Łužica abo smjerć!

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka górnołużyckiego, którym zajmuję się dłuższy czas, ale teraz chcę sobie usystematyzować tę wiedzę, przy okazji tworząc kurs dla szerszej publiki.

Niestety o jakiekolwiek źródła w przypadku tego języka dość ciężko, większość i tak jest po niemiecku albo rosyjsku, po polsku ich praktycznie brak, przynajmniej w internotach. Mimo to postaram się skompresować znane mi źródła rosyjskie i niemieckie. Na ułomność tych źródeł niech wzkaże choćby fakt, że nie wiadomo ile osób włada językami łużyckimi, łączna liczba użytkowników w różnych opracowaniach waha się od 15 do 100 tys. osób.

Lekcja 0 - Wymowa
Poniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.

Aa - po prostu [ä], np. akt, sad, woda
Bb - po prostu [b], np. baba, dub, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Cc - po prostu [t͡s], np. car, nóc, ocean
Čč - zgrubsza [t͡ʃ] czyli miększy nieco odpowiednik polskiego cz, np. čas, hač
Ćć - raczej też [t͡ʃ], choć niektóre źródła twierdzą, że to odrębny fonem realizowany jako [t͡ɕ]. Na pewno wymawianie tych dźwięków jednakowo nie będzie złe
Dd - po prostu [d], np. dub, dejmant, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], w sumie też [d͡ʒ], realizacja tego fonemu jest dość różna, oczywiście w [d͡ʒ] należy widzieć wpływ niemieckiego. W wygłosie lub przed bezdźwięczną jest to oczywiście [t͡ʃ].
Ee - zgrubsza [ɛ], np. wjesele, ale przed spółgłoskami palatalnymi, tj. š, č, ž, ć, dź, ń, j raczej jako [e] a nawet [ei̯], np. dźeń, rejować, tež.
Ěě - zgrubsza jako [iɪ] albo [ʲɪ], np. wěk, wěra, wuběrać, w nieakcentowanej sylabie może być wymawiane jak [ʲε], w wyrazie rěč i pochodnych wymawiane jak polskie y.
Ff - po prostu [f], wyłącznie w zapożyczeniach i onomatopejach, np. fifolić, choreograf.
Gg - po prostu [g], jak wyżej, np. gitara, gigotać.
Hh - w nagłosie często jako [h], poza tym [ɦ], przed i, e, ě jest palatalizowane do [hʲ]/[ɦʲ]. Oprócz tego <hw> wymawiamy [f] lub [v], np. hwězda, hwizdnyć, a przed pozostałymi spółgłoskami i w wygłosie <h> jest nieme, np. hromadźić, hdy, hród, hłós, zahroda, přibrjóh. Często też się zdarza, że między samogłoskami zanika, np. noha.
Chch - na początku wyrazu oraz po przedrostkach jest to [kʰ] (w historycznej ortografji nawet to zapisywano <kh>), np. chlěb, wobchod, schód, ulega palatalizacji do [kʲʰ] przed i, e, ě, np. přichilnosć. W pozostałych miejscach jako [x] lub odpowiednio [xʲ], np. chachotać, pachoł, moch. Ważne wyjątki to chcyć, gdzie ta litera jest niema oraz chrěn, gdzie wymawiana jest /k/.
Ii - raczej jako [i], choć po spółgłoskach twardych często jako [ɪ]. Palatalizuje poprzednią spółgłoskę, o ile tylko nie jest to t, d, s, z, č, š, ž, ć, dź, które w języku g~ł~ckim nie mają warjant palatalnych.
Jj - po prostu [j], podobnie jak Ii oznacza palatalizację, np. wobjed, njebjesa, mój, jasny.
Kk -  po prostu [k], palatalizuje się przed i, e, ě do [kʲ], np. kwětka, konik.
Łł - literacko jest to [w], często słyszy się jednak [ʋ] albo [β]. Praktycznie nie ulega ubezdźwięcznieniu. Palatalny warjant to [wʲ] lub [ɥ]. Jest niemy w nagłosie przed spółgłoską, a także w wygłosie po spółgłosce, np. łžička, njesł, rjekł.
Ll - po prostu [l], przed i, e, ě palatalizuje się do [lʲ].
Mm - [m], np. mak, dym
Nn - [n], np. noha, syn, wymawiana [nʲ] przed i, ě, np. něžna, przed tylnojęzykowymi [ŋ], np. banka.
ń - wymawiane [i̯n], w zasadzie występuje tylko przed spółgłoskami i w wygłosie, przed tylnojęzykowymi [i̯ŋ], np. baseń, wóń, pleńčić so.
Oo - ogólnie [ɔ], przed wargowymi w, p, b, m, ł a także tylnojęzykowymi k, g, ch, h zwęża się do [o]
Óó - zasadniczo [ʊ], choć spotyka się też wymowę dyftongiczną [oʊ], w każdym razie na pewno nie [u]
Pp - po prostu [p], może się też palatalizować, np. pilny, pjeršćeń.
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [ʀ], a przed i, e, ě, j jako [ʀʲ], choć w przypadku północnych gwar jest to, tak samo jak w dolnołużyckim odpowiednio [r] i [rʲ].
ř - wyłącznie w grupach př, kř, tř wymawianych odpowiednio [pʃ], [kʃ], i [t͡ʃ] lub [t͡sʲ] (chyba brak prostych reguł na to), np: křik, přikład, wětřik, chytře.
Ss - zgrubsza [s], np. žónska, són, włós, ale w wielu pożyczkach z niemieckiego jest to [z], np. sakski
Šš - po prostu [ʃ], np. škowrončk, běłuš.
Tt - po prostu [t], np. tam, róst
Uu -  po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Przed spółgłoską w nagłosie jest nieme, np. wbohi, wliw, wzać, niemy jest także przyimek w (ale nie we!).
y - coś około [ɨ], np. ypsylon, sylny.
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie, np. zalubowany, hwězda, bóz.
Žž - po prostu [ʒ], jw., np. žona, masaža, dokelž.

Grupy spółgłosek typu sć, šć, sč wbrew pozorom nie upraszczają się i są wymawiane regularnie.

Akcent w języku górnołużyckim jest co do zasady inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią. Oprócz tego:

• W niektórych złożeniach akcent jest kładziony na drugi składnik, np. lětstotk 'stulecie' albo wokamik 'okamgnienie'.
• Nowsze zapożyczenia na -ować i -ěrować mają akcent na trzecią sylabę od końca, np. reagować, gratulować, kopěrowa.ć
• Latynizmy z reguły są akcentowane na ostatniej sylabie przed (rodzimym lub zaadaptowanym) sufiksem lub końcówką fleksyjną, np. agentura, agitacija, ministerstwo, procesjón.
• Połączenia wyrazowe z przyimkiem często (a dwusylabowe zawsze!) mają akcent na pierwszą sylabę, tj. na przyimek, np. ke mni, na wšo, do šule, na polu, do města, na zahrodźe.

[Úlfurinn]

DOLNOSERBŠĆINA

Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka dolnołużyckiego, którym zajmuję się od trzech dni, ale teraz widząc, że Siemioród już zaczął, to na zasadzie kopiowania dam do porównania to samo, tylko po d~ł~cku.

Lekcja 0 - Wymowa
Poniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.

Aa - po prostu [ä], np. Adam, album, ale, ananas, amater (pl. amator), akt, alfabet
Bb - po prostu [b], np. baba, baran, bajka, bagno, banda, bok, bosy, buda, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Bj bj - zmiękczone b [bʲ], nie jak po polsku bi, np. tebje - ciebie, tobie; grabje - grabie, njebjo - niebo, sebje - siebie, sobie
Cc - po prostu [t͡s], np. co, cas - czas, cement, cesak - grzebień, cerw – czerw, robak
Čč - po prostu [t͡ʃ], występuje głównie w zapożyczeniach, np. kawč - tapczan, Čech - Czech, małučki - malutki
Ćć - po prostu [tɕ] (nie jak po g~ł~cku!), ć piszemy zawsze, nawet przed i (ći), np. gósć - gość, sćicha - cicho, dwanasćo - dwanaśćcie, dosć - dość
Dd - po prostu [d], np. dom, wóda, dub - dąb, doł - dół, daloko - daleko, Dunaj, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], występuje tylko w połączeniach zdź i ždź, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. gózdź - gwóźdź, zdźaržać - zachować, pózdźe - późno
Ee - po prostu [ɛ], np. delka - deska, gerc - grajek, cera - kreska, efekt, etapa - etap
Ěě - zgrubsza jako [iɪ], chyba, że nie jest akcentowane, wtedy [ʲe], np. lěto - rok, měso - mięso, pětk - piątek, město - miasto, ně - nie
Ff - po prostu [f], głównie w zapożyczeniach
Gg - po prostu [g]
Hh - zawsze bezdźwięczne [h], nie, jak po górnołużycku, np. Hajno - Henryk, how - tu, hynacej - inaczej, horicont - horyzont
Chch - po prostu [x], np. chto - kto, pcha - pchła, chóry, chudy, mech, měch - worek
Ii - raczej jako [i], zawsze twardo, np. lipa, nimski - niemiecki, nigdy, bitwa, Biblija - Biblia
Jj - po prostu [j]
Kk -  po prostu [k]
Ll - po prostu [l]
Łł - po prostu [w], zawsze się wymawia, np. młody, głowa, łuka - łąka, ławka, łdza - łza, błoto
Mm - [m], np. mały, malina, młyn, mě - imię, mroja - mrówka, móst, mudry - mądry
Mj mj - zmiękczone m [mʲ], nie jak po polsku mi, np. mjasec - miesiąc, księżyc, mjac - miecz, mjatel - motyl, mjod - miód
Nn - [n], np. nan - ojciec, noga, nad, nadawk - zadanie, nagły, nagi, nos
Ńń oraz Nj nj- wymawiane [nʲ] (nie jak polskie ń!), np. jeleń, wogeń - ogień, kanja - kania, wóń - zapach, njewina - niewinność
Oo - ogulnie [ɔ]
Óó - znak ten ma bardzo wiele warjant wymowy, najczęściej jako /ɨ/ (polskie y), często też jako [ɛ] (polskie e)!
Pp - po prostu [p]
Pj pj - zmiękczone p [pʲ], nie jak po polsku pi, np. popjeł - popiół, pjero - pióro, pjas - pies, pjenjez - pieniądz
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [r], czyli zwykłe polskie r, wymowa górnołużycka ([ʀ]) jest powszechna, lecz błędna
Ŕŕ oraz Rj rj- wymawiane [rʲ] (nie jak polskie rz!), np. murjaŕ - murarz, wrjos - wrzos, rjemjeń - rzemień, mórjo - morze
Ss - po prostu [s]
Šš - po prostu [ʃ], polskie sz
Śś - po prostu [ɕ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. śańki - cienki, maś - matka, pisaś - pisać, śichy - cichy, śěło - ciało
Tt - po prostu [t], np. takt, ty, tam, tšawa - trawa, towaristwo - towarzystwo, tšach - strach
Uu -  po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Na początkach wyrazów jako wo-, wu- nieme, ale zawsze czytane w przedrostku wó- (jako ły lub łe, oczywiście)
Wj wj - zmiękczone ł [wʲ], np. wjacor – wieczór, wjas – wieś, wjasele – radość, strowje - zdrowie
y - tak, jak po polsku - /ɨ/
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie
Žž - po prostu [ʒ], jw.
Źź - po prostu [ʑ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. źeń - dzień, tyźeń - tydzień, źo - gdzie, dokąd, žołź - żołądź, źiw – cud, źiśi - dzieci

Akcent w języku dolnołużycki jest inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki, łaciny i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią. Uwaga! Jeśli przed wyrazem jedno- bądź dwusylabowym stoi przyimek, wówczas to przyimek weźmie akcent.

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 1 - Czasownik (słowjeso), czas teraźniejszy
W języku g~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby, oprócz tego w drugiej i trzeciej osobie liczby podwójnej występuje odmiana przez rodzaje (zanikająca w języku potocznym, ale przestrzegana w języku literackim). Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami dwaj, dwě, wobaj, wobě (dwa, dwie, oba, obie), choć nie są one konieczne.

Czasowniki być (być), měć (mieć) są nieregularne, czasowniki pisać (pisać), twarić (budować), prosyć (pytać), wuknyć (uczyć się) oraz njesć (nieść) reprezentują konjugacje -a-, -i- oraz -je-tematyczne. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich. Słownikowe formy czasownika, które będę podawać to bezokolicznik i końcówka 3. os. l. poj..

inf.	być	měć	pisać	twarić	prosyć	wuknyć	njesć
ja	sym	mam	pisam	twarju	prošu	wuknu	njesu
ty	sy	maš	pisaš	twariš	prosyš	wuknješ	njeseš
wón, wona, wono	je	ma	pisa	twari	prosy	wuknje	njese
mój	smój	mamoj	pisamoj	twarimoj	prosymoj	wuknjemoj	njesemoj
wój	staj, -ej	mataj, -ej	pisataj, -ej	twaritaj, -ej	prosytaj, -ej	wuknjetaj, -ej	njesetaj, -ej
wonaj, wonej	staj, -ej	mataj, -ej	pisataj, -ej	twaritaj, -ej	prosytaj, -ej	wuknjetaj, -ej	njesetaj, -ej
my	smy	mamy	pisamy	twarimy	prosymy	wuknjemy	njesemy
wy	sće	maće	pisaće	twariće	prosyće	wuknjeće	njeseće
woni, wone	su	maja	pisaja	twarju	proša	wuknu	njesu

Formy dwoiny na -aj są męzkoosobowe, formy na -ej są niemęzkosoobowe. Podobnie wygląda rozróżnienie zaimków woni, wone. Należy pamiętać, że jest to rozróżnienie czysto literackie i w języku potocznym przeważają formy niemęzkoosobowe, zarówno czasowników, jak i zaimków czy przymiotników.

Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.

Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepisaš, njewuknjetaj. Wyjątkiem od reguły jest czasownik być, którego formy przeczące brzmią njejsym, njejsy, njeje, njejsmoj, …, tj. z przedrostkiem njej-, a także czasownik měć, którego formy przeczące brzmią nimam, nimaš, nima, nimamoj, …, czyli z przedrostkiem ni-.

Czytanka

Naša wjeska
To je naša wjeska. Blisko wjeski je lěs. Tam widźiš našu chěžu. Wokoło chěže je zahroda. W zahrodźe je naša wowca. Naša kruwa tam njeje. Tu je dróha do města. Widźiš tam šulu? Tam je naš wučer. Wučer ma psyka. Blisko zahrody je naš susod. Susod ma awto a jědźe do města. Maš doma tež awto? Blisko dwora je štom. Wokoło štoma je trawa. Što hišće widźiš?

