Kilka zagadnień składniowych / Sǝumenlichne fräinen ät säinǝ šëtšenbouldnises
Jako że z powodu swojej izolacji od społeczeństwa praktycznie jestem prawie native speakerem języka germańskiego, to zaszło wiele ciekawych procesów.
Wstawianie i pomijanie podmiotu / Oindräigen ond onderšränchen ðes mäichers
1. Dostawiamy podmiot ës, nawet pomimo obecności rzeczownika w mianowniku:
a) jeżeli stosujemy szyk przestawny w stosunku do jakichś doznań zmysłowych, np. ës räingt ðer fouränser (Telefon dzwoni); ës gläimen onderšijdne krystalen. (Świecą przeróżne kryształy);
b) w konstrukcjach dotyczących obecności, nadmiaru lub niedomiaru, np. ës gäinet milk. (Nie ma mleka); ës hrouticht ðes fløch (Przybywa rzeki);
c) w wyrażeniach: ës outstäilt (okazuje się), ës houv (udało się).
2. Jest jeszcze podmiot män, którego zastosowanie znacząco się różni od chociażby niemieckiego man. Powinniśmy go używać z czasownikiem w trybie łączącym, jednak współcześnie często odstępuje się od tej zasady. Przykładowe konstrukcje: män säiet (mówi się, krąży plotka), män lat(et) (można, da się), män häir(e)t (da się usłyszeć, słychać), män šoð (należy; raczej się nie mówi män šoðet). Przykładowe zdania: Män onlat ðes düǝn. (Nie da się tego zrobić); Män säiet fouchst hine. (Mówią, że zdradziłeś ją).
3. Podmiot trzecioosobowy może być pominięty:
a) w wypadku opisywania zjawisk lub stanów - dzieje się to w języku mówionym praktycznie zawsze, np.: šodänst. (Jest zimno / Robi się zimno); Mäikent gǝud. (Robi się fajnie);
b) w języku mówionym, jeśli pomijamy podmiot ër, ërne, ðes (on, ona, ono), 1.os.lp. zawsze się różni od 3.os.lp. i nie zaczynamy zdania od czasownika, np. Jäbstaim säit ontrüð. (Zawsze mówi nieprawdę); Näivern onderhoulð (Nigdy się nie poddaje);
c) potocznie w wypadku 1a, jeżeli rzeczownik jest opatrzony rodzajnikiem określonym lub liczebnikiem, np. šaint ðer ƨäinänser. (Świeci słońce); Säinen þärde fouelen. (Trzy ptaszki śpiewają).
4. Podmiot pierwszoosobowy i drugoosobowy pojawia się bardzo rzadko, głównie przy emfazie i utartych konstrukcjach, np. þu bist (onhier) (Jesteś / Zjawiłeś się); Nou ichs uit hod's (Tylko ja wiem szybko). W liczbie mnogiej w ogóle nie może być podmiotu, więc emfazę wyrażamy poprzez konstrukcję pseudoergatywną, np. Nou ounǝn uit hod's (Tylko my wiemy wszystko, dosł. Tylko nam wie się wszystko).
5. Podmiot ës musi być pominięty, jeżeli opisujemy jakieś stany i zaczynamy zdanie od dopełnienia, np. Mins frour. (Zmarzłem); Manǝm mën häit prächtich. (Mój mąż miewa się wspaniale). Ponadto podmioty ër, ërne, ðes (on, ona, ono) muszą być pominięte w zdaniu podrzędnie złożonym, jeżeli już pojawia się już identyczne dopełnienie w zdaniu głównym, chyba że forma 3.os. i 1.os. jest identyczna, to wtedy możemy dla ujednoznacznienia powtórzyć zaimek i ewentualnie zmienić zaimek ërne na hine, np. ër dänkt faias iš. (Myśli, że jest fajny); Such hinǝ 'rne harðsi (Powiedziałem jej, że niedowidzi).
