiziju. Budźe so wusyłać dyrdomdejski film.
S: To rady pohladamy.
S: Mi je žel, mój přećelo, ale dyrbimy nětko hić.
M: Chceće hižo hić?
S: Haj, nažel, hewak skomdźimy hišće posledni bus. Dyrbimy nětko domoj chwatać. Mamy jara daloko domoj.
M: W tym padźe was nochcu dlěje komdźić. Hdy so zaso widźimoj?
S: To je njewěste. Ale zawołam na tebje abo napisam.
M: Zazwoń na mnje! Přewodźu će na bus. Pisah prošu hnydom, hdyž sy dojěł. Wjele dobreho doma. Dobru nóc.
S: Božemje.
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)
Słowniczek
nowy nowy
nowina, -y nowina
nowiny, -ow gazeta
nowinka, -i nowość, nowinka
nowinkar, -ja biuletyn informacyjny
runje akurat, właśnie
runo, runje równo
runy równy
po puću po drodze
chwila, -e chwila, moment
chwilka, -i chwilka
wnučk, -a wnuk
wnučka, -i wnuczka
dale dalej
wobhladać, -a sej obejrzeć
wobhladować, -uje sej oglądać
hladać, -a patrzeć
hladać za porjadkom śledzić za porządkiem
poprjanc, -a piernik
poprjancowy piernikowy
měsac, -a miesiąc
před měsacom miesiąc temu
wottorhać, -a oderwać
torhać, -a drzeć, rwać, targać
torhnyć, -nje wyrwać, podrzeć
škoda, -y szkoda, uszczerbek
škoda szkoda, przykro
hódny warty; dostojny
to njeje rěče hódne nie warto o tym mówić
typiski typowy
stary stary
staroba, -y wiek (czas życia)
kipry słaby, osłabiony
dosahać, -a/dosahować, -uje dosięgać
dosahnyć, -nje dosięgnąć
sahać, -a za něčim sięgać po coś
sahnyć, -nje sięgnąć
natwarić, -i zbudować
natwar, -a budowa
třěcha, -i dach
zaćahnyć, -ćehnje wprowadzić się
wróćo z powrotem
pokazać, -a pokazać
pokazować, -uje pokazywać
pokazowar, -ja wskaźnik
pokazowak, -a palec wskazujący
pinca, -y piwnica
pinčnik, -a kelner
pinčnica, -y kelnerka
běrny, -ow/neple, -ow/kulki, -ow ziemniaki
běrny bělić, -i obierać ziemniaki
sad, -a/-u owoce
zelenina, -y warzywa
škleńca, -y szkło; szklanka; słoik
škleńčka, -i szklaneczka
kompot, -a kompot
tepić, -i topić; ocieplać
tepjenje, -ja ocieplenie
pódla około, obok
płokać, -a prać
płokarnja, -je pralnia
płokanska mašina; płokawa, -y pralka
jow tutaj
dźěłarnja, -je pracownia, warsztat
dźěłarnička, -i warsztat domowy
paslić, -i majsterkować
pasler, -ja majsterkowicz
napřećo domej naprzeciwko domu
napřećo hić wychodzić naprzeciw; spotykać
garaža, -e garaż
wězo oczywiście, naturalnie
wudanić, -i so/zadanić so usprawiedliwić się
čisty czysty
mazać, -a brudzić
mazanosć, -e brud
mazany brudny
wostać, -nje pozostać
wostawać, -a pozostawać
wuhlo, -a węgiel
dosć dosyć, wystarczająco
čorny czarny
parter, -a parter
koridor, -a korytarz
špundowanje, -ja podłoga
tepich, -a dywan
ćeta, -y ciotka
šwalča, -e krawcowa
krawc, -a krawiec
kuchnja, -je kuchnia
kuchinski kuchenny
kupjelnja, -je łazienka
špihel, -a lustro
regal, -a półka
wšelaki/wšelakory wszelaki
myjny związany z myciem
myjnica, -y umywalka
naporjad, -a narzędzie, wyposażenie
zub, -a ząb
zubny zębowy
šćětka, -i szczotka
pasta, -y pasta
truhadło, -a golarka elektryczna
truhać, -a so golić się
trěnje, -ja ręcznik
trěć, trěje trzeć, wycierać
wanja, -je wanna
duša, -e prysznic
naprawo w prawo
nalěwo w lewo
črij, -a but
wosebity szczególny, oddzielny
wosebity zastup oddzielne wejście
wosoba, -y osoba
wosobina, -y osobistość
wosobinsce osobiście
wosebistosć coś szczególnego
wosobity osobisty, indywidualny
zastup, -a/zachod, -a wejście
nuznik, -a/wustup, -a toaleta
hajzl, -a kibel
spokojom w zadowolony sposób
schód, -oda schody
poschod, -a piętro
pohladać, -a obejrzeć, spojrzeć
lěpšina, -y zaleta
bydlenska stwa pokój mieszkalny
juh, -a południe
sewjer, -a północ
wuchod, -a wschód
elektrika, -i elektryczność
elektriski elektryczny
kachle, -ow piecyk
chłódny chłodny
chłódno chłodno
chłódźak, -a lodówka
poradźić, -i doradzić
poradźić so udać się
poradźeć, -a radzić
porada, -y narada, doradztwo
wuhotować, -uje zaopatrzyć; zorganizować
wolóženje ułatwienie
lochki lekki, łatwy
lochce lekko, łatwo
wolóžeć, -a ułatwiać
wolóžić, -i ułatwić
prěki naprzeciwko
łožo, -a łóżko
kamor, -a szafa
kamorčk, -a szafka
gardina, -y firana
wokno, -a okno
woknješko, -a okienko
tykačka, -i gniazdko elektryczne
tykać, -a wsadzać
lampka, -i lampka
lampa, -y lampa
nócny kamorčk szafka nocna
hólc, -a chłopczyk
holca, -y dziewczynka
holčka, -i mała dziewczynka
hrajkać, -a sej bawić się
hrać, -je (sej) grać
hrajka, -i zabawka
kofej, -a kawa
tykanc, -a ciasto, keks
přihotować, -uje przygotować
přihotowanski przygotowawczy
skrótka krótko
kwět, -a kwiat
kwětka, -i kwiatek
wšak wprawdzie
pomhać, -a pomagać
małosć, -e drobnostka
wot małosće od małego
kubłać, -a wychowywać, uczyć
kubłanje, -ja wychowanie
wukubłać, -a wychować
kawč, -e kanapa
kupić, -i kupić
kupować, -uje kupować
kupnica, -y centrum handlowe
kupc, -a kupujący
meble, -ow meble
křesło, -a fotel
kniha, -i książka
kniharnja, -je księgarnia
knihownja, -je biblioteka
kamor za knihi regał na książki
blidko, -a stolik
telewizor, -a telewizor
zawěsće oczywiście, przecież
najskerje najpewniej
rub, -a obrus
rubiško, -a chusta
wušiwanka, -i wyszywanka
wušić, -je wyszyć
wušiwać, -a wyszywać
wěc, -y rzecz, sprawa
wěcka, -i mała rzecz
nimam (njeměć) nie mam
posydnyć, -nje so usiąść
ničo, ničeho nic
trjechić, -i někoho zastać kogoś
trjechić do wóčka wpaść w oko
trjechić, -i być zgodnym z prawdą
to trjechi to prawda
bohudźak dzięku Bogu, na szczęście
ludźo, -i ludzie
jónu pewnego razu, kiedyś
wobstać, -eji istnieć
wobstać z něčeho składać się z czegoś
wobstać na něčim stać na swoim
wobstaće, -a istnienie
inženjer, -a inżynier
wudać, -a wydać (książkę, pieniądze)
wudać dźowku wydać córkę zamąż
wudać so na někoho wyjść za kogoś
wudaće, -a wydanie
wudawać, -a wydawać
wudawar, -ja/wudawaćel, -a wydawca
zhubić, -i (so) zgubić (się)
zrudny smutny
zrudoba, -y smutek, żal
rudźić -i so smucić się
zastupić, -i wejść, wstąpić
jěsć, jě jeść
zjěsć, zjě zjeść
jědź, -e jedzenie
mazać, -a mazać
piwo, -a piwo
woda, -y woda
seltersowa woda/sodowka, -i/mineralka, -i woda gazowana
brěčka, -i sok owocowy
palenc, -a mocny napój alkoholowy
starosć, -e troska, zmartwienie
starać, -a so troszczyć się
što to tebje stara? co cię to obchodzi?
starosćiwy troskliwy
jelizo jeśli
alkohol, -a alkohol
njecha, nochce nie chce
kruty twardy, mocny; okrutny
zdać, -a so zdawać się
zdaće, -a pojęcie, mniemanie
po mojim zdaću wydaje mi się
sobuželnosć, -e współczucie
wuprajeć, -a wyrażać
wuprajić, -i wyrazić
wotwjesć, -dźe odprowadzić
dźěćo, dźesća dziecko
dźěći, -i dzieci
potajkim tak więc
telewizija, -e telewizja
wusyłać, -a wysyłać
wusyłanje, -ja nadawanie, audycja
dyrdomdej, -a/dyrdomdejstwo, -a przygoda
dyrdomdejski przygodowy
film, -a film
žel żal, szkoda
mi je žel szkoda mi
bus, -a autobus
hewak albo, inaczej
komdźić, -i odwlekać, opóźniać
skomdźić, -i przegapić
chwatać, -a spieszyć się
chwatk, -a pośpiech
z chwatkom w pośpiechu
daloko daleko
abo albo
zawołać, -a na někoho zawołać, zadzwonić do kogoś
zazwonić, -i zadzwonić
přewodźeć, -a odprowadzać
hnydom właśnie teraz
dojěć, -dźe dojechać
Zadania1.
Wopisajće swoje bydlenje. Napisajće krótki nastawk.2.
Wotmołwće:Štó je přišoł na wopyt? Hdźe je wón Měrćina zetkał? Hdy wón přijědźe domoj? Što so lubi hosćej? Što rěka poprjancowa chěžka? Čehodla wona hižo dosahała njeje? Štó je nowu chěžu natwarił? Što je w pincy? Što je w parteru? A štó tam bydli? Hdźe bydli swójba? Kajke meble su w lěharni? A w bydlenskej stwě? Hdźe so kupuja meble?