W serbskej rěčnej šuli
Serbska rěčna šula je w Minakale. Minakał je wjeska blisko serbskeje hole a ma rjanu wokolinu. Blisko wsy su haty a lěsy. W rěčnej šuli wuknješ serbsce rěčeć, pisać a čitać. Šula je stare twarjenje, to běše hród knježka. Ale nětko je to ludowe swójstwo. Hdyž do domu stupiš, wjeseliš so, dokelž je wšitko jara čiste. Deleka, na prawej stronje, je klubownja, na lěwej stronje zarjadnistwo. Hdyž po schodźe horje dźeš, widźiš lěharnju, myjernju a posłucharnju. W druhej chěži blisko šule bydli domownik. Kóždy dźeń tam šulerjo z twornje abo zarjadnistwa a ratarstwa serbsce wuknu. Njechaš tež do serbskeje rěčneje šule přińć a serbšćinu wuknyć?

Naša rjadownja
Dźensa smy prěni raz tu. Serbska wyša šula je wulke a krasne twarjenje. Wona je wažna a wuznamna. Naša rjadownja je přijomna rumnosć. Wona je wulka, rjana a swětła. Prědku je šěroka čorna tafla. Nimo toho stoji tam tež wučerske blido a stólc. Zady wisa wučbny plan. Kóžda ławka je nowa a čista. Horjeka leži zwučowanski zešiwk a mały słowničk. Prědku leži naša rjadowniska kniha.

Što praji naš wučer? Wón praji: ‚‚Jano, twój nowy wołojnik je tu, ale hdźe je twoje pjero?’’ Jan wotmołwi: ‚‚Moje pjero leži hišće doma.’’ Potom praji wučer: ‚‚Leńka, pój doprědka a pisaj! Marja, čitaj! Derje tak! Sydńće so! Jurjo, stań, dźi k tafli a pisaj dale! Nětko sy hotowy, sydń zaso!’’

Nětko je hodźina nimo, a wučer praji: ‚‚Stańće, božemje!’’


(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników być i měć do poniższych zdań:
Ja ... Serb. Mój ... Serb a Serbowka. Wonaj ... Nan a mać ... doma. Moji bratrojo ... tam. Hornja Łužica ... w Sakskej. Towaršojo, hdźe ...? Wone nje... tam.

Twoja sotra ... psyka? A ty ... psyka? Ni... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětr ... zešiwk a wołojnik. A što ty tam ...?

2. Przetłumacz na górnołużycki
Gdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.

[Henryk Pruthenia]

Czytanki! Zawsze na plus!

[Úlfurinn]

DOLNOSERBŠĆINA

Lekcja 1 - Czasownik (werb), czas teraźniejszy
W języku d~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby. Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami dwa, dwě, wobej (dwa, dwie, oba/obie), choć nie są one konieczne.

Czasowniki byś (być), měś (mieć) są nieregularne, czasowniki pisaś (pisać), twariś (budować), spiwaś (śpiewać) reprezentują konjugacje -(j)o, -i oraz -a. Nazwy konjukacyj pochodzą od końcówek dla 3.os.l.p. w czasie teraźniejszym. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich.

inf.	byś	měś	pisaś	twariś	spiwaś
ja	som	mam	pišom	twarim	spiwam
ty	sy	maš	pišoš	twariš	spiwaš
wón, wóna, wóno	jo	ma	pišo	twari	spiwa
mej	smej	mamej	pišomej	twarimej	spiwamej
wej	stej	matej	pišotej	twaritej	spiwatej
wónej	stej	matej	pišotej	twaritej	spiwatej
my	smy	mamy	pišomy	twarimy	spiwamy
wy	sćo	maśo	pišośo	twariśo	spiwaśo
wóni	su	maju	pišu	twarje	spiwaju

W liczbie podwójnej i mnogiej w żadnym wypadku nie rozróżniamy rodzajów, zaimek "wóni" oznacza "oni, one".

Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.

Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepišoš, njespiwaśo. Wyjątkiem od reguły jest czasownik być, którego formy przeczące brzmią njejsom, njejsy, njejo, njejsmej, ..., tj. z przedrostkiem njej-.

Czytanka

Naša wjaska
To jo naša wjaska. Blisko jo wejsny lěs. Tam wiźiš našu chyžu. Wokoło chyže jo zagroda. W zagroźe jo naša wójca. Naša krowa tam njejo. Tu jo droga do města. Wiźiš tam šulu? Tam jo naš ceptaŕ. Ceptaŕ ma psyka. Blisko zahrody jo naš sused. Sused ma awto a jěźo do města. Maš doma teke awto? Blisko dwóra jo bom. Wokoło boma jo tšawa. Co hyšći wiźiš?

W serbskej rěcnej šuli
Serbska rěcna šula jo w Prjawozu. Prjawoz jo město blisko serbskeje góle a ma rědnu wokolinu. Blisko jsy su gaty a lěsy. W rěcnej šuli wuknjoš powědaś, pisaś a cytaś po serbsku. Šula jo stare twarjenje, to jo gród kněžka był. Ale nět jo to ludowe swójstwo. Ga doma zastupijoš, wjaseliš se, dokulž jo wšo krada cyste. Dołojce, napšawo, jo klubownja, nalěwo amtowanje. Ga po schoźe górjej źoš, wiźiš lěgaŕnju, myjaŕnju a słuchaŕnju. W drugej chyžy blisko šule bydli domownik. Kuždy źeń tam wukniki z twóŕby abo amtowanja a rolnikaŕstwa po serbsku wuknu. Njocoš teke do serbskeje rečneje šule pśiś a serbšćinu wuknuś?

Naša rědownja
Źinsa smy prědny raz tu. Serbska wusokošula jo wjelike a pěkny twarjenje. Wóna jo wažna a wuznamna. Naša rědownja jo spódobna městna. Wóna jo wjalika, rědna a swětła. Prězy jo šyroka carna tofla. Mimo togo stoj tam teke wucabnikojske blido a stół. Slězy wise góźinski plan. Kužda ławka jo nowa a cysta. Górjejce lažy zwucowanka a mały słowničk. Prězy laže naše rědowniske knigły.

Co groni naš ceptaŕ? Wón groni: ‚‚Jan, twój nowy wołojnik jo tu, ale ga jo twóje pjero?’’ Jan wótegroni: ‚‚Móje pjero laži hyšći doma.’’ Pótom grani ceptaŕ: ‚‚Leńka, pójź doprědka a piš! Marja, cytaj! Derje tak! Sedniśo se! Jurjo, stań, źi k tofli a piš dalej! Nět sy gotowy, sedni zasej!’’

Něnto jo góźina mimo, a ceptaŕ groni: ‚‚stańśo, božemje!’’


(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка, [tłumaczenie z g~ł~ckiego własne ~Grewed])

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników byś i měś do poniższych zdań:
Ja ... Serb. Mej ... Serb a Serbowka. Wónej ... nan a mać. Wej ... doma. Móje bratšy ... tam. Dolna Łužyca ... w Nimskej. Towariš, źo ...? Wóni nje... tam.

Twója sotša ... psyka? A ty ... psyka? Nje... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětš ... zešywk a wołojnik. A co ty tam ...?

2. Przetłumacz na dolnołużycki
Gdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.

[Henryk Pruthenia]

Źle skopiowałeś info o rodzajach.

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 2 - czas przyszły (přichod) i przeszły złożony (perfekt)

Czas przyszły

Formy czasu przyszłego w języku g~ł~ckim są tworzone bardzo podobnie jak w języku polskim. W przypadku czasowników dokonanych tworzy się je odmieniając czasownik tak jak w poprzedniej lekcji, natomiast w przypadku czasowników niedokonanych czas przyszły jest tworzony z pomocą czasownika posiłkowego budu i bezokolicznika (w odróżnieniu od polskiego, gdzie może być użyty imiesłów ł-owy – np. będę pisał) odpowiedniego czasownika.

inf.	pisać
ja	budu pisać
ty	budźeš pisać
wón, wona, wono	budźe pisać
mój	budźemoj pisać
wój	budźetaj/budźetej pisać
wonaj, wonej	budźetaj/budźetej pisać
my	budźemy pisać
wy	budźeće pisać
woni, wone	budu pisać

Formy dwoiny na -aj są męzkie, formy na -ej są żeńsko-nijakie, np. Mojej bratraj dźensa budźetaj wobjed warić. Twojej sotře budźetej so wjeselić, hdyž zhonitej tutu powěsć. Przeczenie w czasie przyszłym wyraża się przy pomocy przedrostka nje-, np. njebudu pisać, njebudźemy pisać.

W przypadku wielu czasowników ruchu czas przyszły wyraża przy pomocy przedrostka po-, np. hić – póńdu, njesć – ponjesu, wjesć – powjedu, wjezć – powjezu, lećeć – poleću, lězć – polězu, jěć – jědu, ćěrić/hnać¹ – poćěrju, ćahnyć – poćahnu, …. Oznacza to, że nie istnieją bezokoliczniki **póńć, **ponjesć, **polězć i podobne. Podobnie zachowuje się czasownik měć, który tworzy czas przyszły przy pomocy przyrostka z-: změju, změješ, …, změjeće, změja. Są to formy tego samego czasownika!

Jutře změju chwile, přińdź, přošu, zdypkom w pjećich.

¹ Ten czasownik ma dość osobliwą odmianę – bezokolicznikiem jest hnać lub ćěrić, formy czasu teraźniejszego to ćěrju, ćěriš, a imiesłów ł-owy to hnał. Podobnie sprawa wygląda z prefigowanymi dohnać, rozehnać, wotehnać.

Odmiana w czasie teraźniejszym i przyszłym podstawowych czasowników ruchu:

inf.	hić (přitomnosć)	hić (přichod)	jěć (přitomnosć)	jěć (přichod)
ja	du	póńdu	jědu	pojědu
ty	dźeš	póńdźeš	jědźeš	pojědźeš
wón, wona, wono	dźe	póńdźe	jědźe	jědźe
mój	dźemoj	póńdźemoj	jědźemoj	pojědźemoj
wój	dźetj, -ej	póńdźetaj, -ej	jědźetaj, -ej	pojědźetaj, -ej
wonaj, wonej	dźetj, -ej	póńdźetaj, -ej	jědźetaj, -ej	pojědźetaj, -ej
my	dźemy	póńdźemy	jědźemy	pojědźemy
wy	dźeće	póńdźeće	jědźeće	pojědźeće
woni, wone	du (pot. dźeja)	póńdu (pot. póńdźeja)	jědu (pot. jědźeja)	pojědu (pot. pojědźeja)

Podobnie odmieniają się prefigowane dóńć (dóńdu, dóńdźeš), přińć (přińdu, přińdźeš), poza tem, że są one dokonane i formy osobowe mają znaczenie czasu przyszłego.

W języku potocznym spotyka się także czas przyszły złożony tworzony od czasowników dokonanych, typu budu předać, budźe so zwjeselić, zapłaćić to budźemy ….

Czasem przyszłym od czasownika być jest naturalnie samodzielna forma budu, budźeš, budźe, ….

Czas przeszły złożony

Czas przeszły złożony wyraża jednorazowe zdarzenie, które dokonało się w minionej chwili. Jest on tworzony przy pomocy czasownika posiłkowego sym, sy, je, … i imiesłowu ł-owego.

Imiesłów ł-owy tworzony jest od tematu bezokolicznika i odpowiada polskim formom trzeciej osoby czasu przeszłego. W liczbie pojedynczej końcówkami osobowymi są -ł, -ła, -ło (r. męzki, żeński, nijaki), w liczbie podwójnej -łoj dla wszystkich rodzajów, a w liczbie mnogiej -li w rodzaju męzkoosobowym i -łe w niemęzkosobowym. Warto dodać, że w języku potocznym, a niekiedy i w literackim stosowana jest końcówka -li dla wszystkich rodzajów w liczbie mnogiej, co wynika z istniejącej w języku tendencji do zaniku podziału na rodzaj męzko- i niemęzkoosobowy.

Poza tym, jest on tworzony podobnie jak w języku polskim, od (rozszerzonego) tematu bezokolicznika, np.: njesć – njesł, brać – brał, minyć – minył, pić – pił, molować – molował, pisać – pisał, pjec – pjekł, móc – mohł. Czasownik hić tworzy imiesłów: šoł, šła, …, podobnie dóńć, dóšoł, dóšła, …; přińć, přišoł, přišła, ….

Tworzenie czasu przeszłego złożonego na przykładzie czasownika čitać

inf.	čitać
ja	sym čitał/čitała
ty	sy čitał/čitała
wón, wona, wono	je čitał/čitała/čitało
mój	smój čitałoj
wój	staj/stej čitałoj
wonaj, wonej	staj/stej čitałoj
my	smy čitali/čitałe
wy	sće čitali/čitałe
woni, wone	su čitali/čitałe

Czasownik posiłkowy z reguły występuje na drugim miejscu w zdaniu, a imiesłów ł-owy na końcu zdania.

W tytułach i nagłówkach często opuszczany jest czasownik posiłkowy w trzeciej osobie wszystkich liczb, np.: Michał Nowak habilitował. Serbscy wučerjo wuradźowali w Budyšinje, Dny tworjaceho wuměłstwa so přewjedli. VIII. spisowaćelski kongres NDR so wotměł.

Czasownik posiłkowy nie powtarza się, jeśli występuje więcej niż jeden czasownik odnoszący się do tego samego podmiotu, np.: Spisowaćel Nowak je wopisał we swojej knize spóznaća wjesneho hólca, a z tym rysował realistiski wobraz serbskeho žiwjenja.

We współczesnym języku literackim w przeczeniach formy czasu przeszłego złożonego na ogół są na końcu zdania, przy czym porządek słów ma na ogół formę typu widźał njejsym.

Nieistnienie bezokoliczników **póńć, **pojěć i podobnych powoduje, że nie istnieją też imiesłowy ł-owe **pošoł, **pojěł. Zamiast nich polskie poszedł, pojechał, poleciał tłumaczy się nieprefigowanymi šoł, jěł, lećał, np.

Šoł je tón hólčik na hermank do mjesta Šprember.