Uwagi:
1. Często ściągamy ës z czasownikiem, np. 's gläimt = ës gläimt.
2. Trudniejsze wymowy: räingt /ʁejnt/ - w przeciwieństwie do räint /ʁə̆nt/, krystalen /'kʁajtɤn/ (sporo niemych głosek!), milk /mɛlk/, /mjɛlk/, häiret /'(h)e(:)χɛ/, ës /as/, /az/, män /mə̆n/, /mn̩/, (pot.) /mə̆/, hine /xjɛnɛ/, outstäilt /'owtstejlt/, /'owtsejlt/ - jednak outstoul /owt'sowl/, (rzad.) /owt'stowl/, säit ("mówi") /se(:)t/ - w przeciwieństwie do säit ("sześć") /sejt/, onderhoulð /ɔndə̆'ho(:)ð/, onhier /'ɔnxjə̆/. Wymowa ës jako /az/ jest przed samogłoską, a häir- jako /'e(:)χ/ po spółgłosce.
3. Dla 3.os.lp. cz. przeszłego konstrukcji bezosobowych lub z szykiem przestawnym często zdarza się odrzucanie końcówki -t, np. ës outstoul (okazało się), rzadziej: ës outstoult, ës goun, nie: *ës gount.
Ważne dania podrzędnie złożone / Uitichne sübordinäitenšëtšen
1. Zdania z "że" najczęściej wyglądają po prostu tak: zdanie nadrzędne + zdanie podrzędne, czasem też do zdania nadrzędnego dodajemy ðes säin w odpowiednim przypadku. Nie można odwracać kolejności zdań ani stawiać przecinka między zdaniami, również jeśli zdanie podrzędne jest wtrącone w zdanie nadrzędne. Przykłady: Dänk likst min. (Myślę, że mnie lubisz); ðes säin bist brøchten onmint bist respäundenhedlich (To, że jesteś żonaty, nie oznacza, że jesteś odpowiedzialny).
2. Zdania celu z "żeby" tłumaczymy tak: zdanie nadrzędne + ðǝn sai + zdanie poprzednie. Tutaj również nie możemy odwrócić kolejności zdań - w takich wypadkach zazwyczaj stosuje się transformację na zdanie warunkowe z czasownikiem modalnym. Przecinek także jest niedozwolony. Przykłady zdań: Onderbouch däch präident ðǝn sai bist fraien. (Kupiłem dla ciebie prezent, byś był zadowolony).
3. Zdania z "żeby" w charakterze trybu łączącego tłumaczymy podobnie jak w podpunkcie 1., tylko że używamy w zdaniu podrzędnym trybu łączącego. Przykłady: Lik houer ës seënen gǝudne taimen (Wolę, by była ładna pogoda), Mins hëurǝ fourtest min lastendäi. (Chciałem, żebyś wczoraj zadzwonił do mnie [,ale nie zadzwoniłeś]). Jeśli nie zastosujemy w wielu wypadkach trybu łączącego, to będzie zmienione znaczenie zdania - np. Wolę, by była ładna pogoda stanie się Wolę, gdy jest ładna pogoda, z kolei Chciałem, byś zadzwonił do mnie zmieni całkowicie znaczenie - zasugeruje bowiem, że rzeczywiście odbyła się rozmowa telefoniczna. Jednak czasami stosujemy słówko houäber lub czasownik modalny, np. Let ërnǝ säist, houäber ('rne) häiet onhier. lub Let ërnǝ säist šoð häi onhier. (Powiedz jej, żeby tu przyszła).
4. Zdania przydawkowe typu "który", "która", "które" tłumaczymy w zależności od tego, czy w zdaniu podrzędnym pełni on funkcję podmiotu, dopełnienia czy inną funkcję. W pierwszym przypadku (podmiot) zawsze używamy hou, niezależnie od rodzaju i liczby, np. Hlucht mënǝn, hou drouchen kop. (Przyglądałem się mężczyznom, którzy pili kawę). Jeżeli mowa jest o "który", "która", "które" jako dopełnieniu lub wyrażeniu przyimkowym, to używamy odmienionego zaimka przymiotnego houen, np. ðes iš ðe säinǝ, houǝn lǝuch. (To jest kobieta, którą kocham); häðst okaƨ̌unal, houǝm kanst louþ. (Masz okazję, której nie możesz przepuścić). Jeśli natomiast mamy na myśli znaczenie "którego" + fraza rzeczownikowa, to zdanie podrzędne zaczynamy zaimkiem houers, np. ðer dächrander, houers äigener'š Hëister, iš brouchen. (Rower, którego właścicielem jest Hëister, jest zepsuty). Jako kontrast do innych języków germańskich warto do naszych rozważań dodać, że nie zawsze występuje rodzajnik przed rzeczownikiem określanym przez zdanie przydawkowe - wszystko zależy od kontekstu i uwarunkowań gramatycznych, tak jak w "normalnych" sytuacjach.
