Zacząłem na poważnie bawić się w językotwórstwo i stworzyłem póki coś prostego. No to krótka teoria powstania:
Język nadbużański (ndb: nádbužéńscyj), czasami także nazywany podlaskim (ndb. pódĺěscyj) używany wzdłuż środkowego odcinka Bugu i w południowym Podlasiu, rozwinął się z zachodniosłowiańskich korzeni językowych, ale uległ wpływom następujących języków: wschodniosłowiańskich (pełnogłos, słownictwo, rozwój jerów przy [j], zanik wołacza), litewskiego (słownictwo) a później także niemieckiego (słownictwo i niektóre konstrukcje gramatyczne, dyftongizacja długich samogłosek przymkniętych). Wykształcił także swoje wyjątkowe cechy (zlanie mocnych jerów w ö, rotacyzm [g]). Jest zazwyczaj umieszczany w grupie języków zachodniosłowiańskich bez dalszych grup.
Rozwój od języka prasłowiańskiego w kolejności chronologicznej:
PS *TołT, *TorT, *TełT, *TerT > TölöT, TöröT, TölöT, TöřöT gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę
PS olT-, orP-, or!P- > łaT-, raP- rö!P- gdzie P oznacza dowolną spółgłoskę miękką a !P twardą.
PS ǫ > /ũ/ (zapisane jako ų)
PS *ě > /e/ (zapisane jako ě)
PS *ъ̯ > ø
PS *ь̯ > ˊø (pozostawienie śladu w postaci miękkiej spółgłoski)
PS *ь̥, *ъ̥ > /œ/ (zapisane jako ö, miękkość przed dawnym *ь̥ pozostaje)
PS *ų- > wų- (prelabializacja)
PS *tj/*kt', *dj > c, dz
PS *gP- > çP- (dźwięk /ç/ zapisany jako kz)
ā, ē, ę̄, ī, ō, ū, ų̄, ȳ > á, é, ę́, ˊai, ó, au, ąu, ai
PS *xvě, *xvi > çvě, çvi
PS *r̥, *ŕ̥, *l̥, *ĺ̥ > ru, ře, lu, le (przy czym czasami te grupy mogą ulec metatezie)
PS *v > /ʋ/ (zapisane jako w)
PS *-mˊV- > -mńV- gdzie V oznacza dowolną samogłoskę.
PS ogöT- > woʒöT- (niekonsekwentnie) (ʒ to zapis fonetyczny dla dz)
PS VgV > VrV (prócz sytuacji wywołanej przez przedrostek)
PS *bˊ, *mˊ, *pˊ, *vˊ > b, m, p, v
Palatalizacja nadbużańska:
ke, kö, ky, ge, gö, gy > cˊe, cˊö, cˊi, dzˊe, dzˊö, dzˊi
Później:
sˊ, zˊ > šˊ, žˊ
cˊ, ʒˊ > c, ʒ
čˊ, ǯˊ > č, ǯ
-Tk- > -Tç-
łP > lP
g > /ɦ/ (zapisane jako h)
ę́ > ą (tylko w niektórych gwarach i j. literackim)
wygłosowe -ár/-árT- > -er/-erT- (bez pochylenia)
wygłosowe -áj/-ájT- > -ej/-ejT- (bez pochylenia, dyftong ai bez zmian)
-ra-, -rá- > -re- (bez pozycji początkowej np. ramńę)
-eW- > -öW- gdzie W oznacza dowolną spółgłoskę wargową
-éW-, -ěW- > -öW-, w niektórych dialektach -őW-
-aW- > -oW-
-áW- > -óW-
-łT-, -ł > -ŭT-, -ŭ
-ĺT-, -ĺ > -lT-, -l
Jery jotowane rozwinęły się podobnie jak w języku ukraińskim: ъjь dało yj, natomiast ьjь ij. Później ij z powodu zaniku miękkości niektórych głosek przeszło w niektórych pozycjach w yj.
Przegłos lechicki oczywiście nie zaszedł. Wyjątkiem są zapożyczenia z polskiego, formy podobne do polskiego przegłosu pojawiają się także w zapożyczeniach rosyjskich (tam akcentowane ie (nie jeć) przeszło w io.
Intonacja akutowa zazwyczaj nie dawała długich samogłosek, dlatego są formy hora, trawa, skzora zamiast hóra, tráwa, skzóra. Mogła je dać w niektórych końcówkach fleksyjnych, np. dopełniacz r. męskoosobowego to -á. Natomiast mogły one powstawać z dodatkowego wydłużenia zastępczego, które odbywało się po (ówcześnie) miękkich c, č, š np. náš (nasz), mńéč (miecz), věńéc (wianek).
Wydłużenie zastępcze pojawiało się także po wszystkich spółgłoskach niebezdźwięcznych, tak samo jak w j. polskim.