Czytanka

Zjězd Serbow w Budyšinje
W juliju 1950 je w Budyšinje 1. zjězd Serbow był. Stare město Budyšin su wobydlerjo rjenje z chorhojemi, girlandami a transparentami wupyšili. Z Hornjeje a Delnjeje Łužicy su Serbja a Němcy do Budyšina přijěli, zo bychu dźełaćerskeho prezidenta Wilhelma Piecka postrowili. Jara wutrobnje su serbscy a němscy dźěławi lubeho hosća witali. Wón je do Budyšina přišoł jako reprezentant prěnjeho němskeho stata dźěłaćerjow a ratarjow. Njedźelu popołdnju je wulka manifestacija za měr, demokratiju a socializm była. Tam je tež prezident Wilhelm Pieck rěčał, zo NDR spěchuje Serbow. Na kóncu je prajił: „Njech je žiwy serbski lud!“ Haj, Němska demokratiska republika je wopradźita wótčina Serbow. Hišće dźensa spominamy rady na tutón krasny swjedźeń.

Wuknjemy za žiwjenje
Kóždy dźeń chodźimy do šule. Wutoru mamy jednu hodźinu staćanowědy. W šuli pilnje wuknjemy. Hačrunjež chodźimy hakle do 8. lětnika, hižo wěmy, kotre powołanje budźemy wuknyć. Hanka budźe pěstowarka, Pětr budźe diplomowy ratar, a Michał budźe hórnik. Za kóžde powołanje trjebamy dobru wědu. Domjace nadawki porjadnje zhotowimy. Njebrojimy ženje swój čas. W swobodnym času dźěłamy w kružkach. Tež tu wjele nawuknjemy. W swobodnym času tež sportujemy. Tak smy stajnje strowi a njezakomdźimy wučbu. My wěmy, zo wuknjemy za žiwjenje a za našu republiku. Hdyž pilnje wuknjemy, sylnimy naš stat.

Předstajenje
Skupinka sowjetskich studentow a abiturientow srjedźneje šule pućuje po Serbach. Woni su w Chrósćicach młodeho wučerja Měrćina Serbina wopytali, kotrehož su nekotři hižo při jeho wopyće we Lwowje zeznali.
Sergej: Dobry dźeń, Měrćinje.
Měrćin: Dobre ranje, to je wulkotne, zo so zaso widźimoj. Ja so jara wjeselu. Hdy sće přijeli?
Sergej: Hakle wčera wječor. Smy do Drježdźan z ćahom jěli a z Drježdźan sem z kolesami. Nětko chcu ći swojich młodych přećelow, studentow Lwowseje uniwersity, předstajić.
Měrćin: To je rjenje, zo sy zaso tajku nahladnu črjódku nowych zajimcow přiwjedł.
Sergej: Měrćinje, njeby mje móhł swojej maćeri předstajić?
Měrćin: Radlubje. Maći! Maći, mój přećel Sergej chce so z tobu zeznać.
Sergej: Dobry dźeń, knjeni Serbinowa. Měrćin je mi wo was wjele powědał.
Serbinowa: Wjeselu so, knjez Iwanow, zo směm was zeznać.
Sergej: Dobry dźeń, knježna Dučmanec.
Měrćin: Lubina njerěka wjac Dučmanec, wona je nětko moja žona, smój so před třomi njedźelemi woženiłoj.
Sergej: Wodajće, Lubina, to ja wědźał njejsym. Gratuluju wamaj k mandźelstwu a přeju wamaj wjele zboža na zhromadny puć.
Měrćin: Ty rěčiš serbsce?
Sergej: Haj, kusk rěču, sym so mjenujcy nimo čěšćiny a pólšćiny tež ze serbšćinu zaběrał.
Stanisław: Ja rozumju wšitko, ale rěčeć hišće derje njemóžu. Tohodla prošu rěčće pomałšo, wy rěčiće přespěšnje. Wašu žonu lěpje rozumju. Bohužel wašu maćeršćinu hišće bjezporočnje njewobknježu. Hustodosć činju zmylki.
Měrćin: Ně, ně, rěčiš tola derje. Hdźe sy serbšćinu nawuknył?
Stanisław: Na Lwowskej filologiskej fakulće na lektoraće.
Měrćin: Wy druzy tež rečiće serbsce?
Danił: Nažel wašu maćeršćinu hišće derje njerozumimy. Rěčimy jenož rusce a němsce.
Nikołaj: Směm so předstajić? Sym Nikołaj Wasiljewič Serpuchow.
Pawoł: Rěkam Pawoł Krawc.
Nikołaj: Wjeselu so, zo směm was zeznać.


(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wotmołwće na prašenja:
Hdźe je 1. zjězd Serbow był? Z čim su wobydlernjo Budyšin wupyšili? Zwotkel su Serbja a Němcy do Budyšina přijěli? Koho su chcyli w Budyšinje postrowić? Na čo serbski lud rady spomina? Kak su woni W. Piecka witali? Hdy bě wulka manifestacija? Što je na njej W. Pieck prajił? Što je Němska demokratiska republika za Serbow?

2. Przetłumacz na górnołużycki
Dzisiaj będzie wielka demonstracja za pokój. Wieczorem pojadę do Budziszyna, do teatru. Na placu widziałem serbołużycki slogan „Niech żyje pokój!“. Chętnie powitamy szanownego gościa z Berlina. Codziennie pilnie uczymy się w szkole i uważnie słuchamy, co mówi nasza nauczycielka. Staramy się nigdy nie spóźniać się na zajęcia.

3. Stajće słowa w spinkach do dualoweje formy:
Jan a ja (sedźeć) na samsnej ławce. Popołdnju často hromadźe (wuknyć). Tež na sportowe znamješko w slěbrje so hromadźe (přihotować). Najlěpše wukony (měć) we wysokoskoku. Ale tež kulu derje (storkać). Kóžde popołdnjo, hdyž słónčko swěći, (jěć) do kupjele a (płuwać). Wčera je sportowy wučer powědał, zo hromadźe z druhimi hólcami w stanach (bydlić - futur). Dokelž (być) dobraj sportowcaj, wo hišće lěpše sportowe wukony (prócować so - futur).

4. Ułóż zdania, które zawierałyby przysłówki położenia i ruchu: nutř, nutřka, won, wonka, horje, horjeka, dele, deleka.

5. Zasadźće město zaspinkowanych infinitiwow prawu formu futura a perfekta:
Nalěto (dźěłać) zaso w zahrodźe. Tón tydźeń (jěć) na předstajenje wukrajneho ansambla. Kosmonawća (lećeć) ze swětnišćowymi łódźemi wokoło měsačka. Na tom wječorku (přednošować) serbski spisowaćel wo swojej nowej knize. Popołdnju (hić) z maćerju k wowce na narodniny. Z wowku (rozmołwjeć so) wo lětach jeje dźećatstwa.

[Dynozaur]

januar, -a   styczeń
februar, -a   luty
měrc, -a   marzec
apryl, -a   kwiecień
meja, -i   maj
junij, -a   czerwiec
julij, -a   lipiec
awgust, -a   sierpień
september, -bra   wrzesień
oktober, -bra   październik
nowember, -bra   listopad
december, -bra   grudzień

A co z tymi słowiańskimi miesiącami? Te wezymskie, nazymskie i inne rozhelone? Zdechły, czy może nigdy tak naprawdę nie żyły?

[Siemoród]

Są używane nawet we współczesnej literaturze jako środek literacki, ale nie wiem czy są prawdziwie ludowe, czy może to wymysł odrodzenia narodowego, bo takich odrodzeniowych słów jest od cholery. W każdym razie świadomość ich istnienia jest, to nie jak miesiące bułgarskie, które są tylko ciekawostką slawistyczną.

Swoją drogą w jednym z moich słowników oprócz literackiego apryl funguje potoczne haperlej(k)a. Ciekawe czy jest więcej takich, bo poza majem to one nie są zbyt agresywnie zaadaptowane.

W sumie warto je tutaj zamieścić, gdyby ktoś nie umiał znaleźć:
I wulki róžk
II mały róžk
III nalětnik
IV jutrownik
V róžownik
VI smažnik
VII pražnik
VIII žnjec
IX požnjec, michałski měsac
X winowc
XI nazymnik, listopad
XII hodownik

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 3 – odmiana rzeczowników nijakich i męzkich oraz zaimków osobowych

Rzeczowniki męzkie

Rzeczownik w języku górnołużyckim odmienia się przez sześć przypadków właściwych i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą). Oprócz tego wiele rzeczowników osobowych posiada specjalną formę wołacza. Podobnie jak w innych językach słowiańskich ważną kategorią jest żywotność rzeczownika. W przypadku rzeczowników nieożywionych rodzaju męzkiego biernik liczby pojedynczej jest równy mianownikowi, a w przypadku ożywionych – równy dopełniaczowi. Podobna zasada istnieje w liczbie podwójnej i mnogiej, ale wyłącznie w przypadku rzeczowników osobowych (określających osoby ludzkie), np. witam přećelow, sobudźěłaćerow, widźu domy, štomy, woły, wučerki, pola. Wyjątkami od tej reguły są rzeczowniki na -a jak np. braška 'zapraszający na ślub', wójwoda 'książę', które odmieniają się według deklinacji żeńskiej.

Odmiana przedstawiona na przykładzie rzeczowników twardo- i miękkotematowego nan i wuj:

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	nan	wuj
genitiw (koho? čeho?)	nana	wuja
datiw (komu? čemu?)	nanej	wujej
akuzatiw (koho? što?)	nana, lawa, dub	wuja, wrobla, puć
instrumental (z kim? z čim?)	z nanom	z wujom
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nanje, wo basniku	wo wuju
wokatiw (ow!)	nano, Měrćinje, Pětrje	wujo
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	nanaj	wujej
genitiw (koho? čeho?)	nanow	wujow
datiw (komu? čemu?)	nanomaj	wujomaj
akuzatiw (koho? što?)	nanow, lawaj, dubaj	wujow, wroblej, pućej
instrumental (z kim? z čim?)	z nanomaj	z wujomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nanomaj	wo wujomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	nanojo, basnicy, lawy, duby	wujojo, šulerjo, wroble
genitiw (koho? čeho?)	nanow	wujow
datiw (komu? čemu?)	nanam	wujam
akuzatiw (koho? što?)	nanow, basnikow, lawy, duby	wujow, wroble, puće
instrumental (z kim? z čim?)	z nanami	z wujemi
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nanach	wo wujach

Uwagi:
1. Miejscownik i narzędnik w języku górnołużyckim występuje wyłącznie z przyimkami.
2. W liczbie podwójnej celownik, narzędnik i miejscownik zawsze przyjmują jednakowe końcówki, a dopełniacz dwoiny jest równy dopełniaczowi mnożyny.
3. W odmianie rzeczowników miękkotematowych w miejscu twardotematowego -a- znajduje się -e- (pomiędzy miękkimi spółgłoskami) w formach wujej i z wujemi.
4. W celowniku, narzędniku i miejscowniku mnożyny wszystkich rodzajów występują końcówki odpowiednio -am, -ami (w miękkotematowych -emi) i -ach.
5. Rzeczowniki męzkie na -a odmieniają się według deklinacji żeńskiej.
6. Końcówką wołacza jest -o lub -(j)e, np. nano, wujo, Pětrje, bratře, Měrćinje, Pawole. W liczbie podwójnej i mnogiej, a także w przypadku rzeczowników nietworzących wołacza jego funkcję przejmuje mianownik.
7. Rzeczowniki o temacie na -k, -g, -ch, -h, -s, -z, -c mają w miejscowniku jedniny końcówkę -u a nie -e, np. wo Francuzu, we křiku, w lěsu.
8. Obok łacińskich nazw przypadków istnieją też łużyckie: nominatiw – mjenowak, genitiw – rodźak, datiw – dawak, akuzatiw – žadak, instrumental – posrědnik, lokatiw – měsćak, wokatiw – wołak.

Tworzenie form wołacza i mianownika mnożyny rzeczowników męzkoosobowych zostanie omówione dokładniej w kolejnych lekcjach.

Rzeczowniki nijakie

Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego jest jeszcze prostsza, bo pozbawiona kategorji żywotności

Odmiana przedstawiona na przykładzie rzeczowników twardo- i miękkotematowych słowo, polo i twarjenje:

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	słowo	polo	twarjenje
genitiw (koho? čeho?)	słowa	pola	twarjenja
datiw (komu? čemu?)	słowu	polu	twarjenju
akuzatiw (koho? što?)	słowo	polo	twarjenje
instrumental (z kim? z čim?)	ze słowom	z polom	z twarjenjom
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo słowje	wo polu	wo twarjenju
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	słowje	poli	twarjeni
genitiw (koho? čeho?)	słowow	polow	twarjenjow
datiw (komu? čemu?)	słowomaj	polomaj	twarjenjomaj
akuzatiw (koho? što?)	słowje	poli	twarjeni
instrumental (z kim? z čim?)	ze słowomaj	z polomaj	z twarjenjomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo słowomaj	wo polomaj	wo twarjenjomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	słowa	pola	twarjenja
genitiw (koho? čeho?)	słowow	polow	twarjenjow
datiw (komu? čemu?)	słowam	polam	twarjenjam
akuzatiw (koho? što?)	słowa	pola	twarjenja
instrumental (z kim? z čim?)	ze słowami	z polemi	z twarjenjemi
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo słowach	wo polach	wo twarjenjach

1. We wszystkich rzeczownikach rodzaju nijakiego mianownik i biernik są równobrzmiące.
2. Końcówka -ow jest końcówką dopełniacza liczby podwójnej i podwójnej wszystkich rzeczowników za wyjątkiem: lěto 'rok', woko 'oczko (w grze), oko w zupie', koleno 'kolano', blido 'talerz', np. sydom lět, do kolen, mało wok, wjele blid. Niekiedy też spotyka się końcówkę -i, np. chošćo – chošći, jejo – jeji, ale jest ona rzadka i zawsze może być zastąpiona regularną -ow.
3. Rzeczowniki o temacie na -k, -g, -ch, -h, -s, -z, -c mają w miejscowniku jedniny końcówkę -u a nie -e, np. na wuchu, we jabłuku, na ličku, w Kongu, w mjasu, w železu, na licu.
4. Końcówka miejscownika -je powoduje oboczności: b>bj, p>pj, m>mj, w>wj, n>nj, t>ć, d>dź, r>rj, ł>l, np. wjedro – wo wjedrje, syno – wo synje, lěto – wo lěće, blido – wo blidźe, stadło – wo stadle. Podobna oboczność ma miejsce w rodzaju mięskim.
5. W mianowniku (i bierniku) dwoiny występuje w odmianie twardej końcówka -'e, a w miękkiej -i, a po spółgłoskach s, c, z występuje -y: słowje, jabłuce, poli, kolesy, twarjeni, licy.
6. Rzeczowniki wočko 'oko' i wucho 'ucho' mają dość osobliwą odmianę, szczególnie w liczbie mnogiej:

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	wóčko	wucho
genitiw (koho? čeho?)	wóčka	wucha
datiw (komu? čemu?)	wóčku	wuchu
akuzatiw (koho? što?)	wóčko	wucho
instrumental (z kim? z čim?)	z wóčkom	z wuchom
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo wóčku	wo wuchu
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	woči	wuši
genitiw (koho? čeho?)	wočow (woči)	wušow (wuši)
datiw (komu? čemu?)	wočomaj	wušomaj
akuzatiw (koho? što?)	woči	wuši
instrumental (z kim? z čim?)	z wočomaj	z wušomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo wočomaj	wo wušomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	woči	wuši
genitiw (koho? čeho?)	wočow (woči)	wušow (wuši)
datiw (komu? čemu?)	wočam	wušam
akuzatiw (koho? što?)	woči	wuši
instrumental (z kim? z čim?)	z wočemi (z wočimi)	z wušemi (z wušimi)
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo wočach	wo wušach

Istnieją regularne formy dwoiny i mnożyny wóčce i wóčka, ale są one rzadkie, podobnie jak oboczne formy wymienione w nawiasach. Podobnie rzadka jest forma woko w liczbie pojedynczej, kiedy mowa o narządzie wzroku.
6. Odmiana rzeczowników o temacie rozszerzającym się o -ć- lub -nj- będzie w lekcji piątej.