3.
Tworće sady ze sćěhowacymi słowami:twarjenje, chěža, stólc, sad, blido, wuhlo; rěčeć, přijěć, čakać, pohladać, hić, dóstać, dóstawać, wisać, činić, dźěłać, dyrbjeć, kubłać.
4.
Tworće imperatiw wot werbow:witać, pohladać, přijěć, być, hić, dźěłać, wukubłać, čakać, sydnyć so, wuknyć, słuchać, kupować, kupić, wuhotować, pomhać.
5.
Zasadźće pronomeny:Ty wo njepřećelu dobre rěčiš, ale wón wo (ty) złe. Prawda je (my) přeco luba. Bratřa (ty) pytaja. Dźensa (ja, datiw), jutře (ty, datiw). Mnozy z (my) su z cuzej winu njezbožowni. Škoda (wy), młodźency, zo ničo wuknyć njechaće. Čehodla (ja) haniće a (so) chwaliće? Mać woła, słyšiš-li (wona)? Dźěćo drěma, njebudź (wono). Bratr je dołho wonka, skoč po (wón). Tu su nanowe rukajcy, podaj (wone) (wón, datiw). Nóž je wótry, njerězń so z (wón).
6.
Přełožće:Wydaje mi się, że cię tam widziałem. Kiedy u nich dwojga urodzi się dziecko? Tobie ja nic nie powiem. Dokąd wy się spieszycie? Na kogo on czeka? Dziękuję ci. Muszę zburzyć stary dom. Potem zbuduję nowy. Pokażesz mi nowe mieszkanie? Przyszli wszyscy przyjaciele oprócz Alfonsa. Też lubisz majsterkować? Zostaniesz u nas na noc?
HORNJOSERBŠĆINA
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Wappen_Landkreis_Bautzen.svg/800px-Wappen_Landkreis_Bautzen.svg.png)
Lekcja 5 – uzupełnienie wiadomości o odmienie rzeczownikówOdmiana rzeczowników rodzaju męzkiego – uzupełnienie
Uzupełnienie tego, co nie było zawarte w tabelkach w lekcji 3.:
1. W temacie rzeczowników mogą wystąpić oboczności ó:o, ě:je, a:e.
Dźwięk
ó w temacie mianownika l. poj. zmienia się w
o, jeśli sylaba przechodzi w sylabę otwartą, np.
brjóh-brjoha, wóz-woza, hósć-hosća, hród-hrodu/hroda, móst-mosta, .... Wyjątkami od tej reguły są:
mróz-mróza, wóst-wósta, mlóč-mlóča, tchór-tchórja, šrót-šrota. W słowach jak
kónc w przypadkach zależnych mamy
kónca, kóncej, ..., bo mamy sylabę zamkniętą!
Oboczność ě:je występuje wyłącznie w słowie
měd-mjedu (ale przy tym
mjedwjedź).
Oboczność a:e występuje po spółgłoskach miękkich (tj. ć, dź, bj, pj, wj, mj, rj, nj, l) –
a występuje przed spółgłoską twardą, a
e przed miękką, np.
rjad-wo rjedźe, rozhlad-w rozhledźe2. Końcówka dopełniacza l. poj. -a występuje u wszystkich rzeczowników ożywionych. U rzeczowników nieożywionych także występuje -a, przy czym u kilku jednosylabowych rzeczowników można obok tej końcówki spotkać też -u, np.
dom-doma/domu, hłód-hłoda/hłodu, podobnie
hród, len, lud, lód, měd, sad, skót, ród, grót, płat, bóz, moch, proch, ....
3. W celowniku l. poj. występuje końcówka -ej, jedynie rzeczownik
Bóh zachował starą końcówkę i celownik l. poj. brzmi wyłącznie
Bohu. Dawna norma literacka dopuszczała końcówkę
-u także u innych rzeczowników, m. in.
měru/měrej, ludu/ludej.
4. Biernik wszystkich liczb jest równy dopełniaczowi u rzeczowników męzkoosobowych i mianownikowi u nieżywotnych. U rzeczowników męzkozwierzęcych jest równy dopełniaczowi w liczbie pojedynczej, a mianownikowi w liczbie podwójnej i mnogiej, por.
widźu knjeza, knjezow, knjezow, widźu psa, psaj, psy.
5. Formy wołacza co do zasady mają końcówkę -o, jednak u rzeczowników kończących się na spółgłoskę wargową (p, b, m, w, ł) może występować też końcówka -'e, np.
Michało/Michale, Jakubo/Jakubje, Filipo/Filipje. Końcówka -je może nieść także znaczenie pejoratywne, np.
hólco/hólče, krawco/krawče, čłowjeko/čłowječe albo przeciwnie oficjalny, np.
česćeny knježe předsyda, knježe ministro/ministrje. W języku codziennym często zamiast formy
knježe stosowana jest forma mianownika, np.
knjez wučer, knjez doktor, .... W języku literackim także możliwe są przypadki, kiedy przy związku dwuch rzeczowników jedynie drugie stoi w wołaczu, np.
knjez sudniko, bratřik Janko, ....
Rzeczownik
bratr ma dwie formy wołacza –
bratr, bratře, z czego druga jest neutralna stylistycznie.
Wyjątkami są rzeczowniki
Bóh, knjez, których wołacz brzmi
Božo, knježe6. W miejscowniku l. poj. występuje końcówka -'e i -u/-'u.
Końcówka -'e występuje w rzeczownikach kończących się na d, t, b, p, ł, r, w, m, n, przy czym zachodzą oboczności d:dź, t:ć, b:bj, p:pj, ł:l, r:rj, m:mj, n:nj, np.
sud-w sudźe, hat-w haće, dub-na dubje, stołp-při stołpje, doł-w dole, šow-při šowje, dom-w domje, karan-w karanje.
Końcówkę -u/-'u mają zwykle rzeczowniki kończącę się na spółgłoskę miękką (czasem ukrytą w przypadkach zależnych, por.
wučer, wučerja; hołb, hołbja) lub na k, ch, h, s, z, c, np.
kóń-na konju, hołb-wo hołbju, bok-na boku, moch-w mochu, lěs-w lěsu, wóz-na wozu, ćah-w ćahu, kruh-w kruhu. Niektóre tylko rzeczowniki kończące się na ch, h mają oboczne formy o końcówce -e, np.
brjuch-w brjuše, proch-w prochu/próše, brjóh-na brjoze/brjohu, Čornobóh-na Čornoboze, podobnych form można jeszcze więcej spotkać w dawnych tekstach, np.
w sněze, hrěše, kłobuce, straše, ...W języku potocznym końcówka -u występuje często zamiast -'e, szczególnie w rzeczownikach na -r, np.
januar-w januaru.
4. W formie mianownika liczby mnogiej rzeczowniki męzkoosobowe (jak w polskim, nazywające grupy zawierające osoby płci męzkiej) mogą występować końcówki -ojo, -y, -o, -i, -a. Podane poniżej reguły są dość swobodne, często ten sam rzeczownik może tworzyć mianownik liczby mnogiej na dwa lub trzy sposoby.
Końcówka
-ojo występuje najczęściej u rzeczowników odmiany zarówno miękkiej, jak i twardej, np.
nanojo, wujojo, synojo, mužojo, dźědojo.
Końcówka
-y występuje u rzeczowników na -c, -ak, -nik, -ik, -k (o ile są to przyrostki, a nie część rdzenia), np.
krawcy, slěpcy, Němcy, rybacy, wojacy, měšnicy, rěznicy, wjednicy, młóčcy, wotročcy, pičy, pěscy. Warto zwrócić uwagę na oboczność k:c. Szereg podobnych wyrazów może mieć także końcówkę -ojo, np.
měšnikojo, wjednikojo, Němcojo, wotročkojo, ..., jednak tylko
knežkojo, swědkojo, ludakojo, lapakojo; podobnie imiona własne:
Krawcojo, Šewcojo. Jeśli końcowe -k nie jest przyrostkiem, to również dochodzi końcówka -ojo:
swakojo, rjekojo, Grjekojo, čłowjekojo, ....
Końcówka
-jo/-'o jest właściwa dla rzeczowników kończących się na -ar, -er, -el, -an, -ć, np.
koparjo, kowarjo, pjekarjo, dźěłaćerjo, šulerjo, wučerjo, přećeljo, darićeljo, jandźeljo, měšćenjo, pohanjo, Słowjenjo, krajenjo, posoljo, pacholjo (zwrócić uwagę na oboczność a:e!), ale:
funcionarojo, ministrojo.
Końcówka
-'a niesie za sobą znaczenie zbiorowości, np.
bratřa, knježa, Serbja, Češa, ..., w języku potocznym można też usłyszeć
Serbjo, burjo. Jest to szczególnie typowa końcówka dla zapożyczeń, np.:
kmotřa, agenća, biskopja, fašisća, burja, komunisća, diplomaća, ...Końcówka
-i ma odcień archaiczny, np.:
komunisći, poddani, čerći, pósli, pohani, paduši, čornuši, Češi, mniši i w języku spółczesnym często jest zastępowana przez -'a, -ojo, -'o.
Ważne wyjątki: lodowe muže, kubołćiki, lutki, mužiki, palčiki, čerćiki, hólčiki.
W przypadku rzeczowników niemęzkoosobowych naturalnie końcówką jest -y (twardotematowe) lub -e (miękkotematowe), np.
pos-psy, taler-talerje.
8. W dopełniaczu liczby mnogiej podstawową końcówką jest -ow, jednak u rzeczowników miękkotematowych spotyka się, szczególnie w gwarach katolickich (północnych) także końcówkę -i, np.
dźěłaćeri, hołbi, koni obok
dźěłaćerjow, hołbjow, konjow. Jedynie rzeczownik
hósć ma obowiązkową formę dopełniacza l. mn.
hosći.
Oprócz tego występują formy z końcówką zerową:
pjenjez, tysac/tysacow, hód, a także nazwy miast na -
any, np.
do Drježdźan i nazwiska, np.