Kontrakcja samogłosek podzielonych jotą zachodzi częściej niż w polskim. Wszystkie możliwe kontrakcje:
aja > á
eja > á
ija, yja > á (w wyrazach rodzimych), já (w wyrazach odczuwanych jako obce)
oja > á
aje > é
eje > é
ijé, yjé > é (w wyrazach rodzimych), jé (w wyrazach odczuwanych jako obce)
oje > é
iji, yji > jai
ijo, yjo > jó
ajö > á
ejö > é
ojö > ö (w niektórych dialektach ő - pochylone ö)
iju, yju > jau
Sporą anomalią jest brak pochylonego odpowiednika jeci (ě). Możliwe, że pierwotnie mógł on się zlać z [ɛː] (ē), by potem z powrotem przejść do brzmienia [e]. (W rzeczywistości wcześniej zapomniałem go dodać przez nieuwagę, ale później postanowiłem zostawić jeć bez pochylonego odpowiednika). To samo dotyczy ö, ale tu realnym uzasadnieniem jest jerowe (ultrakrótkie) pochodzenie tej głoski w większości pozycji (Brak długiego odpowiednika był założony).
Na granicach morfemów nie cofano drugiej palatalizacji (jak w polskim, białoruskim i czeskim w opozycji do rosyjskiego i słowackiego) np. ndb. nora - na nodzě, rųka - na rųcě, pol. noga - na nodze, ręka - na ręce, cz. noha - na noze, ruka - na ruce, ale ros. noga - na nogie, ruka - na rukie.
Lenicja /g/ > /ɣ/ > /ɦ/ odbyła się dużo później niż w większości języków słowiańskich, które ją odbyły. Dowodem na to jest palatalizacja nadbużańska (w niej /g/ musiało być utrzymane) i starsze zapożyczenia (np. hömnazjum - gimnazjum z łacińskiego gymnasium). Pojawiła się ona pod wpływem języka białoruskiego i ukraińskiego, pierwotnie język należał do grupy która zachowała fonem /g/ (tak jak język polski, dolnołużycki, połabski i większość dialektów rosyjskich). Zaszła w każdej pozycji, gdzie udało się zachować /g/, w tym w zbitce zg.
Obecny system fonetyczny w języku literackim:
Samogłoski ustne:
Przednie Środkowe Tylnie
i ɪ (y) u
e (é, ě) o (ó)
ɛ (e), œ (ö) ɔ (o)
a ʌ̞ (á)
Samogłoski nosowe: ʌ̞̃ (ą), ɛ̃ (ę), ũ (ų)
Dyftongi właściwe (z długich samogłosek): ai, au, ãũ̯ː (ąu)
Spółgłoski
Wargowe Przedniojęzykowe Dziąsłowe Środkowojęzykowe Tylnojęzykowe Krtaniowe
p, b t, d c (ť), ɟ (ď) k, [g]
ts (c), dz tʃ (č), dʒ (dž)
s, z ʃ (š), ʒ (ž)
f, v ç (kz) x (ch) ɦ (h)
m n ɲ (ń) ŋ (n)
w (ŭ) ɫ (ł) l ʎ (ĺ)
r r̝ (ř)
ʋ (w) j
Fonem /g/ podany w nawiasie kwadratowym jest fonemem występującym tylko w zapożyczeniach. Kiedyś ta sama sytuacja dotyczyła /f/, ale udało mu się "zadomowić" w systemie fonetycznym.
Dźwięk /ŋ/ jest allofonem fonemu /n/ przed /k/, /ç/ i obcym /g/, niezależnie od tego, czy to samodzielny dźwięk, czy część nosówki. Jest on oddany na transkrypcji fonemicznej (w przeciwieństwie do innych allofonów) np. pańénkza /päɲeŋçä/, océnkzo /ɔtseŋçɔ/, rųka /rũŋka/.
Obecny alfabet:
a á ą b c č d ď dz dž e é ę ě f h ch i ai j k kz l ĺ ł m n ń o ó ö p r ř s š t ť u ų ŭ au ąu v w y z ž
Dwuznaki są traktowane jak osobne litery.
Znaki á, é, ai, ó, au, ąu są sortowane razem z a, e, i, o, u, ų. Pozostałe litery (w tym ě o tej samej barwie co é) mają swoje miejsca w sortowaniu.
Spółgłoski miękkie ď, ĺ, ń, ť przed samogłoską i zapisujemy jako d, l, n, t (tak samo jak w języku polskim). Przed innymi samogłoskami (w tym ai) zapisujemy z diakrytykami np. ďöń, ĺéd, ńe, ťebę (a więc inaczej niż w polskim).
Rzadką zbitkę aij czytamy jako [ajː], czyli jako geminatę.
Modlitwa Páńskza (Modlitwa Pańska)
Popa Náš, ktoraiš jest w ńöbe,
Švęť šę aimńe Twé;
Přaijď köröĺestwo Twé;
Bąuď woĺá Twá jako w ńöbe, tak i na švěťe.
Chĺöba našero powšédńero dej nóm dišej;
I ódpušť dĺa nas naše viny,
Jako i my odpuštómy našaim vainowejcóm;
I ńe wóď nas na pokušeńe;
Aĺe nas zbóv ode złéro.
Bo Twé jest köröĺestwo, potųra i chwała na vecy.
Amen.