Odmiana zaimków trzeciej osoby

Odmiana zaimków osobowych trzeciej osoby przedstawia poniższa tabelka.

singular/jednota	r. męzki	r. nijaki	r. żeński
nominatiw (štó? što?)	wón	wono	wona
genitiw (koho? čeho?)	jeho, do njeho	jeho, do njeho	jeje, do njeje
datiw (komu? čemu?)	jemu, k njemu	jemu, k njemu	jej, k njej, (arch. ji, k ni)
akuzatiw (koho? što?)	jón, na njón (jeho, na njeho)	je/jo, na nje/na njo	ju, na nju
instrumental (z kim? z čim?)	z nim	z nim	z njej, (arch. z njeju)
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nim, (arch. wo njom)	wo nim, (arch. wo njom)	wo njej, (arch. wo ni)
dual/dwojota	r. męzkoosobowy	r. niemęzkoosobowy
nominatiw (štó? što?)	wonaj	wonej
genitiw (koho? čeho?)	jeju, do njeju
datiw (komu? čemu?)	jimaj, k nimaj
akuzatiw (koho? što?)	jeju, na njeju	jej, na njej
instrumental (z kim? z čim?)	z nimaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nimaj
plural/mnohota	r. męzkoosobowy	r. niemęzkoosobowy
nominatiw (štó? što?)	woni	wone
genitiw (koho? čeho?)	jich, do nich
datiw (komu? čemu?)	jim, k nim
akuzatiw (koho? što?)	jich, na nich	je, na nje
instrumental (z kim? z čim?)	z nimi
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nich

1. Formy na n-, podobnie jak w języku polskim, występują wyłącznie po przyimkach.
2. W liczbie podwójnej i mnogiej zaimki obydwu rodzajów (identycznych jak polski męzkoosobowy i niemęzkoosobowy) różnią się tylko w mianowniku i bierniku.
3. W bierniku l. poj. r. m. formy jón i njón są nieożywione, a jeho i njego ożywione.
4. W pieśniach ludowych i poezji spotyka się także inne formy, np. zamiast jeho, jemu, jej, jeje, naju, waju i podobnych można spotkać formy takie jak joh, njoh, jom, njom, ji, jej, naj, waj.

Odmiana zaimka zwrotnego, występującego tylko w przypadkach zależnych:

	pełna forma	krótka forma
genitiw (koho? čeho?)	sebje	so
datiw (komu? čemu?)	sebi	sej
akuzatiw (koho? što?)	sebje	so
instrumental (z kim? z čim?)	zo sobu
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo sebi

Forma pełne występują po przyimkach i tam, gdzie są pod akcentem zdaniowym. Forma sebi wymawiana jest /sejbi/.

Bonusik: najważniejsze zasady zapisywania słów pochodzenia obcego

1. Dyftong au jest zapisywany aw i wymawiany regularnie, np. awtor, Awstralija.
2. Dyftong eu jest zapisywany eu i wymawiany jako /oj/, np. neutrum, Europa /nojtrum, ojrɔpa/.
3. Litery i, y są zapisywane zgodnie z językiem pochodzenia i wymawiane regularnie lub obydwie jako /i/, np. gymnazij, cyklist.
4. Grupy ae, oe/ä, ö są zapisywane i wymawiane jak e, np. fen, hemoglobin, obce ü jest zapisywane i wymawiane jak i, np. kostim, meni, parfim; wyjątkiem jest běrow 'biuro'.
5. Grupy ph, qu, x są zapisywane jako f, kw, ks, np. fyzika, kwalita, Aleksander, eksotiski.
6. Grupy rh, th są zapisywane jako r, t, np. reuma, rytmus.
7. Grupa sch jest zapisywana jako š, np. šema, išias.
8. Litery s, z są najczęściej oddawane zgodnie z wymową, np. poezija, diskusija. Często jednak po przedrostku s wymawiane jest jako /z/, a bez niej jako /s/, np. asocialny, kosinus jako /az-, kɔz-/, choć socialny, sinus jako /s-/. Regularnie s wymawiane jest jako /z/ w zapożyczeniach po literach m, n, l, r, np. falsyfikat, uniwersita.
9. Często z w języku oryginału oddawane jest przez c, np. coologija, cenit, cebra, cefir, cynk, cona.
10. Co do zasady nie zapisuje się podwójnych samogłosek, np. komisija.
11. Końcowe -ia, -ea oddaje się poprzez -ija, -eja, np. poezija, epopeja.
12. Rosyjskie в, л, х, ш, ч, ж transkrybuje się poprzez w, l [sic!], ch, š, č, ž. Rosyjskie е oddawane jest jako je po m, p, b, w, n, r i samogłoskach, w przeciwnym wypadku jako e, np. Bjelgorod, Leningrad, Nowosibirsk, Wolgograd, Kamčatka. Pozostałe ё, я, ю są oddawane regularnie jo, ja, ju, np. Tjumeń, Rjazań, Orjol.
13. Obce d͡ʒ jest oddawane przez dź. Dwuznak dž istnieje tylko w słowach džungl 'dżungla' i džunka 'dżonka'. Poza tym pisze się (i wymawia) np. Tadźikistan, Dźibuti.

Czytanka

Handrij Zejler
   Wuznamny serbski basnik Handrij Zejler je so dnja 1. februara 1804 w Słonej Boršći narodźił. Słona Boršć je wjes k zapadej wot Budyšina.
   Handrijowy nan je doma mału žiwnosć měł. Nimo toho je wón studnje twarił. Mały Handrij je často z nanom sobu na dźěło chodźił. Tak je wón serbski lud a swoju domiznu, rjanu Łužicu, zeznał. Handrij je do Bolbore a poslednje lěta do Wulkeho Wjelkowa do ludoweje šule chodźił. Dokelž je Handrij wosebje pilny šuler był, je wón do Budyšina na gymnazij chodźił. Tam je wón wot lěta 1825 wuknył. Za jara dobre skónčne pruwowanje je slěbornu medalju města Budyšina dóstał.
   Potom je Handrij Zejler w Lipsku ewangelsku teologiju studował. Hižo w Lipsku je nimo swojeho studija pisać započał. Znate su jeho nastawki, bajki, fabule a basnje. Ale tež hrónčka a wosebje spěwy je basnił. W tutych lětach je tež serbsku narodnu hymnu „Rjana Łužica“ spisał. Po studiju je so Handrij Zejler zaso do Łužicy wróćił. We Łazu je jako serbski farar skutkował.
   Zejler je pilnje za swój serbski lud pisał a basnił. Za krótki čas je sej přez swoje dźěło wutroby wšěch Serbow dobył. W lěće 1844 je so Handrij Zejler z młodym serbskim wučerjom a komponistom Korlu Awgustom Kocorom zetkał. Wonaj buštaj přećelej na čas žiwjenja. Zejler je basnił, Kocor je komponował, a serbsku lud je jeju spěwy spěwał. Kocor je tež někotre oratorije a jednu serbsku operu k Zejlerjowym tekstam skomponował. Handrij Zejler je žiwy był, hdyž su doprědkarske mocy w Němskej stary feudalny porjad zničić chcyli.
   Wón je na stronje postupa stał. To wučitamy z jeho basnjow a fabulow. Jara znate su jeho basnje „Přećiwnikam postupa“ a „Słónco – swoboda“ a serbska narodna hymna „Rjana Łužica“. Handrij Zejler je w lěće 1872 wumrěł.

Dorěčenje, přeprošenje a zamołwjenje
Pětr: Dobre ranje.
Jurij: Dobre spodobanje, Pětrje.
P: Kak so ći wjedźe? Sy derje spał?
J: Wulkotnje. Sym spał kaž zaraženy.
P: Słuchaj, Jurjo, kajki program na dźensniši dźeń maće?
J: Dopołdnja pojědźemy do Wotrowa. Chcemy wopytać row Jakuba Barta-Ćišinskeho a Wotrowske hrodźišćo. Dokelž pak je jara horco, so popołdnju w Kozarcach kupamy. Wječor mamy swobodny.
P: W tajkim padźe was přeprošuju na wopyt.
J. Rady přińdźemy, ale hdy a hdźe?
P: Přińdźće do mojeho bydlenja we Worklecach, žona was wutrobnje powita.
J: Derje, přińdźemy po wječeri.
P: Wočakujemoj was we wosmich. Ale njedajće na so čakać. Loni sym nimale poł hodźiny na tebje čakał.
J: Nó, haj, ale tehdom njejsym zašo přińć móhł. Tónkróć budźemy zdypkom.
P: To so wjeselimoj.
J: Božemje.
P: Na zasowidźenje do wječora.

Bosko: Zetkamoj so jutře wječor?
Wórša: Rady, ale hdy a hdźe?
B: W Serbskim wjelbiku w šesćich.
W: Lěpje by było, hdy bychmoj so něšto pozdźišo zetkałoj.
B: Derje, we wosmich.
W: Dyrbju po tebje přińć, abo přińdźeš ty po mnje?
B: Přińdu po tebje.
W: Wočakuju će w sedmich. Přińdź prošu zdypkom. Móžeš so spušćić. Božemje.
Hilža: Dowolće, zo was na mały swójbny swjedźeń přeprošu. Přijědźe moja sotra z wukraja. Tež wašu žonu přeprosymy.
Borsćij: Wodajće prošu, njeje mi móžno na swjedźeń přińć. Nadźijam so, zo mi to za zło njewozmjeće.
H: Wobžarujemy jara, ale što móžeš činić. Budźemy so wjeselić na přichodny króć.

(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wotmołwće na prašenja:
Hdy a hdźe je so Handrij Zejler narodźił? Što je Handrijowy nan był? Hdźe je Handrij do šule chodźił? Z čim bu w Budyskim gymnaziju mytowany? Hdy je Zejler započał serbsce basnić? Kak rěka serbska narodna hymna? Hdźe je Zejler po studiju skutkował? Kak su přećeljo a wšitcy wjesnjenjo jeho mjenowali? Z kim je so Zejler spřećelił? Čeje wutroby je sej Handrij Zejler dobył? Kotre mocy su w lěće 1848 w Němskej stary feudalny towaršnostny porjad zničić chcyli?

2. Skłonjujće:
basnik Handrij Zejler, dźěło, lěto, lud, město, morjo, nan, spěw, šuler, wučer.

3. Tworće sady w perfekće wot sćěhowanych werbow:
narodźić so, studować, měć, być, basnić, pisać, zetkać so, chcyć, spěwać, dobyć, wróćić so.

4. Přełožće:
Słona Barszcz to wieś na zachód od Budziszyna. Andrzej często chodził z ojcem do pracy. Odwiedzał on szkołę ludową w miasteczku Wielki Wielków. Potem uczył się w gimnazjum w Budziszynie. Teologię studiował w Lipsku. Wtedy zaczął pisać wiersze. Szeroko znane są dwa jego wiersze – „Przeciwnikom postępu“ i „Słońce – wolność“. Zejler spotkał się z młodym kompozytorem Kocorem. Zejler pisał dla Kocora wiersze, a Kocor komponował Zejlerowi muzykę.
Zejler i Kocor byli przyjaciółmi. O nich i o ich pieśniach już wiele słyszeliśmy. Ich pieśni z radością śpiewają serbołużyccy uczniowie. W serbołużyckiej szkole słyszeliśmy, jak śpiewają pieśni Zejlera. Melodię do słów Zejlera napisał Kocor.

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 4 – powtórka czasownika, rozkaźniki, zaimki osobowe

Odmiana zaimków pierwszej i drugiej osoby

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	ja	ty
genitiw (koho? čeho?)	mje, do mnje	tebje, će
datiw (komu? čemu?)	mi, ke mni	tebi, ći
akuzatiw (koho? što?)	mje, na mnje	tebje, će
instrumental (z kim? z čim?)	ze mnu	z tobu
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo mni	wo tebi
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	mój	wój
genitiw (koho? čeho?)	naju	waju
datiw (komu? čemu?)	namaj	wamaj
akuzatiw (koho? što?)	naju	waju
instrumental (z kim? z čim?)	z namaj	z wamaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo namaj	wo wamaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	my	wy
genitiw (koho? čeho?)	nas	was
datiw (komu? čemu?)	was	wam
akuzatiw (koho? što?)	nas	was
instrumental (z kim? z čim?)	z nami	z wami
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo nas	wo was

1. Formy mnje, mni, tebje, tebi występują:
a) Po jednosylabowych przyimkach, np. na mnje, k tebi, za tebje, ale napřećiwo mi, przy czym przed zaimkiem pierwszej osoby jednosylabowe przyimki mają dłuższą formę: ke mni, pode mnje, nade mnje, bjeze mnje, …;
b) Na początku zdań, np. Tebje so prašał njejsym. Tebi so wšitko derje radźi, choć mogą występować także mje, mi, np. Mje mócnje ćehnje wutroba. Mi žiwjenje bě bój a běda.;
c) Przy akcencie logicznym, np. Njeměnju tebje, ale twojeho susoda. Prašamy so tebje.
2. Krótkie formy mje, mi mogą występować w położeniu nieakcentowanym (np. Mać mje woła. Daj mi pomazku), ale też akcentowanym (np. Mje mócnje ćehnje wutroba. Mi je, kaž byšće wołali mje.).
3. Krótkie formy će, ći w zdaniu występują wyłącznie w położeniu nieakcentowanym jako enklityki, np. Spytach će wusprawnić. Napišu ći list. Mogą być zamieniane formami tebje, tebi.
4. Przy zwrocie na „Wy“ (odpowiednik polskiego Pan/Pani/Państwo, niemieckiego Sie, rosyjskiego Вы) używa się zaimka drugiej osoby liczby mnogiej, jednak w odróżnieniu od wielu języków łączy się on z drugą osobą liczby mnogiej czasowników i liczbą pojedynczą (lub mnogą przy zwrocie do wielu osób) przymiotnika lub ł-imiesłowu w odpowiednim rodzaju, np. Nano, budźće tak dobry. Wy so hišće přizjewił njejsće.
5. Krótkie formy zaimków używa także t.zw. dativus eticus, obecny również w polszczyźnie, np. Ty sy mi rjany přećel! To je mi rjana wobrada! Mój bohi luby, hdźe sy mi? Wšudźom ći ludźo joh witaja.