Krawčec dźěći, Kubańkec syn.
9. W celowniku l. mnogiej występuje końcówka -am, wyjątki to
hosćom, ludźom, mužom/mužam, konjom/konjam.
10. W miejscowniku l. mnogiej występuje końcówka -ach, przy czym szereg rzeczowników może przyjmować także końcówkę -och, np.
wo hosćach/hosćoch, konjach/konjoch, mužach/mužoch, ....
11. Formy narzędnika l. mnogiej kończą się na -ami/-emi, np.
z wučerjemi, nanami, knjezami, ..., jednak przy tym wyróżniają się formy
z hosćimi, ludźimi, konimi.
12. Rzeczowniki rodzaju męzkiego na -a, np.
družba, ćěsla, hrabja odmieniają się według odmiany żeńskiej, a rzeczowniki rodzaju męzkiego na -o, np.
Kito (Kajetan) według odmiany męzkiej, jak gdyby były tego -o pozbawione:
Kito, do Kita, ke Kitej, na Kita, wo Kiće, z Kitom.
13. Szczególną odmianę mają słowa
dźeń i
knjez, gdzie regularne
knjezojo 'panowie' i
knježa 'państwo'
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | dźeń | knjez |
genitiw (koho? čeho?) | dnja | knjeza |
datiw (komu? čemu?) | dnjej | knjezej |
akuzatiw (koho? što?) | dźeń | knjeza |
instrumental (z kim? z čim?) | ze dnjom | z knjezom |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo dnju | wo knjezu |
wokatiw (ow!) | dnjo! | knježe! |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | dnaj | knjezaj |
genitiw (koho? čeho?) | dnjow | knjezow |
datiw (komu? čemu?) | dnjomaj | knjezomaj |
akuzatiw (koho? što?) | dnaj | knjezow |
instrumental (z kim? z čim?) | ze dnjomaj | z knjezomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo dnjomaj | wo knjezomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | dny | knježa | knjezojo |
genitiw (koho? čeho?) | dnjow | knježi(ch) | knjezow |
datiw (komu? čemu?) | dnjam | knježim | knjezam |
akuzatiw (koho? što?) | dny | knježi(ch) | knjezow |
instrumental (z kim? z čim?) | ze dnjemi | z knježimi | z knjezami |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo dnjach | wo knježich | wo knjezach |
Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego – uzupełnienie
1. Końcówka -ow jest końcówką dopełniacza liczby podwójnej i podwójnej wszystkich rzeczowników za wyjątkiem:
lěto 'rok',
woko 'oczko (w grze), oko w zupie',
koleno 'kolano',
blido 'talerz', np.
sydom lět, do kolen, mało wok, wjele blid. Niekiedy też spotyka się końcówkę -i, np.
chošćo – chošći, jejo – jeji, ale jest ona rzadka i zawsze może być zastąpiona regularną -ow.
2. W miejscowniku l. pojedynczej istnieją końcówki -'e oraz -u/-'u rozdystrybuowane według tej samej zasady, co w rodzaju męzkim, jednak możliwymi wyjątkami są:
mloko-wo mlóce/mloku, wucho-we wuše/wuchu, woko-we woku/wóce.
3. Rzeczownik
njebjo odmienia się regularnie, jak rzeczownik
polo w licznie pojedynczej i podwójnej, jednak w liczbie mnogiej przyjmuje postać
njebjesa i odmienia się jak
kolesa.
4. Istnieją dwa tematy spółgłoskowe, odpowiedniki polskich rzeczowników typu
ramię, ramienia i
cielę, cielęcia. Według pierwszego wzoru odmieniają się rzeczowniki takie jak
ramjo, symjo, brěmjo, płomjo, wumjo, znamjo, tymjo, według drugiego natomiast rzeczowniki oznaczające małe zwierzęta, jak np.
kózlo, jehnjo, pilo, proos, ptačo, huso, ..., a także rzeczownik
swjećo 'obrazek świętego'. Osobliwą odmianę mają także rzeczowniki
swinjo i
dźěćo, wszystkie cztery są zawarte w poniższej tabelce:
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | ramjo | ćelo | swinjo | dźěćo |
genitiw (koho? čeho?) | ramjenja | ćeleća | swinjeća | dźěsća |
datiw (komu? čemu?) | ramjenju | ćeleću | swinjeću | dźěsću |
akuzatiw (koho? što?) | ramjo | ćelo | swinjo | dźěćo |
instrumental (z kim? z čim?) | z ramjenjom | z ćelećom | ze swinjećom | dźěćom |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo ramjenju | wo ćeleću | wo swinjeću | wo dźěsću |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | ramjeni | ćeleći | swinjeći | dźěsći |
genitiw (koho? čeho?) | ramjenjow | ćelećow | swinjećow | dźěsćow |
datiw (komu? čemu?) | ramjenjomaj | ćelećomaj | swinjećomaj | dźěsćomaj |
akuzatiw (koho? što?) | ramjeni | ćeleći | swinjeći | dźěsći |
instrumental (z kim? z čim?) | z ramjenjomaj | z ćelećomaj | ze swinjećomaj | z dźěsćomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo ramjenjomaj | wo ćelećomaj | wo swinjećomaj | wo dźěsćomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | ramjenja | ćelata | swinje | dźěći |
genitiw (koho? čeho?) | ramjenjow | ćelatow | swini | dźěći |
datiw (komu? čemu?) | ramjenjam | ćelatam | swinjom | dźěćom |
akuzatiw (koho? što?) | ramjenja | ćelata | swinje | dźěći |
instrumental (z kim? z čim?) | z ramjenjemi | z ćelatami | ze swinjemi | z dźěćimi |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo ramjenjach | wo ćelatach | wo swinjoch | wo dźěćoch |
Szczególnie warto zwrócić uwagę na końcówki liczby mnogiej, które się bardzo różnią zarówno od innych deklinacyj, jak i od polskich odpowiedników.
Odmiana rzeczowników rodzaju żeńskiego
Według odmiany żeńskiej odmieniają się wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które mogą kończyć się na -a lub na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia pełną odmianę na przykładzie rzeczowników
žona (twardy temat),
wowca (temat na -ca, -za, -sa),
zemja (miękki temat) oraz
myš (miękki temat) i
wěc (temat na -c, -z, -s). Przez temat twardy rozumie się taki o końcowej spółgłosce b, p, m, w, ł, r, n, t, d, ch, h, k, g, natomiast przez temat miękki taki o końcowej spółgłosce bj, pj, mj, wj, l, rj, nj, ć, dź, š, ž, č.
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | žona | wowca | zemja | myš | wěc |
genitiw (koho? čeho?) | žony | wowcy | zemje | myše | wěcy |
datiw (komu? čemu?) | žonje | wowcy | zemi | myši | wěcy |
akuzatiw (koho? što?) | žonu | wowcu | zemju | myš | wěc |
instrumental (z kim? z čim?) | ze žonu | z wowcu | ze zemju | z myšu | z wěcu |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo žonje | wo wowcy | wo zemi | wo myši | wo wěcy |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | žonje | wowcy | zemi | myši | wěcy |
genitiw (koho? čeho?) | žonow | wowcow | zemjow | myšow | wěcow |
datiw (komu? čemu?) | žonomaj | wowcomaj | zemjomaj | myšomaj | wěcomaj |
akuzatiw (koho? što?) | žonje | wowcy | zemi | myši | wěcy |
instrumental (z kim? z čim?) | ze žonomaj | z wowcomaj | ze zemjomaj | z myšomaj | z wěcomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo žonomaj | wo wowcomaj | wo zemjomaj | wo myšomaj | wo wěcomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | žony | wowcy | zemje | myše | wěcy |
genitiw (koho? čeho?) | žonow | wowcow | zemjow | myšow | wěcow |
datiw (komu? čemu?) | žonam | wowcam | zemjam | myšam | wěcam |
akuzatiw (koho? što?) | žony | wowcy | zemje | myše | wěcy |
instrumental (z kim? z čim?) | ze žonami | z wowcami | ze zemjemi | z myšemi | z wěcami |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo žonach | wo wowcach | wo zemjach | w myšach | wo wěcach |
Uwagi:
1. W odmianie typu
žona w celowniku i miejscowniku l. poj. oraz w mianowniku i bierniku l. podw. zachodzą oboczności d:dź, t:ć, ł:l (pot. lub. gwar. ł:łj), tr:tř, g:z, h:z, ch:š, k:c (a także znana już oboczność a:e), np.
woda-wodźe, skała-skale, ćeta-ćeće, sotra-sotře, Olga-Olze, kniha-knize, třěcha-třěše, ruka-ruce, pjata-pjeće, hrjada-hrjedźe.
2. W odmianie niektórych rzeczowników zachodzi także oboczność ó:o, np.
kósć-kosće, nóc-nocy lub ě:je jak
pěc-pjecy. Szczególny jest także rzeczownik
sól, którego temat w przypadkach zależnych ma postać
sel-.
3. Jednosylabowe rzeczowniki na -a/-'a we wszystkich przypadkach zamiast -'e otrzymują końcówkę -ě, np.
hra-hrě, stwa-stwě, ćma-ćmě, łža-łžě, mša-mšě, šla-šlě, škła-šklě, škra-škrě, ....
U rzeczownika
stwa po przyimku dochodzi dodatkowe
j-, np.
to je moja stwa, du do jstwy, ke jstwě, ....
4. Końcówce -y (GenSg oraz NomPl i AccPl) w przypadku rzeczowników na -ka, -cha, -ga, -ha odpowiada -i:
muka-muki, třěcha-třěchi, Olga-Olgi, kniha-knihi.
5. Forma dopełniacza l. mnogiej niektórych rzeczowników może przyjmować końcówkę zerową –
do horow/hór, do nowinow/nowin, wjele husow/hus, kur, póstnic, njedźel, stron – lub też końcówkę -i, np.
bróžeń/bróžnja-bróženjow/bróžni, kosć-kosći/kosćow, mysl-mysli/myslow.