Uwagi:
1. We wszelkiego rodzaju instrukcjach i nakazach często pomija się jakiekolwiek rodzajniki. Np. w zdaniu: Däurer släiten, rüim refräirt! (Zamykać drzwi, pomieszczenie klimatyzowane!) powinniśmy - patrząc z czysto gramatycznego punktu widzenia - wstawić rodzajnik zarówno przed däurer, jak i przed rüim, by doprecyzować, że chodzi o konkretne pomieszczenie i konkretne drzwi, jednak byłoby to wbrew zwyczajowi językowemu (uzusowi). Inaczej ma się sprawa w języku mówionym (przynajmniej tym staranniejszym) - tutaj już obowiązkowo powinniśmy powiedzieć Let släitst ðe(ne) däurer, ðes rüim refrouren iš! lub Let släitst ðe(ne) däurer, ðes rüim'š refrouren!.
2. Drzwi (däurer) nie są de facto plurale tantum, tylko mają w większości wypadków taką samą liczbę pojedynczą i mnogą. Jedyna różnica jest w bierniku liczby mnogiej - tam obowiązuje męska, a nie nijaka forma däuren.
3. W germańskim nazwy wszelkich firm i programów komputerowych łamiemy kursywą.
Bezokolicznikowy tryb rozkazujący / Vourbäidänses infinitenäird
W języku mówionym stosujemy niemal wyłącznie zwykły tryb rozkazujący, czyli let /lej/ + odmieniona forma czasownika. Natomiast bezokolicznikowy tryb rozkazujący jest zbudowany z dopełnienia + bezokolicznika - właśnie w takiej kolejności, bo inaczej wyjdzie z tego zwykła fraza czasownikowa. Stosujemy go wyłącznie w tekstach pisanych, zwłaszcza na tabliczkach, w ogłoszeniach, podręcznikach, instrukcjach, poradnikach, programach komputerowych itp. Jednak w dialogach, opowiadaniach, literaturze pięknej, korespondencji, komentarzach, postach itp. powinniśmy używać zwykłego trybu rozkazującego. Również jeśli stosujemy do zdania z trybem rozkazującym jakieś zdanie podrzędne, to zazwyczaj też jest preferowany zwykły tryb rozkazującym. Przykładowe zdania: Däurer släiten, rüim refrouren iš! (Proszę zamykać drzwi, pomieszczenie klimatyzowane!); Släinsäin ðes Internet Explorer oinkliken däche taimen uoð linkǝm knaup. (Kliknij dwukrotnie lewym przyciskiem w ikonę Internet Explorera); Let nëmst ðes litärüi, hou säch däilt ät 3. (Weź liczbę, która jest podzielna przez 3).
Strona medialna / Mäideldepounenhed
W instrukcjach, szyldach, ulotkach, programach komputerowych itp., a także w języku prawniczym często można zauważyć, że się stosuje gramatycznie zamiast strony biernej stronę czynną z czasownikiem nieprzechodnim - coś podobnego do polskiej konstrukcji z się, ale nie zawsze takie tłumaczenie ma sens w polskim. Takie zjawisko to jest właśnie strona medialna, np. Progräimengesap oinlaið. (Program się ładuje); Rüim refräirt. (Pomieszczenie jest klimatyzowane); Prosaid onderbräicht ät füintǝn minüišänsǝn. (Proces zostanie przerwany za pięć minut). Nie znaczy to, że nie ma zastosowań strony medialnej również w języku potocznym, np. Man's kält bäikt. (Moje ciasto się piecze, kält < rydw. kãlţ), ðes äiƨ smelþ. (Lód się topi).