Powtórzenie konjugacyj

I konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -e

inf.	njesć	wuknyć	pić
ja	njesu	wuknu	piju
ty	njeseš	wuknješ	piješ
wón, wona, wono	njese	wuknje	pije
mój	njesemoj	wuknjemoj	pijemoj
wój	njesetaj/-tej	wuknjetaj/-tej	pijetaj/-tej
wonaj, wonej	njesetaj/-tej	wuknjetaj/-tej	pijetaj/-tej
my	njesemy	wuknjemy	pijemy
wy	njeseće	wuknjeće	pijeće
woni, wone	njesu, pot. njeseja	wuknu, pot. wuknjeja	pija

Wyróżniają się formy 1. os. l. poj. i 3. os. l. mn., w tej ostatniej końcówka -a następuje po jocie, a -u w przeciwnym wypadku.

II konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -i lub -y

inf.	dyrbjeć	prosyć
ja	dyrbju	prošu
ty	dyrbiš	prosyš
wón, wona, wono	dyrbi	prosy
mój	dyrbimoj	prosymoj
wój	dyrbitaj/-tej	prosytaj/-tej
wonaj, wonej	dyrbitaj/-tej	prosytaj/-tej
my	dyrbimy	prosymy
wy	dyrbiće	prosyće
woni, wone	dyrbja	proša

III konjugacja – czasowniki z formą 3. os. l. poj. na -a

inf.	dźěłać	třěleć
ja	dźěłam	třělam
ty	dźěłaš	třěleš
wón, wona, wono	dźěła	třěla
mój	dźěłamoj	třělamoj
wój	dźěłataj/-tej	třělataj/-tej
wonaj, wonej	dźěłataj/-tej	třělataj/-tej
my	dźěłamy	třělamy
wy	dźěłaće	třěleće
woni, wone	dźěłaja	třěleja

Warto zwrócić uwagę, że u czasowników III konjugacji o bezokoliczniku na -eć zachodzi zmiana a>e między miękkimi spółgłoskami, co je odróżnia od czasowników na -ać. Podkreślono formy, gdzie zaszła ta przemiana. Podobna oboczność zachodzi też w ł-imiesłowach: třěleć: třělał, třělała, třělało, třělałoj, třělały, ale třěleli.

Czasowniki nieregularne, a dokładniej niepojawiające się do tej pory wědźeć, jěsć, dać, chcyć, směć:

inf.	wědźeć	jěsć	dać	chcyć	směć
ja	wěm	jěm	dam	chcu	směm
ty	wěš	jěš	daš	chceš	směš
wón, wona, wono	wě	jě	da	chce	smě
mój	wěmoj	jěmoj	damoj	chcemoj	směmoj
wój	wěstaj/-tej	jětaj/-tej	dataj, -tej	chcetaj, -tej	smětaj, -tej
wonaj, wonej	wěstaj/-tej	jěstaj/-tej	dataj, -tej	chcetaj, -tej	smětaj, -tej
my	wěmy	jěmy	damy	chcemy	směmy
wy	wěsće	jěsće	daće	chceće	směće
woni, wone	wědźa	jědźa	dadźa	chcedźa	smědźa

Szczególnie warto zwrócić uwagę na formy 3. os. l. mn. Ł-imiesłowy to odpowiednio wědźał, jědł, dał, chcył, směł.

Tryb rozkazujący

Fleksyjny tryb rozkazujący w języku g~ł~ckim istnieje w 2. os. wszystkich liczb oraz w 1. os. l. podw. i l. mn.

Forma rozkaźnika 2. os. l. poj. równa jest formie czasownika 3. os. l. poj. cz. teraźniejszego obciętej o samogłoskę końcową, końcowa spółgłoska zostaje zwykle zmiękczona, np. přeja-přej, rjeknje-rjekń. Do tematu często też przyłącza się końcówka -i, np. wzać-wzmi/wozmi. Formy rozkaźnika 1. i 2. os. l. podw. i l. mn. tworzy się dodaniem do formy rozkaźnika 2. os. l. poj. dodatkowych końcówek osobowych -moj, -taj/-tej, -my, -će.
I konjugacja:
molować — moluj, molujmoj, molujtaj/-tej, molujmy, molujće
pić — pij, pijmoj, pijtaj/-tej, pijmy, pijće
smjeć so — směj so, smějmoj so, smějtaj/-tej so, smějmy so, smějće so
ćahnyć — ćehń, ćehńmoj, …
wuknyć — wukń/wukni, wukńmoj/wuknimoj, …
počeć — započń, započńmoj, …
wzać – wzmi/wozmi, wzmimoj/wozmimoj, …
zajeć – zajmi, zajmimoj, …
brać — bjer, bjermoj, …
słać — sćel, sćelmoj, …
pjec — pječ, pječmoj, …
pomóc — pomóž, pomóžmoj, …
kłasć — kładź, kładźmoj, …
rosć — rosć, rosćmoj, …

II konjugacja
chodźić — chodź, chodźmoj, …
nawarić — nawar, nawarmoj, …
wotnosyć — wotnoš, wotnošmoj, …
nawozyć — nawož, nawožmoj, …
dorěčeć — dorěč, dorěčmoj, …
spać — spi, spimoj, …
wustać — wustej, wustejmoj, …
ćerpjeć — ćerp, ćerpmoj, …

III konjugacja
nasadźeć — nasadźej, nasadźejmoj, …
wotkrywać — wotkrywaj, wotkrywajmoj, …
napisać — napisaj, napisajmoj, …
woblěkać — woblěkaj, woblěkajmoj, …

Czasowniki tworzące tryb rozkazujący nieregularnie:
być — budź, budźmoj, …
měć — měj, mějmoj, …
hić — dźi, dźimoj, …
přińć — přińdź, přińdźmoj, …/pój, pójmoj, …
jěsć — jěs, jěsmoj, …/jěz, jězmoj, …
wědźeć — wěs, wěsmoj, …/wěz, wězmoj, …
chcyć — chcyj, chcyjmoj, …
Analogicznie tryb rozkazujący tworzą prefigowane pochodne powyższych czasowników.

Uwagi:
1. Końcowe -ń po samogłoskach naturalnie wymawiane jest /-jn/.
2. W potocznym g~ł~ckim -ń po spółgłosce oraz między spółgłoskami nie jest wymawiane, dlatego odpowiednie formy trybu rozkazującego brzmią nawuk, nawukmy, započće, přim, přimće, …. Ta cecha przenika do języka literackiego.
3. W 3. osobie oraz w 1. os. l. poj. tryb rozkazujący tworzy się z użyciem partykuły njech i formy czasu teraźniejszego/przyszłego prostego, np. Njech zaspěwa, njech zaspěwaja, njech ja přińdu
4. Podobnie jak w innych językach słowiańskich, tryb rozkazujący w obecności negacji tworzy się głównie od czasowników niedokonanych, a przy jej braku głównie od czasowników dokonanych.

Czytanka
Nowa chěža
Sergej: Dobry dźeń, knjeni Šołćina.
Šołćina: Knjez Iwanow! Witajće k nam. Sće z Měrćinom hižo rěčał? Znajeće hižo nowinku?
S: Runje sym Měrćina po puću zetkał. Za chwilu so wróći. Wjele zboža k wnučce.
Š: Dźakuju so. Ale pójće tola dale a wobhladajće sebi naš nowy dom, kotryž hišće widźał njejsće.
S: Knjeni Šołćina, a hdźe je waša poprjancowa chěžka?
Š: Smy ju před měsacom wottorhali.
S: To je škoda! Běše to tola hódne typiske serbske twarjenje.
Š: Haj, ale wona bě hižo stara a kipra a za Měrćina dosahała njeje.
S: Hdy sće nowu chěžu natwarili?
Š: Před lětom běše pod třěchu a nalěto smy zaćahnyli.
M: Skónčnje sym wróćo. Wšo je w porjadku. Nětko, Sergejo, pój, chcu ći našu nowu chěžu pokazać.
Tu je pinca, hdźež mamy běrny, sad, zeleninu a škleńcy z kompotom. A w tutej rumnosći tepjenje. Pódla je płokarnja z płokanskej mašinu. A jow mam małku dźěłarničku, dokelž rady paslu. Napřećo je garaža.
S: Samo centralne tepjenje maće?
M: Wězo. To so wudani. Stwy su potom čiste, mazanosć wostanje jenož w pincy.
M: A wuhla maće dosć?
M: Haj, wuhlo dostawamy z Čorneje Pumpy.
Nětko ći pokazam parter. Jow mamy wulki koridor a na špundowanju tepich z Prahi. W parterje su tři stwy: lěharni mojeje maćerje a mojeje ćety a w třećej stwě moja mać dźěła. Wona je mjenujcy šwałča. Pódla toho je tu kuchnja za mać a ćetu, kupjelnja, w kotrejž wisa špihel a steji regal z wšelakim myjnym naporjadom (zubne šćětki, pasta, moje elektriske truhadło). Pódla wisaja tež trěnja. Nalěwo je wanja z dušu, naprawo regal za črije. Z koridora pak je wosebity zachod k nuznikej a do wjelbika.
S: Tak matej nětko mać a ćeta jara rjane bydlenje.
M: To haj. Wonej stej spokojom.
A nětko póńdźemoj po schodźe horje pohladać. Na prěnim poschodźe bydli moja swójba. Mamy tež jedyn koridor. Kóžda stwa pak ma wosebity zastup. To je wulka lěpšina. Smy chěžu tak natwarili, zo bychu wokna z bydlenskeje stwy byli na juh, z lěharnjow na wuchod a z kuchnje, wjelbika a kupjelnje na sewjer. Naša kuchnja je mała, ale dosaha. Mamy jow elektriske kachle, kuchinske blido, dwaj stólcaj, chłódźak a wumywadło. Wjeselu so, zo je so nam poradźiło kuchnju rjenje wuhotować, za Hanku je to wolóženje dźěła. Prěki je naša lěharnja z dwěmaj łožomaj, kamorom, špihelom, z gardinami na woknach. Při łožomaj je tykačka na lampce na nócnymaj kamorčkomaj. A napřećo stej lěharni za dźěći, jedna za hólčkow, druha za holčki. Tam budź nětko naša mała Jadwiga spać. W lěharnjomaj za dźěći su łoža, blidźe, stólcy a wězo tež kamor z wšelakorymi hrajkami. Najwjetša pak je naša bydlenska stwa.
Š: Knjez Iwanow, pójtaj tola dele, sym wamaj tykanc a kofej přihotowała.
M: Maći, njebudź zła, za chwilku přińdźemoj, jenož hišće druhe rumnosće skrótka pokazam.
Bydlenska stwa ma wulke wokno na južnej stronje. Na woknje su rjane kwětki. Hanka ma mjenujcy kwětki rady.
S: Z tym wšak ma wona wjac dźěła.
M: Hólcaj dyrbitaj wězo pomhać. Wosebje Tomaš. Wón mjenujcy chodźi hižo do prěnjeje rjadownje.
S: Měrćinje, Měrćinje, widźu, zo sy wučer, zo hižo wot małosće dźěći kubłaš za dźěło.
M: To haj.
S: Kajku rjanu kawč maće!
M: Smy ju w nowej kupnicy we Wojerecach kupili. A druhe meble tež: křesła, kamor za knihi, blido, stólcy, blidko, kamorčk, na kotrymž steji telewizor.
S: A kajke moderne gardiny wisaja při woknje! To zawěsće je Hancyne dźěło! A tež najserje rub na blidźe z tajkimi rjanymi serbskimi narodnymi wušiwankami.
M: Haj, z takimi wěckami so wona rady zaběra. Ale bohužel při dźěćoch a při swojim dźěle nima dosć chwile.
Š: Pójtaj tola kofej pić! Sće sebi hižo cyłu chěžu wobhladał!
M: Derje, nětko dźemoj.

Wopyt
Měrćin: Witajće k nam. Wjeselu so, zo was zaso widźu.
Sergej: Dobry wječor, Měrćinje, dobry wječor, Ludmila.
M: Prošu, posydńće so. Što je pola was noweho?
S: Ničo dale, smój so tola hakle rano widźałoj.
M: Haj, to trjechi.
S: Kak so twojej maćeri wjedźe?
M: Bohudźak, je strowa, bydli přeco hišće w našej starej chěžce a dźěła – šije za ludźi.
S: Wjeselu so, zo je strowa. Jónu ju tež wopytamy.
M: To budźe so wjeselić.
S: Kak so twojej kuzinje wjedźe?
M: Dźakuju so, derje, je swoje skónčne pruwowanje derje wobstała.
S: Wulkotnje! Gratuluju!
M: Je so na inženjera z Lipska wudawał přećehnje tam.
S: Z tym wona njebudźe za serbstwo zhubjena!
M: Tohodla njejsmy zrudni, wona budźe w Domowinje dale skutkować.
Ludmila: Zastupće prošu do bydlenskeje stwy. Sym wam něšto mało k jědźi přihotowała.
S: Ale my smy tola po wječeri.
L: Někotre pomazki pak hišće zjěsće. Što byšće rady pili? Piwo, seltersowu wodu, brěčku abo palenc?
S: Ludmila, nječińće sej starosće, smy woprawdźe po wječeri.
L: Prajće tola, prošu.
S: Jelizo to dyrbi być, ja sej wozmu piwo.
Aleksander: Ale ja alkohol njesměm, prošu brěčku. Palenc nichtó njecha.
S: Praj, Měrćinje, što čini ćeta?
M: To ty hišće njewěš? Wona je před poł lětom wumrěła.
S: Što prajiš! To ženje wočakował njebych. Před lětom je so mi hišće dosć kruta a strowa zdała. Wupraju ći swoju sobuželnosć.
L: Nětko sym dźěći do łoža wotwjedła. Potajkim smy swobodni, móžemy hladać na telewiziju. Budźe so wusyłać dyrdomdejski film.
S: To rady pohladamy.