6. Analogicznie do rzeczowników rodzaju żeńskiego na -a/-'a odmieniają się też rzeczowniki rodzaju męzkiego na -a/-'a, przy czym forma mianownika l. podw. i mnogiej brzmi np.
předsyda-předsydaj-předsydojo/předsydźa, ćěsla-ćeslej-ćeslojo, tj. według deklinacji męzkiej. Mimo to końcówki żeńskie spotyka się w liczbie podwójnej tych rzeczowników w potocznym górnołużyckim:
předsydźe, ćěsli.
7. Szereg rzeczowników oznaczających zwierzęta hodowlane ma szczególne końcówki celownika, miejscownika i narzędnika:
husom, wo husoch, z husymi; kurom/-am, wo kuroch, z kurymi; kruwom/-am, kruwoch/-ach, kruwymi/-omi/-ami.
8. Osobliwą odmianę mają rzeczowniki
mać, knjeni (analogicznie do
knjeni też
pani czyli 'pani' w pieśniach ludowych), które są nieregularne, a także klasa rzeczowników na -ej, jak
cyrkej, britej, škorodej, ... (w ortografji sprzed 1948 pisane
cyrkew, britew, škorodew, ...). Oprócz tego niektóre rzeczowniki, m.in.
krej, morchej, rjetkej, žerchej, sołotej mogą odmieniać się według tego samego wzorca co
cyrkej lub też przyjmować regularne końcówki jak rzeczowniki typu
myš:
singular/jednota |
nominatiw (štó? što?) | mać | knjeni | cyrkej | morchej |
genitiw (koho? čeho?) | maćerje | knjenje | cyrkwje, krwě | morcheje |
datiw (komu? čemu?) | maćeri | knjeni | cyrkwi | morcheji |
akuzatiw (koho? što?) | mać | knjeni | cyrkej | morchej |
instrumental (z kim? z čim?) | z maćerju | z knjenju | z cyrkwju | z morcheju |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo maćeri | wo knjeni | wo cyrkwi | wo morcheji |
wokatiw (ow!) | maći! | knjeni! | cyrkej! | morchej! |
dual/dwojota |
nominatiw (štó? što?) | maćeri | knjeni | cyrkwi | morcheji |
genitiw (koho? čeho?) | maćerjow | knjenjow | cyrkwjow | morchejow |
datiw (komu? čemu?) | maćerjomaj | knjenjomaj | cyrkwjomaj | morchejomaj |
akuzatiw (koho? što?) | maćeri | knjeni | cyrkwi | morcheji |
instrumental (z kim? z čim?) | z maćerjomaj | z knjenjomaj | z cyrkwjomaj | z morchejomaj |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo maćerjomaj | wo knjenjomaj | wo cyrkwjomaj | wo morchejomaj |
plural/mnohota |
nominatiw (štó? što?) | maćerje | knjenje | cyrkwje, krwě | morcheje |
genitiw (koho? čeho?) | maćerjow | knjenjow | cyrkwjow | morchejow |
datiw (komu? čemu?) | maćerjam | knjenjam | cyrkwjam | morchejam |
akuzatiw (koho? što?) | maćerje | knjenje | cyrkwje, krwě | morcheje |
instrumental (z kim? z čim?) | z maćerjemi | z knjenjemi | z cyrkwjemi | z morchejemi |
lokatiw (wo kim? wo čim?) | wo maćerjach | wo knjenjach | wo cyrkwjach | wo morchejach |
Osobne końcówki dla rzeczownika
krej wynikają z tego, że jest on jednosylabowy, więc zamiast -je ma w odpowiednich formach -ě.
CzytankaMaćica Serbska so załožuje Jan Arnošt Smoler so w nalěću l. 1845 do Łužicy poda, zo by zwoprawdźił někotr z nastorkow, dóstatych na pućowanju z Čelakovskim po Čechach, předewšěm, zo by załožił Maćicu Serbsku. Tutón nadawk zdaše so jemu wosebje nuzny.
Myslička centralneho serbskeho towarstwa, zjednoćaceho wšěch sewěrnych Serbow, wosebje młodu inteligencu, njebě we Łužicy nowa. Po cyłej srjedźnej Europje žadachu po Napoleonskich wójnach byrgarske woršty za wyšim zdźěłanjom, štož měješe so nimo šulskeho kubłanja docpěć ze załožowanjom čitarnjow, towarstwow za wudawanje popularno-wědomostnych spisow a přednoškowych zjednoćenstwow. Po přikładźe tutych kubłanskich ludowych organizacijow, kotrež nastawachu w Němskej skoro w kóždym wjetšim měsće, bu na druhim załoženskim swjedźenju Budyskeho gymnazialneho towarstwa dnja 30. 4. 1841 na Smolerjowy namjet załožene ,,Serbske čitalstwo". Wot toho časa stachu so kóždolětne załoženske swjedźenje Budyskeje Society ze schadźowanišćom přiběraceje ličby wuwědomjeneje serbskeje młodeje inteligency, a k njej so přidružichu dale a bóle tež starši, hižo w zastojnstwach skutkowacy duchowni a wučerjo. Za čas Mrózoweho staršistwa wotmě so dnja 18. apryla 1845 na ,,Winicy" šesty załoženski swjedźeń, na kotrymž bě so nimo sobustawow towarstwa něhdźe třiceći druhich nahladnych a za serbstwo zahorjenych wosobow zhromadźiło. Tu běchu duchowni Jakub z Budyšina a Zejler z Łaza, kandidaća duchownstwa, wjesni a měšćanscy wučerjo, studenća, haj tež stary serbski nowinar a měšćan Jan Dejka. Po krótkim powitanju staršeho Mróza zaběraše so studowacy Pful z Přišec z přiběracej šćuwańcu Budyskich měšćanskich nowinow přećiwo budźerskim prócowanjam serbskeje studowaceje młodźiny a napominaše přitomnych nic cofać, ale po nastupjenym puću njebojaznje postupować, přetož za swój lud dźěłać je zdobne a sprawne.
Za pfulom wustupi Łazowski farar Handrij Zejler z naležnym namjetom, kotryž bě jemu Smoler přihotował, dokelž jón sam, po chorosći płucow njekmany k rěčenju, přednjesć njemóžeše: ,,Našemu serbstwu njemóžeše ničo bóle a lěpje tyć a hojić hač bratrowske zjednoćenje, přetož přez wutrobnu jednotu rostu a přibywaja tež małe wěcy, kaž to stare přisłowo praji. K lěpšemu našeho serbstwa by pak wosebje słužiło, hdy by po přikładźe Čechow, iliriskich (južnych) Serbow a Słowakow so tež pola nas zjednoćenstwo załožiło, kiž by serbstwo a serbsku rěč z tym twariło, zo dobre serbske knihi za šulu a dom ćišćeć dawa a so wo wudawanje hódnych serbskich nowinow stara." Zejler wukładowaše potom wašnje skutkowanja Maćicy Čěskeje a wuzběhny někotre jeje wulke wuspěchi.
Wo Smoler-Zejlerjowym namjeće so hnydom wuradźowaše a bu wobzamknjene, zo ma so kóžde lěto srjedu po jutrach wulka serbska zhromadźizna abo bjesada wotměć a zo přitomni załoža z dnjom 18. apryla 1845 ,,Maćicu Serbsku" abo towarstwo za wudawanje přihódnych a potrjebnych serbskich knihow. ......
,,Na Třělerni" běše so dnja 7. apryla 1847 43 Serbow zešło. Pod předsydstwom dr. Klina a městopředsydy duchowneho Jakuba – nic H. Zejlerja 1. 1845 woleneho – schwalichu so porjedźene a wot sakskeho knježerstwa připóznate wustawki a wuzwolichu so nowi čłonojo předsydstwa a wuběrka towarstwa. Z předsydu bu dr. Klin, z městopředsydu duchowny Jakub, z jednaćelom duchowny Wanak a z jeho zastupjerjom wikar Kućank, z pokładnikom duchowny Wjacka, z knihownikom wučer Imiš, z redaktorom časopisa J. A. Smoler. Do prěnjeho wuběrka Maćicy Serbskeje so wuzwolichu: duchowny Zejler, kanonik Haška, šulski direktor Buk, wučerjo Garbar, Kulman, dr. Pful, Melda a Pjekar.
Tutón wuzwoleny wuběrk zeńdźe so hižo 12. apryla k prěnjej zhromadźiznje, w kotrejž so zestaja plan, po kotrymž měła Maćica Serbska swoje nadawki w prěnich lětach spjelnić. Bu postajene, zo so wudadźa w blišim času wot dr. Pfula spisane zasady analogiskeho serbskeho prawopisa, kotrež mataj z ewangelskeje strony Smoler a z katolskeje strony Kućank přehladać, a zo dyrbja so tak bórze kaž móžno přihódne powědančka za Serbow wobeju wěrywuznaćow w dotalnym prawopisu wobeju stronow wudać, dale zo so Maćica Serbska postara wo wudawanje druhich powučnych a zabawnych knihow a zo ma Maćičny časopis tak ruče kaž móžno započeć wuchadźeć a skónčnje, zo ma wuběrk na wudaće serbsko-němskeho a němsko-serbskeho słownika swoju kedźbnosć złožić... .
Ze załoženjom Maćicy Serbskeje sta so Smolerjowy són, połožić kruty trajacy zakład za zawěsćenje přichoda serbskeho luda, ze skutkom. Mjeztym zo J. Kórner a pozdźiši rozswětlerjo wobhladowachu wuchowanje serbskeje rěče trěbne w zajimje stata, nabožiny, wědy, chcyše Smoler z jeje pomocu serbski lud kubłać, wuwědomić, pozběhnyć na duchownu wyšinu druhich słowjanskich ludow. Maćica Serbska, załožena po přikładźe Maćicy Čěskeje, měješe so stać ze srjedźišćom, z kotrehož wuchadźałe bychu přeco mócniše impulsy za zwoprawdźenje wulkeho zaměra. Wothladajo wot naspomnjenych objektiwnych słabosćow, kotrež młodźi horliwcy wotstronić njemóžachu, zapušći wona hłuboke korjenje w serbskim narodnym žiwjenju, a jeje spomóžne wědomostne a lud kubłace skutkowanje nichtó přewidźeć njemóže.