S: Mi je žel, mój přećelo, ale dyrbimy nětko hić.
M: Chceće hižo hić?
S: Haj, nažel, hewak skomdźimy hišće posledni bus. Dyrbimy nětko domoj chwatać. Mamy jara daloko domoj.
M: W tym padźe was nochcu dlěje komdźić. Hdy so zaso widźimoj?
S: To je njewěste. Ale zawołam na tebje abo napisam.
M: Zazwoń na mnje! Přewodźu će na bus. Pisah prošu hnydom, hdyž sy dojěł. Wjele dobreho doma. Dobru nóc.
S: Božemje.

(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wopisajće swoje bydlenje. Napisajće krótki nastawk.

2. Wotmołwće:
Štó je přišoł na wopyt? Hdźe je wón Měrćina zetkał? Hdy wón přijědźe domoj? Što so lubi hosćej? Što rěka poprjancowa chěžka? Čehodla wona hižo dosahała njeje? Štó je nowu chěžu natwarił? Što je w pincy? Što je w parteru? A štó tam bydli? Hdźe bydli swójba? Kajke meble su w lěharni? A w bydlenskej stwě? Hdźe so kupuja meble?

3. Tworće sady ze sćěhowacymi słowami:
twarjenje, chěža, stólc, sad, blido, wuhlo; rěčeć, přijěć, čakać, pohladać, hić, dóstać, dóstawać, wisać, činić, dźěłać, dyrbjeć, kubłać.

4. Tworće imperatiw wot werbow:
witać, pohladać, přijěć, być, hić, dźěłać, wukubłać, čakać, sydnyć so, wuknyć, słuchać, kupować, kupić, wuhotować, pomhać.

5. Zasadźće pronomeny:
Ty wo njepřećelu dobre rěčiš, ale wón wo (ty) złe. Prawda je (my) přeco luba. Bratřa (ty) pytaja. Dźensa (ja, datiw), jutře (ty, datiw). Mnozy z (my) su z cuzej winu njezbožowni. Škoda (wy), młodźency, zo ničo wuknyć njechaće. Čehodla (ja) haniće a (so) chwaliće? Mać woła, słyšiš-li (wona)? Dźěćo drěma, njebudź (wono). Bratr je dołho wonka, skoč po (wón). Tu su nanowe rukajcy, podaj (wone) (wón, datiw). Nóž je wótry, njerězń so z (wón).

6. Přełožće:
Wydaje mi się, że cię tam widziałem. Kiedy u nich dwojga urodzi się dziecko? Tobie ja nic nie powiem. Dokąd wy się spieszycie? Na kogo on czeka? Dziękuję ci. Muszę zburzyć stary dom. Potem zbuduję nowy. Pokażesz mi nowe mieszkanie? Przyszli wszyscy przyjaciele oprócz Alfonsa. Też lubisz majsterkować? Zostaniesz u nas na noc?

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 5 – uzupełnienie wiadomości o odmienie rzeczowników

Odmiana rzeczowników rodzaju męzkiego – uzupełnienie

Uzupełnienie tego, co nie było zawarte w tabelkach w lekcji 3.:
1. W temacie rzeczowników mogą wystąpić oboczności ó:o, ě:je, a:e.
Dźwięk ó w temacie mianownika l. poj. zmienia się w o, jeśli sylaba przechodzi w sylabę otwartą, np. brjóh-brjoha, wóz-woza, hósć-hosća, hród-hrodu/hroda, móst-mosta, …. Wyjątkami od tej reguły są: mróz-mróza, wóst-wósta, mlóč-mlóča, tchór-tchórja, šrót-šrota. W słowach jak kónc w przypadkach zależnych mamy kónca, kóncej, …, bo mamy sylabę zamkniętą!
Oboczność ě:je występuje wyłącznie w słowie měd-mjedu (ale przy tym mjedwjedź).
Oboczność a:e występuje po spółgłoskach miękkich (tj. ć, dź, bj, pj, wj, mj, rj, nj, l) – a występuje przed spółgłoską twardą, a e przed miękką, np. rjad-wo rjedźe, rozhlad-w rozhledźe
2. Końcówka dopełniacza l. poj. -a występuje u wszystkich rzeczowników ożywionych. U rzeczowników nieożywionych także występuje -a, przy czym u kilku jednosylabowych rzeczowników można obok tej końcówki spotkać też -u, np. dom-doma/domu, hłód-hłoda/hłodu, podobnie hród, len, lud, lód, měd, sad, skót, ród, grót, płat, bóz, moch, proch, ….
3. W celowniku l. poj.  występuje końcówka -ej, jedynie rzeczownik Bóh zachował starą końcówkę i celownik l. poj. brzmi wyłącznie Bohu. Dawna norma literacka dopuszczała końcówkę -u także u innych rzeczowników, m. in. měru/měrej, ludu/ludej.
4. Biernik wszystkich liczb jest równy dopełniaczowi u rzeczowników męzkoosobowych i mianownikowi u nieżywotnych. U rzeczowników męzkozwierzęcych jest równy dopełniaczowi w liczbie pojedynczej, a mianownikowi w liczbie podwójnej i mnogiej, por. widźu knjeza, knjezow, knjezow, widźu psa, psaj, psy.
5. Formy wołacza co do zasady mają końcówkę -o, jednak u rzeczowników kończących się na spółgłoskę wargową (p, b, m, w, ł) może występować też końcówka -'e, np. Michało/Michale, Jakubo/Jakubje, Filipo/Filipje. Końcówka -je może nieść także znaczenie pejoratywne, np. hólco/hólče, krawco/krawče, čłowjeko/čłowječe albo przeciwnie oficjalny, np. česćeny knježe předsyda, knježe ministro/ministrje. W języku codziennym często zamiast formy knježe stosowana jest forma mianownika, np. knjez wučer, knjez doktor, …. W języku literackim także możliwe są przypadki, kiedy przy związku dwuch rzeczowników jedynie drugie stoi w wołaczu, np. knjez sudniko, bratřik Janko, ….
Rzeczownik bratr ma dwie formy wołacza – bratr, bratře, z czego druga jest neutralna stylistycznie.
Wyjątkami są rzeczowniki Bóh, knjez, których wołacz brzmi Božo, knježe
6. W miejscowniku l. poj. występuje końcówka -'e i -u/-'u.
Końcówka -'e występuje w rzeczownikach kończących się na d, t, b, p, ł, r, w, m, n, przy czym zachodzą oboczności d:dź, t:ć, b:bj, p:pj, ł:l, r:rj, m:mj, n:nj, np. sud-w sudźe, hat-w haće, dub-na dubje, stołp-při stołpje, doł-w dole, šow-při šowje, dom-w domje, karan-w karanje.
Końcówkę -u/-'u mają zwykle rzeczowniki kończącę się na spółgłoskę miękką (czasem ukrytą w przypadkach zależnych, por. wučer, wučerja; hołb, hołbja) lub na k, ch, h, s, z, c, np. kóń-na konju, hołb-wo hołbju, bok-na boku, moch-w mochu, lěs-w lěsu, wóz-na wozu, ćah-w ćahu, kruh-w kruhu. Niektóre tylko rzeczowniki kończące się na ch, h mają oboczne formy o końcówce -e, np. brjuch-w brjuše, proch-w prochu/próše, brjóh-na brjoze/brjohu, Čornobóh-na Čornoboze, podobnych form można jeszcze więcej spotkać w dawnych tekstach, np. w sněze, hrěše, kłobuce, straše, …
W języku potocznym końcówka -u występuje często zamiast -'e, szczególnie w rzeczownikach na -r, np. januar-w januaru.
4. W formie mianownika liczby mnogiej rzeczowniki męzkoosobowe (jak w polskim, nazywające grupy zawierające osoby płci męzkiej) mogą występować końcówki -ojo, -y, -o, -i, -a. Podane poniżej reguły są dość swobodne, często ten sam rzeczownik może tworzyć mianownik liczby mnogiej na dwa lub trzy sposoby.
Końcówka -ojo występuje najczęściej u rzeczowników odmiany zarówno miękkiej, jak i twardej, np. nanojo, wujojo, synojo, mužojo, dźědojo.
Końcówka -y występuje u rzeczowników na -c, -ak, -nik, -ik, -k (o ile są to przyrostki, a nie część rdzenia), np. krawcy, slěpcy, Němcy, rybacy, wojacy, měšnicy, rěznicy, wjednicy, młóčcy, wotročcy, pičy, pěscy. Warto zwrócić uwagę na oboczność k:c. Szereg podobnych wyrazów może mieć także końcówkę -ojo, np. měšnikojo, wjednikojo, Němcojo, wotročkojo, …, jednak tylko knežkojo, swědkojo, ludakojo, lapakojo; podobnie imiona własne: Krawcojo, Šewcojo. Jeśli końcowe -k nie jest przyrostkiem, to również dochodzi końcówka -ojo: swakojo, rjekojo, Grjekojo, čłowjekojo, ….
Końcówka -jo/-'o jest właściwa dla rzeczowników kończących się na -ar, -er, -el, -an, -ć, np. koparjo, kowarjo, pjekarjo, dźěłaćerjo, šulerjo, wučerjo, přećeljo, darićeljo, jandźeljo, měšćenjo, pohanjo, Słowjenjo, krajenjo, posoljo, pacholjo (zwrócić uwagę na oboczność a:e!), ale: funcionarojo, ministrojo.
Końcówka -'a niesie za sobą znaczenie zbiorowości, np. bratřa, knježa, Serbja, Češa, …, w języku potocznym można też usłyszeć Serbjo, burjo. Jest to szczególnie typowa końcówka dla zapożyczeń, np.: kmotřa, agenća, biskopja, fašisća, burja, komunisća, diplomaća, …
Końcówka -i ma odcień archaiczny, np.: komunisći, poddani, čerći, pósli, pohani, paduši, čornuši, Češi, mniši i w języku spółczesnym często jest zastępowana przez -'a, -ojo, -'o.
Ważne wyjątki: lodowe muže, kubołćiki, lutki, mužiki, palčiki, čerćiki, hólčiki.
W przypadku rzeczowników niemęzkoosobowych naturalnie końcówką jest -y (twardotematowe) lub -e (miękkotematowe), np. pos-psy, taler-talerje.
8. W dopełniaczu liczby mnogiej podstawową końcówką jest -ow, jednak u rzeczowników miękkotematowych spotyka się, szczególnie w gwarach katolickich (północnych) także końcówkę -i, np. dźěłaćeri, hołbi, koni obok dźěłaćerjow, hołbjow, konjow. Jedynie rzeczownik hósć ma obowiązkową formę dopełniacza l. mn. hosći.
Oprócz tego występują formy z końcówką zerową: pjenjez, tysac/tysacow, hód, a także nazwy miast na -any, np. do Drježdźan i nazwiska, np. Krawčec dźěći, Kubańkec syn.
9. W celowniku l. mnogiej występuje końcówka -am, wyjątki to hosćom, ludźom, mužom/mužam, konjom/konjam.
10. W miejscowniku l. mnogiej występuje końcówka -ach, przy czym szereg rzeczowników może przyjmować także końcówkę -och, np. wo hosćach/hosćoch, konjach/konjoch, mužach/mužoch, ….
11. Formy narzędnika l. mnogiej kończą się na -ami/-emi, np. z wučerjemi, nanami, knjezami, …, jednak przy tym wyróżniają się formy z hosćimi, ludźimi, konimi.
12. Rzeczowniki rodzaju męzkiego na -a, np. družba, ćěsla, hrabja odmieniają się według odmiany żeńskiej, a rzeczowniki rodzaju męzkiego na -o, np. Kito (Kajetan) według odmiany męzkiej, jak gdyby były tego -o pozbawione: Kito, do Kita, ke Kitej, na Kita, wo Kiće, z Kitom.
13. Szczególną odmianę mają słowa dźeń i knjez, gdzie regularne knjezojo 'panowie' i knježa 'państwo'

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	dźeń	knjez
genitiw (koho? čeho?)	dnja	knjeza
datiw (komu? čemu?)	dnjej	knjezej
akuzatiw (koho? što?)	dźeń	knjeza
instrumental (z kim? z čim?)	ze dnjom	z knjezom
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo dnju	wo knjezu
wokatiw (ow!)	dnjo!	knježe!
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	dnaj	knjezaj
genitiw (koho? čeho?)	dnjow	knjezow
datiw (komu? čemu?)	dnjomaj	knjezomaj
akuzatiw (koho? što?)	dnaj	knjezow
instrumental (z kim? z čim?)	ze dnjomaj	z knjezomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo dnjomaj	wo knjezomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	dny	knježa | knjezojo
genitiw (koho? čeho?)	dnjow	knježi(ch) | knjezow
datiw (komu? čemu?)	dnjam	knježim | knjezam
akuzatiw (koho? što?)	dny	knježi(ch) | knjezow
instrumental (z kim? z čim?)	ze dnjemi	z knježimi | z knjezami
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo dnjach	wo knježich | wo knjezach

Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego – uzupełnienie

1. Końcówka -ow jest końcówką dopełniacza liczby podwójnej i podwójnej wszystkich rzeczowników za wyjątkiem: lěto 'rok', woko 'oczko (w grze), oko w zupie', koleno 'kolano', blido 'talerz', np. sydom lět, do kolen, mało wok, wjele blid. Niekiedy też spotyka się końcówkę -i, np. chošćo – chošći, jejo – jeji, ale jest ona rzadka i zawsze może być zastąpiona regularną -ow.
2. W miejscowniku l. pojedynczej istnieją końcówki -'e oraz -u/-'u rozdystrybuowane według tej samej zasady, co w rodzaju męzkim, jednak możliwymi wyjątkami są: mloko-wo mlóce/mloku, wucho-we wuše/wuchu, woko-we woku/wóce.
3. Rzeczownik njebjo odmienia się regularnie, jak rzeczownik polo w licznie pojedynczej i podwójnej, jednak w liczbie mnogiej przyjmuje postać njebjesa i odmienia się jak kolesa.
4. Istnieją dwa tematy spółgłoskowe, odpowiedniki polskich rzeczowników typu ramię, ramienia i cielę, cielęcia. Według pierwszego wzoru odmieniają się rzeczowniki takie jak ramjo, symjo, brěmjo, płomjo, wumjo, znamjo, tymjo, według drugiego natomiast rzeczowniki oznaczające małe zwierzęta, jak np. kózlo, jehnjo, pilo, proos, ptačo, huso, …, a także rzeczownik swjećo 'obrazek świętego'. Osobliwą odmianę mają także rzeczowniki swinjo i dźěćo, wszystkie cztery są zawarte w poniższej tabelce:

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	ramjo	ćelo	swinjo	dźěćo
genitiw (koho? čeho?)	ramjenja	ćeleća	swinjeća	dźěsća
datiw (komu? čemu?)	ramjenju	ćeleću	swinjeću	dźěsću
akuzatiw (koho? što?)	ramjo	ćelo	swinjo	dźěćo
instrumental (z kim? z čim?)	z ramjenjom	z ćelećom	ze swinjećom	dźěćom
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo ramjenju	wo ćeleću	wo swinjeću	wo dźěsću
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	ramjeni	ćeleći	swinjeći	dźěsći
genitiw (koho? čeho?)	ramjenjow	ćelećow	swinjećow	dźěsćow
datiw (komu? čemu?)	ramjenjomaj	ćelećomaj	swinjećomaj	dźěsćomaj
akuzatiw (koho? što?)	ramjeni	ćeleći	swinjeći	dźěsći
instrumental (z kim? z čim?)	z ramjenjomaj	z ćelećomaj	ze swinjećomaj	z dźěsćomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo ramjenjomaj	wo ćelećomaj	wo swinjećomaj	wo dźěsćomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	ramjenja	ćelata	swinje	dźěći
genitiw (koho? čeho?)	ramjenjow	ćelatow	swini	dźěći
datiw (komu? čemu?)	ramjenjam	ćelatam	swinjom	dźěćom
akuzatiw (koho? što?)	ramjenja	ćelata	swinje	dźěći
instrumental (z kim? z čim?)	z ramjenjemi	z ćelatami	ze swinjemi	z dźěćimi
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo ramjenjach	wo ćelatach	wo swinjoch	wo dźěćoch

Szczególnie warto zwrócić uwagę na końcówki liczby mnogiej, które się bardzo różnią zarówno od innych deklinacyj, jak i od polskich odpowiedników.

Odmiana rzeczowników rodzaju żeńskiego

Według odmiany żeńskiej odmieniają się wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które mogą kończyć się na -a lub na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia pełną odmianę na przykładzie rzeczowników žona (twardy temat), wowca (temat na -ca, -za, -sa), zemja (miękki temat) oraz myš (miękki temat) i wěc (temat na -c, -z, -s). Przez temat twardy rozumie się taki o końcowej spółgłosce b, p, m, w, ł, r, n, t, d, ch, h, k, g, natomiast przez temat miękki taki o końcowej spółgłosce bj, pj, mj, wj, l, rj, nj, ć, dź, š, ž, č.

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	žona	wowca	zemja	myš	wěc
genitiw (koho? čeho?)	žony	wowcy	zemje	myše	wěcy
datiw (komu? čemu?)	žonje	wowcy	zemi	myši	wěcy
akuzatiw (koho? što?)	žonu	wowcu	zemju	myš	wěc
instrumental (z kim? z čim?)	ze žonu	z wowcu	ze zemju	z myšu	z wěcu
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo žonje	wo wowcy	wo zemi	wo myši	wo wěcy
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	žonje	wowcy	zemi	myši	wěcy
genitiw (koho? čeho?)	žonow	wowcow	zemjow	myšow	wěcow
datiw (komu? čemu?)	žonomaj	wowcomaj	zemjomaj	myšomaj	wěcomaj
akuzatiw (koho? što?)	žonje	wowcy	zemi	myši	wěcy
instrumental (z kim? z čim?)	ze žonomaj	z wowcomaj	ze zemjomaj	z myšomaj	z wěcomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo žonomaj	wo wowcomaj	wo zemjomaj	wo myšomaj	wo wěcomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	žony	wowcy	zemje	myše	wěcy
genitiw (koho? čeho?)	žonow	wowcow	zemjow	myšow	wěcow
datiw (komu? čemu?)	žonam	wowcam	zemjam	myšam	wěcam
akuzatiw (koho? što?)	žony	wowcy	zemje	myše	wěcy
instrumental (z kim? z čim?)	ze žonami	z wowcami	ze zemjemi	z myšemi	z wěcami
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo žonach	wo wowcach	wo zemjach	w myšach	wo wěcach

Uwagi:
1. W odmianie typu žona w celowniku i miejscowniku l. poj. oraz w mianowniku i bierniku l. podw. zachodzą oboczności d:dź, t:ć, ł:l (pot. lub. gwar. ł:łj), tr:tř, g:z, h:z, ch:š, k:c (a także znana już oboczność a:e), np. woda-wodźe, skała-skale, ćeta-ćeće, sotra-sotře, Olga-Olze, kniha-knize, třěcha-třěše, ruka-ruce, pjata-pjeće, hrjada-hrjedźe.
2. W odmianie niektórych rzeczowników zachodzi także oboczność ó:o, np. kósć-kosće, nóc-nocy lub ě:je jak pěc-pjecy. Szczególny jest także rzeczownik sól, którego temat w przypadkach zależnych ma postać sel-.
3. Jednosylabowe rzeczowniki na -a/-'a we wszystkich przypadkach zamiast -'e otrzymują końcówkę -ě, np. hra-hrě, stwa-stwě, ćma-ćmě, łža-łžě, mša-mšě, šla-šlě, škła-šklě, škra-škrě, ….
U rzeczownika stwa po przyimku dochodzi dodatkowe j-, np. to je moja stwa, du do jstwy, ke jstwě, ….
4. Końcówce -y (GenSg oraz NomPl i AccPl) w przypadku rzeczowników na -ka, -cha, -ga, -ha odpowiada -i: muka-muki, třěcha-třěchi, Olga-Olgi, kniha-knihi.
5. Forma dopełniacza l. mnogiej niektórych rzeczowników może przyjmować końcówkę zerową – do horow/hór, do nowinow/nowin, wjele husow/hus, kur, póstnic, njedźel, stron – lub też końcówkę -i, np. bróžeń/bróžnja-bróženjow/bróžni, kosć-kosći/kosćow, mysl-mysli/myslow.
6. Analogicznie do rzeczowników rodzaju żeńskiego na -a/-'a odmieniają się też rzeczowniki rodzaju męzkiego na -a/-'a, przy czym forma mianownika l. podw. i mnogiej brzmi np. předsyda-předsydaj-předsydojo/předsydźa, ćěsla-ćeslej-ćeslojo, tj. według deklinacji męzkiej. Mimo to końcówki żeńskie spotyka się w liczbie podwójnej tych rzeczowników w potocznym górnołużyckim: předsydźe, ćěsli.
7. Szereg rzeczowników oznaczających zwierzęta hodowlane ma szczególne końcówki celownika, miejscownika i narzędnika: husom, wo husoch, z husymi; kurom/-am, wo kuroch, z kurymi; kruwom/-am, kruwoch/-ach, kruwymi/-omi/-ami.
8. Osobliwą odmianę mają rzeczowniki mać, knjeni (analogicznie do knjeni też pani czyli 'pani' w pieśniach ludowych), które są nieregularne, a także klasa rzeczowników na -ej, jak cyrkej, britej, škorodej, … (w ortografji sprzed 1948 pisane cyrkew, britew, škorodew, …). Oprócz tego niektóre rzeczowniki, m.in. krej, morchej, rjetkej, žerchej, sołotej mogą odmieniać się według tego samego wzorca co cyrkej lub też przyjmować regularne końcówki jak rzeczowniki typu myš:

singular/jednota
nominatiw (štó? što?)	mać	knjeni	cyrkej	morchej
genitiw (koho? čeho?)	maćerje	knjenje	cyrkwje, krwě	morcheje
datiw (komu? čemu?)	maćeri	knjeni	cyrkwi	morcheji
akuzatiw (koho? što?)	mać	knjeni	cyrkej	morchej
instrumental (z kim? z čim?)	z maćerju	z knjenju	z cyrkwju	z morcheju
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo maćeri	wo knjeni	wo cyrkwi	wo morcheji
wokatiw (ow!)	maći!	knjeni!	cyrkej!	morchej!
dual/dwojota
nominatiw (štó? što?)	maćeri	knjeni	cyrkwi	morcheji
genitiw (koho? čeho?)	maćerjow	knjenjow	cyrkwjow	morchejow
datiw (komu? čemu?)	maćerjomaj	knjenjomaj	cyrkwjomaj	morchejomaj
akuzatiw (koho? što?)	maćeri	knjeni	cyrkwi	morcheji
instrumental (z kim? z čim?)	z maćerjomaj	z knjenjomaj	z cyrkwjomaj	z morchejomaj
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo maćerjomaj	wo knjenjomaj	wo cyrkwjomaj	wo morchejomaj
plural/mnohota
nominatiw (štó? što?)	maćerje	knjenje	cyrkwje, krwě	morcheje
genitiw (koho? čeho?)	maćerjow	knjenjow	cyrkwjow	morchejow
datiw (komu? čemu?)	maćerjam	knjenjam	cyrkwjam	morchejam
akuzatiw (koho? što?)	maćerje	knjenje	cyrkwje, krwě	morcheje
instrumental (z kim? z čim?)	z maćerjemi	z knjenjemi	z cyrkwjemi	z morchejemi
lokatiw (wo kim? wo čim?)	wo maćerjach	wo knjenjach	wo cyrkwjach	wo morchejach

Osobne końcówki dla rzeczownika krej wynikają z tego, że jest on jednosylabowy, więc zamiast -je ma w odpowiednich formach -ě.

Czytanka
Maćica Serbska so załožuje
   Jan Arnošt Smoler so w nalěću l. 1845 do Łužicy poda, zo by zwoprawdźił někotr z nastorkow, dóstatych na pućowanju z Čelakovskim po Čechach, předewšěm, zo by załožił Maćicu Serbsku. Tutón nadawk zdaše so jemu wosebje nuzny.
   Myslička centralneho serbskeho towarstwa, zjednoćaceho wšěch sewěrnych Serbow, wosebje młodu inteligencu, njebě we Łužicy nowa. Po cyłej srjedźnej Europje žadachu po Napoleonskich wójnach byrgarske woršty za wyšim zdźěłanjom, štož měješe so nimo šulskeho kubłanja docpěć ze załožowanjom čitarnjow, towarstwow za wudawanje popularno-wědomostnych spisow a přednoškowych zjednoćenstwow. Po přikładźe tutych kubłanskich ludowych organizacijow, kotrež nastawachu w Němskej skoro w kóždym wjetšim měsće, bu na druhim załoženskim swjedźenju Budyskeho gymnazialneho towarstwa dnja 30. 4. 1841 na Smolerjowy namjet załožene „Serbske čitalstwo“. Wot toho časa stachu so kóždolětne załoženske swjedźenje Budyskeje Society ze schadźowanišćom přiběraceje ličby wuwědomjeneje serbskeje młodeje inteligency, a k njej so přidružichu dale a bóle tež starši, hižo w zastojnstwach skutkowacy duchowni a wučerjo. Za čas Mrózoweho staršistwa wotmě so dnja 18. apryla 1845 na „Winicy“ šesty załoženski swjedźeń, na kotrymž bě so nimo sobustawow towarstwa něhdźe třiceći druhich nahladnych a za serbstwo zahorjenych wosobow zhromadźiło. Tu běchu duchowni Jakub z Budyšina a Zejler z Łaza, kandidaća duchownstwa, wjesni a měšćanscy wučerjo, studenća, haj tež stary serbski nowinar a měšćan Jan Dejka. Po krótkim powitanju staršeho Mróza zaběraše so studowacy Pful z Přišec z přiběracej šćuwańcu Budyskich měšćanskich nowinow přećiwo budźerskim prócowanjam serbskeje studowaceje młodźiny a napominaše přitomnych nic cofać, ale po nastupjenym puću njebojaznje postupować, přetož za swój lud dźěłać je zdobne a sprawne.
   Za pfulom wustupi Łazowski farar Handrij Zejler z naležnym namjetom, kotryž bě jemu Smoler přihotował, dokelž jón sam, po chorosći płucow njekmany k rěčenju, přednjesć njemóžeše: „Našemu serbstwu njemóžeše ničo bóle a lěpje tyć a hojić hač bratrowske zjednoćenje, přetož přez wutrobnu jednotu rostu a přibywaja tež małe wěcy, kaž to stare přisłowo praji. K lěpšemu našeho serbstwa by pak wosebje słužiło, hdy by po přikładźe Čechow, iliriskich (južnych) Serbow a Słowakow so tež pola nas zjednoćenstwo załožiło, kiž by serbstwo a serbsku rěč z tym twariło, zo dobre serbske knihi za šulu a dom ćišćeć dawa a so wo wudawanje hódnych serbskich nowinow stara.“ Zejler wukładowaše potom wašnje skutkowanja Maćicy Čěskeje a wuzběhny někotre jeje wulke wuspěchi.
   Wo Smoler-Zejlerjowym namjeće so hnydom wuradźowaše a bu wobzamknjene, zo ma so kóžde lěto srjedu po jutrach wulka serbska zhromadźizna abo bjesada wotměć a zo přitomni załoža z dnjom 18. apryla 1845 „Maćicu Serbsku“ abo towarstwo za wudawanje přihódnych a potrjebnych serbskich knihow. ……
   „Na Třělerni“ běše so dnja 7. apryla 1847 43 Serbow zešło. Pod předsydstwom dr. Klina a městopředsydy duchowneho Jakuba – nic H. Zejlerja 1. 1845 woleneho – schwalichu so porjedźene a wot sakskeho knježerstwa připóznate wustawki a wuzwolichu so nowi čłonojo předsydstwa a wuběrka towarstwa. Z předsydu bu dr. Klin, z městopředsydu duchowny Jakub, z jednaćelom duchowny Wanak a z jeho zastupjerjom wikar Kućank, z pokładnikom duchowny Wjacka, z knihownikom wučer Imiš, z redaktorom časopisa J. A. Smoler. Do prěnjeho wuběrka Maćicy Serbskeje so wuzwolichu: duchowny Zejler, kanonik Haška, šulski direktor Buk, wučerjo Garbar, Kulman, dr. Pful, Melda a Pjekar.
   Tutón wuzwoleny wuběrk zeńdźe so hižo 12. apryla k prěnjej zhromadźiznje, w kotrejž so zestaja plan, po kotrymž měła Maćica Serbska swoje nadawki w prěnich lětach spjelnić. Bu postajene, zo so wudadźa w blišim času wot dr. Pfula spisane zasady analogiskeho serbskeho prawopisa, kotrež mataj z ewangelskeje strony Smoler a z katolskeje strony Kućank přehladać, a zo dyrbja so tak bórze kaž móžno přihódne powědančka za Serbow wobeju wěrywuznaćow w dotalnym prawopisu wobeju stronow wudać, dale zo so Maćica Serbska postara wo wudawanje druhich powučnych a zabawnych knihow a zo ma Maćičny časopis tak ruče kaž móžno započeć wuchadźeć a skónčnje, zo ma wuběrk na wudaće serbsko-němskeho a němsko-serbskeho słownika swoju kedźbnosć złožić… .
   Ze załoženjom Maćicy Serbskeje sta so Smolerjowy són, połožić kruty trajacy zakład za zawěsćenje přichoda serbskeho luda, ze skutkom. Mjeztym zo J. Kórner a pozdźiši rozswětlerjo wobhladowachu wuchowanje serbskeje rěče trěbne w zajimje stata, nabožiny, wědy, chcyše Smoler z jeje pomocu serbski lud kubłać, wuwědomić, pozběhnyć na duchownu wyšinu druhich słowjanskich ludow. Maćica Serbska, załožena po přikładźe Maćicy Čěskeje, měješe so stać ze srjedźišćom, z kotrehož wuchadźałe bychu přeco mócniše impulsy za zwoprawdźenje wulkeho zaměra. Wothladajo wot naspomnjenych objektiwnych słabosćow, kotrež młodźi horliwcy wotstronić njemóžachu, zapušći wona hłuboke korjenje w serbskim narodnym žiwjenju, a jeje spomóžne wědomostne a lud kubłace skutkowanje nichtó přewidźeć njemóže.
   Po přikładźe Matice Českeje wza wona do swojich rukow nawjedowanje kulturneho žiwjenja w serbskej Łužicy, starajo so wo pozběhnjenje a wudospołnjenje serbskeje rěče wo spěchowanje serbskeje literatury a wědomosće a hudźby a wo šěrjenje zdźěłanosće serbskeho luda. Cyłe swoje žiwjenje wěnowaše Smoler wulku kedźbnosć a wšu starosć tomu, zo by ze skromnych spočatkow a prěnich njedostatkow zesylnjenja wušła, zo bychuso přeco zaso nowi sobudźěłaćerjo a spěchowarjo našli, zwólniwi w sprócniwym dźěle pokročować. Rozrost a wuspěšne a spomóžne skutkowanje we wobłuku objektiwnych móžnosćow w prěnjej połojcy wobstaća Maćicy budźe přeco ze Smolerjowym mjenom wusce zwjazane.
(Wurězki z knihi Jana Cyža, Jan Arnošt Smoler, Budyšin 1975)