Po přikładźe Matice Českeje wza wona do swojich rukow nawjedowanje kulturneho žiwjenja w serbskej Łužicy, starajo so wo pozběhnjenje a wudospołnjenje serbskeje rěče wo spěchowanje serbskeje literatury a wědomosće a hudźby a wo šěrjenje zdźěłanosće serbskeho luda. Cyłe swoje žiwjenje wěnowaše Smoler wulku kedźbnosć a wšu starosć tomu, zo by ze skromnych spočatkow a prěnich njedostatkow zesylnjenja wušła, zo bychuso přeco zaso nowi sobudźěłaćerjo a spěchowarjo našli, zwólniwi w sprócniwym dźěle pokročować. Rozrost a wuspěšne a spomóžne skutkowanje we wobłuku objektiwnych móžnosćow w prěnjej połojcy wobstaća Maćicy budźe přeco ze Smolerjowym mjenom wusce zwjazane.
(Wurězki z knihi Jana Cyža, Jan Arnošt Smoler, Budyšin 1975)
JědźKnjeni Nowotnikowa je naju njedźelu k wobjedu přeprosyła. Smój ze žonu w jědnaćic přišłoj. Dokelž pak je hišće zahe było, je namaj Ferdinand swoje knihi pokazał.
Swójba Nowotnikec je wulka: nan, mać, dźěd, wowka, hólcy Ferdinand, Pětr, Michał, Tomaš a holcy Lioba, Monika, Lubina, Jana a Hilža. Wobjed běše woprawdźe swjedźenski. Najprjedy dóstachmy kwasnu poliwku.
Mać: Jow je tež chlěb, jelizo maće lóšt, wzmiće sej, prošu.
Iwanow: Dźakuju so, rady sej wozmu, k poliwce přeco chlěb jěm.
Mać: Lioba, pomhaj mi hłuboke talerje a łžicy wotnjesć. Monika, přinjes, prošu niske talerje, nože a widlički. Knjeni Iwanowowa, dajće mi, prošu taler, chcu wam mjaso dać. Přejeće sebi swinjacu pječeń abo warjene howjaze mjaso? K pječeni mamy warjene běrny a kisały kał. K howjazemu mjasu móžeće chrěn z chlěbom abo kisały běrny měć.
Nataša: Jelizo směm wolić, potom sej wozmu howjaze mjaso z chrěnom. Sym mjenujcy słyšała, zo je to serbska narodna jědź.
Nan: Haj, to trjechi. Na kóždym kwasu a pĭ kóždym wjetšim swójbnym swjedźenju njesmě howjaze mjaso z chrěnom pobrachować.
Iwanow: W tajkim padźe prošu tež howjaze z chrěnom.
Lubina: A namaj z Janu, maći, pječeń z kisałym kałom.
Michał: Dajće sej słodźeć!
Tomaš: Njech wam zesłodźi!
Druzy: Tohorunja. Dźakujemy so!
Nan: A što pijeće? Štó sej přeje piwo? Dźěćom damy wězo seltersowu wodu abo brěčku z našich jabłukow
Nataša: Knjeni Nowotnikowa, wariće kóždy dźeń wobjed?
Mać: Ow ně, mój z mandźelskim wobjedujemoj w prodrustwje a dźěći w šuli.
Pětr: W našej šuli w Pančicach wobjeduje wjele šulerjow a šulerkow. Jědźny grat dyrbi sej kóždy šuler sam sobu přinjesć, talerje a šklički pak tam su.
Iwanow: Warja w šulskej jědźerni derje? Sće spokojom?
Pětr: Nó haj, to dźe, hačrunjež doma pola maćerje lěpje słodźi. W šuli dyrbi kóždy po swój wobjed k woknješku dóńć a jón na swoje městno přinjesć. Kóždy smě sej tež hornčk čaja wzać. Po wobjedźe so taler, šklička a hornčk wotnjesu a staja so na wosebite blido. Potom so jědźny grat wopłokuje a wótrěje. Čisty so zaso do tobołki tyknje. Tak wjele prócy z jědźu mamy!
Mać: Woprawdźe, sće wbozy!
Iwanow: A maće kóždy dźeń jenož jednu jědź abo móžeće sej z wjacorych wubrać?
Pětr: Jenož jednu, a hišće kajku! Zašły tydźeń smy na přikład póndźelu makaronij, tomatowu jušku a kompot měli, wutoru howjaze mjaso z běrnami a sad, srjedu ćopłu kołbasu, běrny a puding, štwórtk běrny z morcheju, pjatk kisałe běrny, jejo a kompot. Sobotu pak wobjedujemy doma.
Nataša: To je tola jara dobra jědź! Njerozumju, čehodla swariš.
Nan: Haj, tajki je běh swěta. Čim lěpje so jim dźe, ćim bole njespokojni su!
Mać:Prošu wzmiće sej hišće. Mjaso je wyše wostało. Prošu, knjeni Iwanowowa, knjez Iwanow, abo njeje wamaj zesłodźało?
Iwanow: Dźakujemoj so, namaj je jara derje słodźało, ale smój woprawdźe sytaj, nic, Nataša?
Nataša: Haj, sym so derje najědła.
Mać: Tuž wotrumujmy blido. Ferdinando, Pětrje, přinestaj šklički za kompot, łžički a talerki za tortu a tež šalki za bunjacy kofej...
Twaroh njemóžemy hustodosć jěsćŠtó njeby w Serbach rady twaroh z lanym wolijom jědł? Na pomazku abo ze samobělenymi běrnami słodźi wón jenak derje. Za našich prjedownikow běše to hustohdy samo njedźelska jědź. Dźensa mamy wulki wuběr najwšelakorišich jědźow, konserwow a chłóšćenkow. To na twaroh husto zabudźemy. Runje jeho strowotneje hódnoty dla pak dyrbjeli jón swojemu ćěłu wšědnje popřeć. Twaroh ma hódnotny zwěrjacy bělk a zastaruje nas z kalciumom, fosforom a witaminom B₂. Bělk je zakład kóždehožkuli žiwjenja, a kalcium a fosfor matej pozitiwny wliw na natwar kosći a zubow. Tohodla dyrbjeli wosebje dorostowaće dźěći wjele twaroha a druhich mlokowych produktow jěsć.
Tu někotre pokiwy, kak móžemy twaroh wšelako přihotować:
Liptowski twaroh na pomazki. 250 g twaroha změšamy z mlokom na kremu a přidamy tři łžički rozsykaneje kórki z konserwy, jednu łžičku rozsykanych kapernow, něšto anchowisoweje pasty a łžičku žonopa. Na kóncu přidamy hišće sól a papriku po swojim słodźe.
Spěšna twarohowa krema. Do ¼ l mloka změšamy titku waniljoweho pudinga, kiž njetrjeba so warić, na to přidamy po rjedźe 250 g twaroha, 2-3 łžicy cokora, titku waniljoweho cokora a brěčku z poł citrony. Je-li krema přehusta, přidamy hišće něšto mloka. Hotowu kremu damy do winowych škleńcow a garněrujemy ju ze sadom a rozsykanymi worješkami abo słódkim mandlemi. Tuta krema je tež wuběrna pjelnjenka za omelety abo plincy.
Twarohowe plincy. 150 g twaroha změšamy z 3 jejemi, 150 g muki, šćipku sele a telko mlokom, zo nastanje huste plincowe ćěsto. Na kóncu přidamy hišće 50 g korintow a pječemy z ćěsta po zwučenym wašnju plincy.
Lukulusowa twarohowa torta. Najprjedy wudźěłamy sej zakładne ćěsto z ½ punta muki, 100 g margariny, 125 g cokora, ½ titki waniljoweho cokora, ½ titki pječenskeho proška, šćipki sele, 1 jeja a 3 łžicow mloka. – Potom změšamy po rjedźe 50 g mjechkeje margariny, 4 jeja, 200 g cokora, 750 g tworoha, 1 titku waniljoweho pudinga a šćipku sele na kremowu masu. Cyle na kóncu přidamy hišće 50 g rozsykanych słódkich mandlow a damy twarohowu masu na ćěsto do formy (njezabyć tež ćěstowu kromu přitłóčić) a pječemy tortu w elektriskich abo płunowych kachlach něhdźe 80 min. – Hdyž je torta wustudła (najlěpje hakle na druhi dźeń), přichotujemy ze 100 g rozběžaneho rostlinskeho tuka, 40 g próškoweho cokora, 20 g kakawa, 1 jeja a 1 łžicy ruma glazuru. Tutu namazamy na tortu – a hotowa je wosebita njedźelska chłóšćenka. Spokojne a wjesołe wobliča swójbnych budu hospozy zawěsće dźak za nałožowanu prócu.