Jědź
Knjeni Nowotnikowa je naju njedźelu k wobjedu přeprosyła. Smój ze žonu w jědnaćic přišłoj. Dokelž pak je hišće zahe było, je namaj Ferdinand swoje knihi pokazał.
   Swójba Nowotnikec je wulka: nan, mać, dźěd, wowka, hólcy Ferdinand, Pětr, Michał, Tomaš a holcy Lioba, Monika, Lubina, Jana a Hilža. Wobjed běše woprawdźe swjedźenski. Najprjedy dóstachmy kwasnu poliwku.
Mać: Jow je tež chlěb, jelizo maće lóšt, wzmiće sej, prošu.
Iwanow: Dźakuju so, rady sej wozmu, k poliwce přeco chlěb jěm.
Mać: Lioba, pomhaj mi hłuboke talerje a łžicy wotnjesć. Monika, přinjes, prošu niske talerje, nože a widlički. Knjeni Iwanowowa, dajće mi, prošu taler, chcu wam mjaso dać. Přejeće sebi swinjacu pječeń abo warjene howjaze mjaso? K pječeni mamy warjene běrny a kisały kał. K howjazemu mjasu móžeće chrěn z chlěbom abo kisały běrny měć.
Nataša: Jelizo směm wolić, potom sej wozmu howjaze mjaso z chrěnom. Sym mjenujcy słyšała, zo je to serbska narodna jědź.
Nan: Haj, to trjechi. Na kóždym kwasu a pĭ kóždym wjetšim swójbnym swjedźenju njesmě howjaze mjaso z chrěnom pobrachować.
Iwanow: W tajkim padźe prošu tež howjaze z chrěnom.
Lubina: A namaj z Janu, maći, pječeń z kisałym kałom.
Michał: Dajće sej słodźeć!
Tomaš: Njech wam zesłodźi!
Druzy: Tohorunja. Dźakujemy so!
Nan: A što pijeće? Štó sej přeje piwo? Dźěćom damy wězo seltersowu wodu abo brěčku z našich jabłukow
Nataša: Knjeni Nowotnikowa, wariće kóždy dźeń wobjed?
Mać: Ow ně, mój z mandźelskim wobjedujemoj w prodrustwje a dźěći w šuli.
Pětr: W našej šuli w Pančicach wobjeduje wjele šulerjow a šulerkow. Jědźny grat dyrbi sej kóždy šuler sam sobu přinjesć, talerje a šklički pak tam su.
Iwanow: Warja w šulskej jědźerni derje? Sće spokojom?
Pětr: Nó haj, to dźe, hačrunjež doma pola maćerje lěpje słodźi. W šuli dyrbi kóždy po swój wobjed k woknješku dóńć a jón na swoje městno přinjesć. Kóždy smě sej tež hornčk čaja wzać. Po wobjedźe so taler, šklička a hornčk wotnjesu a staja so na wosebite blido. Potom so jědźny grat wopłokuje a wótrěje. Čisty so zaso do tobołki tyknje. Tak wjele prócy z jědźu mamy!
Mać: Woprawdźe, sće wbozy!
Iwanow: A maće kóždy dźeń jenož jednu jědź abo móžeće sej z wjacorych wubrać?
Pětr: Jenož jednu, a hišće kajku! Zašły tydźeń smy na přikład póndźelu makaronij, tomatowu jušku a kompot měli, wutoru howjaze mjaso z běrnami a sad, srjedu ćopłu kołbasu, běrny a puding, štwórtk běrny z morcheju, pjatk kisałe běrny, jejo a kompot. Sobotu pak wobjedujemy doma.
Nataša: To je tola jara dobra jědź! Njerozumju, čehodla swariš.
Nan: Haj, tajki je běh swěta. Čim lěpje so jim dźe, ćim bole njespokojni su!
Mać:Prošu wzmiće sej hišće. Mjaso je wyše wostało. Prošu, knjeni Iwanowowa, knjez Iwanow, abo njeje wamaj zesłodźało?
Iwanow: Dźakujemoj so, namaj je jara derje słodźało, ale smój woprawdźe sytaj, nic, Nataša?
Nataša: Haj, sym so derje najědła.
Mać: Tuž wotrumujmy blido. Ferdinando, Pětrje, přinestaj šklički za kompot, łžički a talerki za tortu a tež šalki za bunjacy kofej…

Twaroh njemóžemy hustodosć jěsć
Štó njeby w Serbach rady twaroh z lanym wolijom jědł? Na pomazku abo ze samobělenymi běrnami słodźi wón jenak derje. Za našich prjedownikow běše to hustohdy samo njedźelska jědź. Dźensa mamy wulki wuběr najwšelakorišich jědźow, konserwow a chłóšćenkow. To na twaroh husto zabudźemy. Runje jeho strowotneje hódnoty dla pak dyrbjeli jón swojemu ćěłu wšědnje popřeć. Twaroh ma hódnotny zwěrjacy bělk a zastaruje nas z kalciumom, fosforom a witaminom B₂. Bělk je zakład kóždehožkuli žiwjenja, a kalcium a fosfor matej pozitiwny wliw na natwar kosći a zubow. Tohodla dyrbjeli wosebje dorostowaće dźěći wjele twaroha a druhich mlokowych produktow jěsć.
   Tu někotre pokiwy, kak móžemy twaroh wšelako přihotować:
Liptowski twaroh na pomazki. 250 g twaroha změšamy z mlokom na kremu a přidamy tři łžički rozsykaneje kórki z konserwy, jednu łžičku rozsykanych kapernow, něšto anchowisoweje pasty a łžičku žonopa. Na kóncu přidamy hišće sól a papriku po swojim słodźe.
Spěšna twarohowa krema. Do ¼ l mloka změšamy titku waniljoweho pudinga, kiž njetrjeba so warić, na to přidamy po rjedźe 250 g twaroha, 2-3 łžicy cokora, titku waniljoweho cokora a brěčku z poł citrony. Je-li krema přehusta, přidamy hišće něšto mloka. Hotowu kremu damy do winowych škleńcow a garněrujemy ju ze sadom a rozsykanymi worješkami abo słódkim mandlemi. Tuta krema je tež wuběrna pjelnjenka za omelety abo plincy.
Twarohowe plincy. 150 g twaroha změšamy z 3 jejemi, 150 g muki, šćipku sele a telko mlokom, zo nastanje huste plincowe ćěsto. Na kóncu přidamy hišće 50 g korintow a pječemy z ćěsta po zwučenym wašnju plincy.
Lukulusowa twarohowa torta. Najprjedy wudźěłamy sej zakładne ćěsto z ½ punta muki, 100 g margariny, 125 g cokora, ½ titki waniljoweho cokora, ½ titki pječenskeho proška, šćipki sele, 1 jeja a 3 łžicow mloka. – Potom změšamy po rjedźe 50 g mjechkeje margariny, 4 jeja, 200 g cokora, 750 g tworoha, 1 titku waniljoweho pudinga a šćipku sele na kremowu masu. Cyle na kóncu přidamy hišće 50 g rozsykanych słódkich mandlow a damy twarohowu masu na ćěsto do formy (njezabyć tež ćěstowu kromu přitłóčić) a pječemy tortu w elektriskich abo płunowych kachlach něhdźe 80 min. – Hdyž je torta wustudła (najlěpje hakle na druhi dźeń), přichotujemy ze 100 g rozběžaneho rostlinskeho tuka, 40 g próškoweho cokora, 20 g kakawa, 1 jeja a 1 łžicy ruma glazuru. Tutu namazamy na tortu – a hotowa je wosebita njedźelska chłóšćenka. Spokojne a wjesołe wobliča swójbnych budu hospozy zawěsće dźak za nałožowanu prócu.

(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Što bě Maćica Serbska a hdy bu załožena? Kajke běchu za jeje załoženje towaršnostne wuměnjenja? Kajki podźěl na tym měješe J. A. Smoler? Što znajeće wo tutym serbskim wótčincu? Kak je jeho H. Zejler podpěrał? Po kajkim přikładźe bu Maćica Serbska organizowana? Kajki wona mějaše nadawk? Na kajkej ideologiskej bazy bu natwarjena? Što to je tak mjenowany analogiski prawopis? Hdy započnje so wudawać Časopis Maćicy Serbskeje? Kak Maćica Serbska spěchowaše rozkćěw serbkeho pismowstwa?

2. Přełožće:
Na brzegu rzeki stoi piękny dom. Przyszli do nas goście. Oni przynieśli bukiet kwiatów. Obok naszego domu jest mały ogród, rosną w nim drzewa, warzywa i kwiaty. Na drugim piętrze znajdują się dwa pokoje. W spichlerzu znajduje się żyto. W wodzie są ryby.

3. Zasadźće słowa: hody, měšćanska rada, załoženje, Maćica, Drježdźany, Maćičny časopis, připis, dźeń, to, dozałoženska zhromadźizna, třělernja, wobě, wěrywuznaće, napřćiwjenje, Maćica, zhromadny skutk.
Tole sta so někotre dny do ……. Na spočatku februara Krajna direkcija …… zdźěli, zo ničo nima přećiwo ……, zo je próstwu do …… na ministerstwo pósłała, kaž tež dowolnosć za wudawanje ………, a Sakske ministerstwo z …… do …… 26. februara 1847 woboje přizwoli. Smoler wo …… zhoniwši, jědźeše do Budyšina, zo by so wobdźělił na ………, kotraž wotmě so w Budyšinje jutrownu srjedu 7. apryla 1847 „Na ………“. Bě so poradźiło, zo so serbska inteligenca …… ……, njedźiwajo wšelakorych ……, zjednoći w …… k …… …….

4. Tworće z tutymi słowami a słownymi skupinami sady:
spěwać na — započatk, rěčeć wo — dźěłowy plan, hić wo — nowy pokładnik, funkcionar z — Wojerecy, přińć na — zhromadźizna, diskutować z — my, stać před — wulke problemy, pokazać na — naš zaměr, chwile měć za — wšitke prašenja.

5. Wybierz z ostatniej czytanki jak najwięcej rzeczowników, określ ich przypadek i liczbę, a także typ odmiany, do którego się zaliczają.

[dziablonk]

Mam pytanie apropos dolnołużyckiego, bo znalazłem takie zdanie z NT:
A swětło swěśi we śamnosći, a śamnosć njejo jo wopśimjeła.
co po polsku odpowiada jak sądzę:
A światłość w ciemności świeci, a ciemność jej nie ogarnęła.
Skąd taki dziwny czasownik wopś-? co znaczy, jak go odmieniać, jak go używać w zdaniu?

[Siemoród]

Jest to czasownik wopśimjeś, który znaczy właśnie 'ogarnąć, pochłonąć, objąć'. Wydaje mi się, że polskim odpowiednikiem formalnym byłoby **oprzyjąć, oprzyjmie, tylko w d~ł~ckim doszło do wyrównania bezokolicznika do tematu czasu teraźniejszego.

Do dolnołużyckiego polecam:
https://dolnoserbski.de – strona ze słownikiem niemiecko-dolnołużyckim i dolnołużycko-niemieckim, informacje o dolnołużyckiej ortografii, nazwach miejscowych, teksty dolnołużyckie (w tym Pismo Święte), wyrażenia i przysłowia.

Do górnołużyckiego zaś:
https://hornjoserbsce.de – podobna strona co jej dolnołużycki odpowiednik
https://www.soblex.de – bogaty słownik w obie strony z tabelkami odmiany każdego słowa(!)
https://sotra.app – automatyczny tłumacz g~ł~cko-niemiecki i niemiecko-g~ł~cki

Oczywiście do korzystania z tego niezbędna jest znajomość niemieckiego.

[dziablonk]

A ktoś wie jak się ten czasownik w czasie teraźniejszym odmienia? (Przypuszczam, że jak to dokonany, to pewnie ma znaczenie futurum, a niedokonany to - wopśijmowaś?) I czy jest może słownik dolnołużycko-angielski albo vice versa?

EDIT: Pobawiłem się trochę tym dolnołużyckim słownikiem i odkryłem, że (chyba od 1999 roku) poprawną formą jest tak naprawdę wobpśijmjeś, natomiast niedokonane to albo wobpśijmaś albo wobpśijmowaś (którą wybrać?)