(czytanka pochodzi z:
Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)
Słowniczek
załožić, -i założyć, stworzyć
załožować, -uje zakładać, stwarzać
załožerski/-nski założycielski
załoženje, -ja założenie
podać, -a sebi ruce podać sobie ręce
podać přednošk odczytać wykład
podać so oddać się
podać so woli dobyćerja zdać się na łaskę zwycięzcy
podać so něhdźe wyruszyć
něšto dźiwne je so podało stało się coś dziwnego
podawać, -a podawać
podawać, -a serbšćinu wykładać język serbołużycki
podawizna, -y/ podawk, -a zdarzenie, wydarzenie
nastork, -a inicjatywa, bodziec
nuzny konieczny, niezbędny
nuzować, -uje zmuszać
myslička, -i myśl, idea
myslić, -i myśleć
towarstwo wspólnota, organizacja
towarš, -a towarzysz
towaršnosć społeczeństwo
towaršnostny społeczny
porjad, -a układ
zjednoćeć, -a (so) jednoczyć (się)
zjednoćić, -i (so) zjednoczyć (się)
zjednoćenstwo, -a zjednoczenie
zjednoćenje, -ja jednoczenie
jednota, -y jedność; jedynka
swěrny wierny
swěra, -y wierność
swěru wiernie, dokładnie
móžemy swěru rjec można z pewnością stwierdzić
wěrnosć, -e prawda
wěrny prawdziwy
něšto drje je na tym wěrne jest w tym trochę prawdy
srjedźny średni
srjedźizna środek; środowisko
wójna, -y wojna
bygarski obywatelski; mieszczański
woršta, -y warstwa
žadać, -a sebi něšto/něsto wot někoho wymagać czegoś
žadać za něčim dążyć do czegoś
žadosć za něčim dążenie do czegoś
zdźěłać, -a wykonać, zrealizować
zdźěłać so wykształcić się
zdźěłanje, -ja wykształcenie
zdźěłany wykształcony
docpěć, -je osiągnąć
docpěwać, -a osiągać
čitać, -a czytać
čitarnja, -je czytelnia
čitar, -ja czytelnik
čitanka, -i lektura
spis, -a esej, dzieło
přednjesć, -e próstwu zwrócić się z prośbą
přednjesć baseń przeczytać (na głos) wiersz
přednošować, -uje przeczytać (na głos)
přednošowar, -ja wykładowca
nastawać, -a powstawać
nastać, -nje powstać
nastaće, -a powstanie, stworzenie
Budyski budziszyński
gymnazialny gimnazjalny
namjetować, -uje proponować
namjet, -a propozycja
stawać, -a so stawać się
schadźować, -uje so zbierać się, spotykać się
schadźowanišćo, -a miejsce spotkań
schadźowanka, -i spotkanie (studentów)
zeńć, -dźe so zebrać się, spotkać się
jemu so derje zeńdźe dobrze się mu wiedzie
přiběrać, -a rosnąć
ličić, -i liczyć, zliczać
ličba, -y liczba
inteligenca, -y inteligencja
wuwědomić, -i (sej) uświadomić
wuwědomjenje, -ja świadomość, sumienie
wuwědomjeć, -a (sej) uświadamiać
přidružić, -i (so) przyłączyć (się)
stary stary
starši starszy
staršej, -eju rodzice
staršistwo, -a starszyzna
předsyda, -y przewodniczący
předsydstwo, -a władza, przewodnictwo
městopředsyda, -y wiceprzewodniczący
zastojnstwo, -a służba, profesja
zastojnik, -a służący
zastojnski służbowy
duchowny, -eho duchowny, kapłan
za čas na czas
wotměwać, -a so odbywać się
sobustaw, -a członek (organizacji)
zahorić, -i za (so) zainspirować się
zahorjeć, -a (so) inspirować się
zahorjenje, -ja natchnienie, inspiracja
zhromadźić, -i (so) zebrać się
zhromadźeć, -a (so) zbierać się
zhromadźizna, -y zebranie
kandidat, -a kandydat
wjesny wiejski
měšćanski miejski
měšćan, -a mieszczuch
studowacy studiujący
młodźina, -y młodzież
šćuwać, -a podburzać, agitować
šćuwańca, -y podburzanie, agitacja
budźić, -i budzić
budźak, -a budzik
budźićel, -a działacz odrodzeniowy
budźerski odrodzeniowy
pozbudźić, -i pobudzić, natchnąć
pozbudźeć, -a pobudzać, inspirować
prócować, -uje so trudzić się, starać się
prócowanje, -ja staranie, trud
prócowar, -ja działacz
napominać, -a upominać
přitomny obecny; nowoczesny
cofać, -a wycofywać się
nastupić, -i puć wstąpić na drogę
bojazny strachliwy
bojazliwy tchórzliwy
bojazliwc, -a tchórz
přetož/dokelž dlatego że
sprawny sprawiedliwy, uczciwy
zdobny przepiękny
wustupić, -i wystąpić
wustupować, -uje występować
naležny naglący, niezwłoczny
naležnje niezwłocznie, pilnie
chory chory
chorosć, -e choroba
chorownja, -je szpital
płuca, -ow płuca
zahorjenje płucow zapalenie płuc
kmany zdolny
tyć, -je někomu być pożytecznym dla kogoś
hojić, -i leczyć
bratrowski braterski
přisłowo, -a przysłowie
słužić, -i służyć
słužba, -y służba
słužbny służebny
Słowak, -a Słowak
Słowakska, -eje Słowacja
Słowačka, -i Słowaczka
pola nas u nas
kiž który
ćišćeć, -i naciskać; drukować
ćišć, -a druk
powětrowy ćišć ciśnienie powietrza
wašnje, -ja sposób
wuspěch, -a sukces, osiągnięcie
wuspěšny zakończony sukcesem
wuzběhnyć, -nje podnieść, wynieść
wuzběhować, -uje podnosić, wynosić
wuradźować, -uje wo něčem obradować o czymś
wuradźić, -i omówić, postanowić
wobzamknyć, -nje zdecydować, postanowić
wobzamkować, -uje decydować, postanawiać
wobzamknjenje, -ja decyzja, postanowienie
jutry, -ow Wielkanoc
bjesada, -y biesiada, zebranie
přihódny odpowiedni, na miejscu
potrjeba potrzeba
potrěbny potrzebny
potrjebować, -uje něšto potrzebować czegoś
třělernja, -je strzelnica
wolić, -i uczestniczyć w wyborach
wólba, -y wybór
wólby, -ow wybory
wólbny wyborczy
schwalić, -i przyjąć, zatwierdzić
porjedźeć, -a poprawiać, wnosić poprawki
porjedźenka, -i poprawka
porjedźernja, -je warsztat, serwis
knježerstwo, -a władza
wustawki, -ow statut
wuběrk, -a komitet
jednaćel, -a sekretarz, pełnomocnik
zastupjer, -ja zastępca
zastupować, -uje wstępować, wchodzić
zastupować něčeje zajimy reprezentować czyjeś interesy
pokład, -a bogactwo, skarb
pokładnja, -je kasa
pokładnik, -a kasjer
pokładnica, -y kasjerka
knihownik, -a bibliotekarz
direktor, -a dyrektor
zestajeć, -ja zestawić
spjelnić, -i wypełnić
spjelnjeć, -ja plan, nadawk, přeća spełniać plan, zadanie, życzenie
postajić, -i określić
postajować, -uje określać
bliši čas najbliższy czas
zasada, -y zasada, reguła
prawopis, -a ortografia
analogiski analogiczny
katolik, -a katolik
katolski katolicki
přehladać, -a przeglądać
bórze wkrótce
móžno można
powědančko, -a opowieść
wěrywuznaće wyznanie religijne
wuznaće wyznanie
dotalny poprzedni
postarać, -a so wo zatroszczyć się o kogoś
powučny pouczający
zabawa, -y rozrywka
zabawny rozrywkowy, zabawny
časopis, -a czasopismo
ruče szybko
ručiši szybszy
wuchadźeć, -a wychodzić
złožić, -i dźěło przerwać prace
złožić brónje złożyć broń
złožić pruwowanje zdać egzamin
złožić kedźbnosć na něšto zwrócić uwagę na coś
złožić so po něčim przewodniczyć czymś
trać, -je trwać
trajacy, trajny trwały
són, sona sen, marzenie
sonić, -i marzyć
sonjak, -a/sonjer, -ja marzyciel
zakład, -a podstawa
połožić, -i położyć
kłasć, -dźe kłaść
zawěsćić, -i (so) zapewnić sobie byt
zawěsćenje, -ja ubezpieczenie
mjeztym zo tymczasem
pózdni późny
pozdźiši późniejszy
rozswětler, -ja działacz oświaty
wobhladować, -uje rozpatrywać, oceniać
wuchować, -a zachować
nabožina, -y religia, wiara
nabožinski religijny
nabožny religijny
pomoc, -y pomoc
wyšina, -y wysokość
Słowjan, -a Słowianin
Słowjanka, -i Słowianka
słowjanski słowiański
přeco zawsze
impuls, -a impuls
zaměr, -a zamiar, cel
wothladajo wot za wyjątkiem, nie licząc
naspomnić, -i wspomnieć, napomknąć
objektiwny obiektywny
słaby słaby
słabosć, -e słabość
horliwy zachwycony
horliwić, -i zachwycać się
horliwc, -a entuzjasta
horliwosć, -e entuzjazm
wotstronić, -i zlikwidować
wotstronjeć, -ja likwidować
zapušćić, -i korjenje zapuścić korzenie
korjeń, -nja korzeń
spomóžny pomocny, bezinteresowny
spomóžnje bezinteresownie
přewidźeć, -i nie zauważyć, przeoczyć
ruka, -i ręka
nawjedować, -uje przewodzić
nawjedowanje, -ja przewodnictwo
wjednik, -a przywódca
wudospołnić, -i dopełnić
wudospołnjeć, -ja dopełniać
literatura, -y literatura
hudźba, -y muzyka
hudźbny muzyczny
hudźbnik, -a muzyk
šěrić, -i (so) rozprzestrzeniać się
wěnować, -uje někomu něšto ofiarować komuś coś
wěnowanje, -ja ofiara, dar
skromny skromny
skromnje skromnie
spočatk, -a początek
njedostatk, -a wada, brak
zesylnić, -i wzmocnić
zesylnjeć, -ja wzmacniać
wuńć, -dźe wyjść
sobudźěłaćer, -ja współpracownik
spěchowar, -ja kurator, mecenas
zwólniwy gotowy na coś
pokročować, -uje kontynuować
pokročowanje, -ja kontynuacja
rozrost, -a wzrost, zwiększenie czegoś
wobłuk, -a rama, ramy
móžnosć, -e możliwość
wuski wąski, ciasny
wusce wąsko, ciasno
wuskosć, -e ciasność; kłopot
być wo wuskosćach znajdować się w trudnej sytuacji
do wuskosćow přińć znaleźć się w trudnej sytuacji
zwjazać, -a związać, zjednoczyć
zwjazować, -uje związywać, jednoczyć
wobjed, -a obiad
wobjedować, -uje jeść obiad
dźěd, -a dziadek
wowka, -i babcia
kwas, -a ślub
kwasny ślubny
poliwka, -i zupa
prjedy najpierw
najprjedy na początku, najpierw
lóšt, -a chęć
hłuboki głęboki
taler, -ja talerz
nóž, noža nóż
widlička, -i widelec
łžica, -y łyżka
łžička, -i łyżeczka
mjaso, -a mięso
swinjo, -eća świnia
swinjacy wieprzowy
pječeń, -nje pieczeń
howjado, -a bydło
howjazy wołowy
warić, -i gotować
kisały kwaśny, kiszony
kisało, -a ocet
kisać, -a kisić
kisałe běrny sałatka ziemniaczana
kał, -a kapusta
chrěn, -a chrzan
brach, -a wada, defekt
pobrachować, -uje/falować, -uje brakować
słodźeć, -i smakować
zesłodźeć, -i posmakować
tohurnja także; nawzajem
pić, -je pić
piće, -a picie
napitk, -a napój
jabłuko, -a jabłko
jabłučny jabłkowy
jabłučina, -y/jabłoń, -nje jabłoń
prodrustwo, -a kolektywne gospodarstwo rolne
jědźny żywnościowy; jadalny
jědźernja, -je stołówka, jadalnia
grat, -a/-u narzędzie; sztuciec
njesć, -e nieść
přinjesć, -e przynieść
wotnjesć, -e odnieść
škla, -ě naczynie
šklička, -i miska
dóńć, -dźe dojść
hornc, -a garnek; donica
hornčk, -a garnuszek; kubek
čaj, -a herbata
čajowy herbaciany
stajić, -i (so) postawić
stajeć, -a (so) stawiać
wopłokować, -uje myć (naczynia)
wopłokać, -a/wopłoknyć, -nje umyć (naczynia)
wótrěć, -je wytrzeć
wótrěwać, -a wycierać
toboła, -y torba
tobołka, -i torebka
bědny/wbohi biedny, nędzny
wubrać, -bjerje (sej) wybrać (sobie)
zašły przeszły
makaronij, -a makaron
tomata, -y pomidor
tomatowy pomidorowy
jucha, -i gnojówka
juška, -i sos
ćopły ciepły
kołbasa, -y kiełbasa
puding, -a budyń
morchej, -e marchew
jejo, -a jajko
jejowy jajeczny
rozwjerćane jejo jajecznica
swarjeć, -i rzucać oszczerstwami
běhać, -a biegać
běh, -a bieg; tok
swět, -a świat
čim ..., ćim ... im ..., tym ...
spokojny zadowolony
najěsć, -jě so najeść się
syty syty
syćić, -i karmić do syta, nasycać
zrumować, -uje posprzątać
šalka, -i filiżanka
snědań, -je/ snědanje, -a śniadanie
snědać, -a jeść śniadanie
swačina, -y drugie śniadanie
swačić, -i jeść drugie śniadanie
kakaw, -a kakao
bunjacy kofej kawa w ziarnach
jednory kofej zamiennik kawy
smjetana, -y śmietana
mloko, -a mleko
butranka, -i maślanka
butra, -y masło
całta, -y bułka
pokładźena całta kanapka
torta, -y tort
lód, loda/lodu lód; lody
plack, -a cukierek
zeleninowa poliwka zupa warzywna
běrnjaca poliwka zupa ziemniaczana
rěpa, -y rzepa; burak
ćelo, -eća cielę
ćelacy cielęcy
ćelećina cielęcina
wowči owczy
jatra, -ow wątroba
šnicl, -a kotlet, sznycel
dźiwina, -y dziczyzna
zajac, -a zając
nukl, -a królik
dźiwi dziki
sorna, -y sarna
jeleń, -nja jeleń
kundroz, -a dzik
pjerizna, -y drób
kokoš, -e kura
honač, -a kogut
kačka, -i kaczka
husyca, -y gąska
huso, -eća; husy gęś
truta, -y indyk
ryba, -y ryba
šćuka, -i szczupak
rajs, -a ryż
kórka, -i ogórek
paprika, -i papryka
solotej, -e sałata
kołbaska, -i parówka
krupjana/całtowa kołbasa kaszanka
šunka, -i szybka
sušić, -i wędzić
sušene ryby wędzona ryba
twaroh, -a twaróg
twarožk, -a ser
žonop, -a musztarda
Zadania1.
Što bě Maćica Serbska a hdy bu załožena? Kajke běchu za jeje załoženje towaršnostne wuměnjenja? Kajki podźěl na tym měješe J. A. Smoler? Što znajeće wo tutym serbskim wótčincu? Kak je jeho H. Zejler podpěrał? Po kajkim přikładźe bu Maćica Serbska organizowana? Kajki wona mějaše nadawk? Na kajkej ideologiskej bazy bu natwarjena? Što to je tak mjenowany analogiski prawopis? Hdy započnje so wudawać Časopis Maćicy Serbskeje? Kak Maćica Serbska spěchowaše rozkćěw serbkeho pismowstwa?2.
Přełožće:Na brzegu rzeki stoi piękny dom. Przyszli do nas goście. Oni przynieśli bukiet kwiatów. Obok naszego domu jest mały ogród, rosną w nim drzewa, warzywa i kwiaty. Na drugim piętrze znajdują się dwa pokoje. W spichlerzu znajduje się żyto. W wodzie są ryby.
3.
Zasadźće słowa: hody, měšćanska rada, załoženje, Maćica, Drježdźany, Maćičny časopis, připis, dźeń, to, dozałoženska zhromadźizna, třělernja, wobě, wěrywuznaće, napřćiwjenje, Maćica, zhromadny skutk.Tole sta so někotre dny do ....... Na spočatku februara Krajna direkcija ...... zdźěli, zo ničo nima přećiwo ......, zo je próstwu do ...... na ministerstwo pósłała, kaž tež dowolnosć za wudawanje ........., a Sakske ministerstwo z ...... do ...... 26. februara 1847 woboje přizwoli. Smoler wo ...... zhoniwši, jědźeše do Budyšina, zo by so wobdźělił na ........., kotraž wotmě so w Budyšinje jutrownu srjedu 7. apryla 1847 ,,Na .........". Bě so poradźiło, zo so serbska inteligenca ...... ......, njedźiwajo wšelakorych ......, zjednoći w ...... k ...... .......
4.
Tworće z tutymi słowami a słownymi skupinami sady:spěwać na — započatk, rěčeć wo — dźěłowy plan, hić wo — nowy pokładnik, funkcionar z — Wojerecy, přińć na — zhromadźizna, diskutować z — my, stać před — wulke problemy, pokazać na — naš zaměr, chwile měć za — wšitke prašenja.
5. Wybierz z ostatniej czytanki jak najwięcej rzeczowników, określ ich przypadek i liczbę, a także typ odmiany, do którego się zaliczają.
Mam pytanie apropos dolnołużyckiego, bo znalazłem takie zdanie z NT:
A swětło swěśi we śamnosći, a śamnosć njejo jo wopśimjeła.
co po polsku odpowiada jak sądzę:
A światłość w ciemności świeci, a ciemność jej nie ogarnęła.
Skąd taki dziwny czasownik wopś-? co znaczy, jak go odmieniać, jak go używać w zdaniu?
Jest to czasownik wopśimjeś, który znaczy właśnie 'ogarnąć, pochłonąć, objąć'. Wydaje mi się, że polskim odpowiednikiem formalnym byłoby **oprzyjąć, oprzyjmie, tylko w d~ł~ckim doszło do wyrównania bezokolicznika do tematu czasu teraźniejszego.
Do dolnołużyckiego polecam:
https://dolnoserbski.de – strona ze słownikiem niemiecko-dolnołużyckim i dolnołużycko-niemieckim, informacje o dolnołużyckiej ortografii, nazwach miejscowych, teksty dolnołużyckie (w tym Pismo Święte), wyrażenia i przysłowia.
Do górnołużyckiego zaś:
https://hornjoserbsce.de – podobna strona co jej dolnołużycki odpowiednik
https://www.soblex.de – bogaty słownik w obie strony z tabelkami odmiany każdego słowa(!)
https://sotra.app – automatyczny tłumacz g~ł~cko-niemiecki i niemiecko-g~ł~cki
Oczywiście do korzystania z tego niezbędna jest znajomość niemieckiego.
A ktoś wie jak się ten czasownik w czasie teraźniejszym odmienia? (Przypuszczam, że jak to dokonany, to pewnie ma znaczenie futurum, a niedokonany to - wopśijmowaś?) I czy jest może słownik dolnołużycko-angielski albo vice versa?
EDIT: Pobawiłem się trochę tym dolnołużyckim słownikiem i odkryłem, że (chyba od 1999 roku) poprawną formą jest tak naprawdę wobpśijmjeś, natomiast niedokonane to albo wobpśijmaś albo wobpśijmowaś (którą wybrać?) :o
Cytat: dziablonk w Czerwiec 12, 2022, 19:37:51
A ktoś wie jak się ten czasownik w czasie teraźniejszym odmienia? (Przypuszczam, że jak to dokonany, to pewnie ma znaczenie futurum, a niedokonany to - wopśijmowaś?) I czy jest może słownik dolnołużycko-angielski albo vice versa?
Źródła do nauki łużyckich dostępne w internecie, w innym języku niż niemiecki? Może jeszcze za darmo? Zapomnij.
Sporo źródeł jest po rosyjsku, ale głównie do g~ł~ckiego. Z polskich do dolnołużyckiego to kojarzę jedynie słowniki Rafała Leszczyńskiego, ale na allegrze są niemożliwe do złowienia, musiałbyś sprowadzać je z Domowiny z Niemiec, sam je zdobyłem w nienajprostszy sposób. Większość zeskanowanych książek do nauki języków łużyckich, które można znaleźć w internotach, jest tutaj: https://www.twirpx.com/files/science/languages/lusatian/ (trzeba mieć konto, poza tym pobieranie jest bezpłatne)
Czasownik
wopśimjeś ma, o ile się nie mylę, formy
wopśimu, wopśimjoš, ..., wopśimu i faktycznie powinien mieć znaczenie czasu przyszłego, bo ma aspekt, ale w potocznych łużyckich przez wpływ niemieckiego trochę zaciera się przyszłe znaczenie takich czasowników i pewnie w d~ł~ckim normalne będzie też
buźe wopśimjeś.
Cytat: dziablonk w Czerwiec 12, 2022, 19:37:51
EDIT: Pobawiłem się trochę tym dolnołużyckim słownikiem i odkryłem, że (chyba od 1999 roku) poprawną formą jest tak naprawdę wobpśijmjeś, natomiast niedokonane to albo wobpśijmaś albo wobpśijmowaś (którą wybrać?) :o
Chyba chodzi ci o wobpśimaś i wobpśimowaś. W obu językach łużyckich są takie dubletowe formy czasowników niedokonanych i nie różnią się znaczeniem. A do różnic ortograficznych niestety musisz przywyknąć, jeszcze inaczej oba języki łużyckie zapisywano przed wojną, a jeszcze inaczej w XIX wieku. G~ł~cka ortografia ostatnią reformę miała bodaj w 1947, a d~ł~cka właśnie w 1999. O ile ta pierwsza była raczej kosmetyczna, to ta druga zmieniła zapis bardzo wielu słów.
Cytat: Siemoród w Czerwiec 12, 2022, 20:50:19Chyba chodzi ci o wobpśimaś i wobpśimowaś.
Tak, zgadza się, przy okazji zauważyłem, że
wobpśimaś jest dokonany:
wobpśimjeś (p, Flex.: 68)
wobpśimaś (
p, Flex.: 75)
wobpśimowaś (ip, Flex.: 62)
Jak się tylko pozbyłem tego
wob-, to już jest niedokonany:
pśimjeś (p, Flex.: 68)
pśimaś (
ip, Flex.: 76)
Nie ma postaci z -
owaś. :)
Cytat: dziablonk w Czerwiec 12, 2022, 21:08:30
Cytat: Siemoród w Czerwiec 12, 2022, 20:50:19Chyba chodzi ci o wobpśimaś i wobpśimowaś.
Tak, zgadza się, przy okazji zauważyłem, że wobpśimaś jest dokonany:
wobpśijmjeś (p, Flex.: 68)
wobpśimaś (p, Flex.: 75)
wobpśimowaś (ip, Flex.: 62)
Jak się tylko pozbyłem tego wob-, to już jest niedokonany:
pśimjeś (p, Flex.: 68)
pśimaś (ip, Flex.: 76)
Nie ma postaci z -owaś. :)
Wynika to z bardzo specyficznego działania czasowników dokonanych w języku dolnołużyckim.
W języku dolnołużyckim prawie wszystkie czasowniki dokonane odmieniają się tak samo (według wzoru -jo-), nawet, jeśli teoretycznie różnią się tylko przedrostkiem.
Tutaj jako przykład czasowniki ,,czytać" i ,,przeczytać". W języku polskim w czasie teraźniejszym odmieniają się dokładnie tak samo:
(prze)czytam, (prze)czytasz... itd.
W dolnołużyckim te słowa teoretycznie różnią się też tylko przedrostkiem. Niedokonane czytać to po dolnołużycku
cytaś, a dokonane przeczytać to
wucytaś. Pomimo tego samego rdzenia i końcówki, odmieniają się one jednak inaczej.
cytaś według konjugacji -a-:
cytam, cytaš, cyta. cytamej, cytatej, cytatej, cytamy, cytaśo, cytajuwucytaś odmienia się według konjugacji -jo-:
wucytajom, wucytajoš, wucytajo, wucytajomej, wucytajotej, wucytajotej, wucytajomy, wucytajośo, wucytajuJak widzisz, nie tylko przedrostek zmienia się w przypadku aspektu w dolnołużyckim (co ciekawe, górnołużycki aspekt tak nie działa).
Przechodząc do czasownika, o który pytałeś.
wopśimjeś, a właściwie wobpśimjeś znaczy po prostu ,,objąć". Ma on również swoją drugą formę
wobpśimaś. Ponieważ oba te czasowniki są dokonane, to odmieniają się dokładnie tak samo
wobpśimjeś:
wobpśimjejom, wobpśimjejoš, wobpśimjejo, wobpśimjejomej, wobpśimjejotej, wobpśimjejotej, wobpśimjejomy, wobpśimjejośo, wobpśimjejuwobpśimaś:
wobpśimajom, wobpśimajoš, wobpśimajo, wobpśimajomej, wobpśimajotej, wobpśimajotej, wobpśimajomy, wobpśimajośo, wobpśimajojuco zaś się tyczy samego
pśimaś i
pśimjeś.
pśimaś jest czasownikiem niedokonanym, i odmienia się inaczej, niż
wobpśimaśtj.:
pśimam, pśimaš, pśima, pśimamej, pśimatej, pśimatej, pśimamy, pśimaśo, pśimajupśimjeś natomiast odmienia się dokładnie tak samo, jak
wobpśimjeś, ponieważ oba te czasowniki są dokonane.
Dzięki. Poszukam jakichś zdań z tymi formami :)
A propos, może ktoś potrzebuje korpusu z fragmentami języka dolno- (DOTKO) i górnołużyckiego (HOTKO)? Są w narodowym czeskim korpusie:tu (https://www.korpus.cz/)
Na stronie łużyckiego instytutu można znaleźć instrukcję (https://www.serbski-institut.de/publikationen/online-publikationen/mehr-obersorbisch/hornjoserbski-tekstowy-korpus-hotko/pristup-ke-korpusej-hotko/), jak się tam zapisać.
Może ktoś zna jeszcze inne stronki warte polecenia? Np. Biblie po dolno- / górno- łużycku)?
Tak dla porównania sprawdziłem jeszcze odpowiednik w górnołużyckim i tak: wopřimać jest niedokonany (obok wopřim|ować), natomiast dokonany zmienia końcówkę na -nyć ???:
wopřimn|yć ~u, ~ješ, pret ~ych, ~y p
wopřima|ć ~m, ~š ip
wopřim|ować ~uju, ~uješ ip
2 postacie bez wo-:
přimn|yć ~u, ~ješ, pret ~ych, ~y p
přima|ć ~m, ~š ip
Ciekawe, co?
Tymaczasem po górnołużycku fragment z ewangelickiej Biblii Hórnika brzmi: A swětło we ćmě swěci, a ćma je njewobja.
Tu soblex podaje:
wob|jeć ~ejmu, ~ejmješ p,
wobjima|ć ~m, ~š ip
W przypadku tego czasownika jest regularne -jeć, a nie -nyć. Ktoś ma pomysł dlaczego? ???
czy są jakieś wyrazy pokrewne do łużyckiego wěc?
Do sprawdzenia czy mają otpowiedniki polskich obiecać < *obwiecać, obietnica < *obwietnica, obiata < obieta < *obwieta, powiat < powiet, wiecić, wiecać.
Szukałem informacji o dolnołużyckim gramatyku Bogumile Šwjeli, i dowiedziałem się, że urodził się we wsi Skjarbošc (niem. Schorbus). Intryguje mnie ta dolnołużycka nazwa, od czego się wzięła?
Ciekawa stronka łużycka na temat zaginionych łużyckich miejscowości (wsi?):
https://www.archiv-verschwundene-orte.de/wen/start_bok/70228
Co do Skjarbošc to wychodziłoby na to, że rdzeń skjarb- odpowiada polskiemu skarb, czyli jak w pol. Skarboszewo.
Cytat: Siemoród w Czerwiec 12, 2022, 20:50:19
Źródła do nauki łużyckich dostępne w internecie, w innym języku niż niemiecki? Może jeszcze za darmo? Zapomnij.
https://sorbischlernen.de/
Interfejs na stronie głównej niemiecki, ale podstrony albo w językach łużyckich, albo z dostępem też przez angielski.
Cytat: dziablonk w Czerwiec 13, 2022, 13:13:29
A propos, może ktoś potrzebuje korpusu z fragmentami języka dolno- (DOTKO) i górnołużyckiego (HOTKO)? Są w narodowym czeskim korpusie:tu (https://www.korpus.cz/)
Na stronie łużyckiego instytutu można znaleźć instrukcję (https://www.serbski-institut.de/publikationen/online-publikationen/mehr-obersorbisch/hornjoserbski-tekstowy-korpus-hotko/pristup-ke-korpusej-hotko/), jak się tam zapisać.
Może ktoś zna jeszcze inne stronki warte polecenia? Np. Biblie po dolno- / górno- łużycku)?
Najaktualniejsza wersja dolnołużyckiego korpusu jest obecnie na polecanej już stronie dolnoserbski.de (Komfortne pytanje w nowem korpusu):
https://dolnoserbski.de/korpus/
Te same historyczne teksty w całości:
https://dolnoserbski.de/biblioteka/
Biblia (jedno z tłumaczeń):
https://dolnoserbski.de/biblija/
Dolnołużycki mówiony:
https://dolnoserbski.de/dobes/
Przy nauce języka warto też czytać prasę, można np. zaprenumerować wydanie online Nowego Casnika (https://www.nowycasnik.de/index.php/dsb/).
Na stronie archiwum Uniwersytetu Łódzkiego pdf o pochodzeniu łużyckich (12/1986):
Heinz Schuster-Šewc STANOWISKO JĘZYKÓW ŁUŻYCKICH W ŚWIETLE NOWYCH OSIĄGNIĘĆ DIALEKTOLOGII HISTORYCZNEJ (https://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/handle/11089/15121)
Skąd w górnołużyckim grót (D grot-a / -u) na 'drut'?
Nie będzie to po prostu dysymilacja d-t > g-t? Ewentualnie kontaminacja z jakimś innym słowem.
No też mi to po czasie przyszło do głowy. Ciekawe, jakie są inne słowa z taką wymianą? Z tej rodziny mam jeszcze: grotar (D -ja) 'druciarz', grotarnja 'druciarnia' itd. itp., ale i gratwa a. gratej (D gratwje) 'dratwa'. W ogóle nagłosowe g- w górnołużyckim wydaje mi się nietypowe (no oczywiście są onomatopeje typu gigać 'gęgać', albo germanizmy jak gmejna), grawać so 'czuć wstręt' od graw 'odraza, wstręt' (z niem. Grau). Z innych dziwnych: gropuń (D - nje) (f.) dial. (dłuż. z niem. Trapphuhn) 'drop', grudać so dial. (dial. dłuż. (Mużakow) grudać se) 'brzydzić się, czuć wstręt' od gruda? :P
Kikanukl (Królik Kika) serbsce: https://www.kikaninchen.de/kikaninchen-fuer-alle/sorbische-videos/sorbische-videos-102.html