Temat gwarowy

[Dynozaur]

Oto zakładam temat dotyczący wszystkiego, co dotyczy djalekt i gwar polskich - zarówno tego, co było kiedyś, jak i tych marnych szczątków, które zachowały się do dziś. Tutaj możemy dzielić się materjałami, pytaniami, ciekawostkami, a także szukać inspiracyj w (niegdyś całkiem pokaźnej) polskiej siatce djalektalnej (takich, jak mój niegdyś planowany "antypolski").

Tylko błagam, nie rozjebcie tematu jakąś dyskusją nt. klasyfikacji kaszubskiego i ślązkiego. Prooooszę.

A bodźcem, skłoniwszym mię do założenia tego tematu jest ta praca dotycząca liczebników w gwarach góralskich. Jest w niej dużo ciekawych rzeczy, mię na przykład zaszokowało to, że w gwarze Zubrzycy Górnej liczebniki 11-19 liczono jako "jeden dziesięć", "dwa dziesięć" it.d. Jednak znając życie, pewnie były to jakieś warjanta fakultatywne, istniejące obok "nastek".

I mam dwa pytania dotyczące również liczebników w polskich djalektach:
1. Są gwary, które zachowały archaiczną odmianę liczebników 5-10 (piąci/pięci, z piącią/pięcią it.p.). Jak te gwary odmieniają liczebniki wyższe, zakończone na -naście, -ścia, -ści, -dziesiąt it.d.?
2. W jaki sposób użytkownicy gwar Kurpiowskich (gdzie występuje asynchronizacja miękkich wargowych) rozróżniają dziewięć i dziesięć? Moim zdaniem "dziezięć" i "dziesięć" brzmi zbyt podobnie, na pewno zaszło jakieś rozpodobnienie.

[CookieMonster93]

W gwarach kurpiowskich zachodziło też czasem w' > wź wg tego, co czytałem kiedyś, może warto poszukać na ten temat informacji.

Co do mojej gwary Brodnica-Toruń (te okolice mniej więcej), na pewno najbardziej charakterystyczne są:
jo - tak (używane w przeróżnych intonacjach, dobrze opisane o dziwo tutaj: http://nonsensopedia.wikia.com/wiki/Toru%C5%84 )
 „jo” w różnych formach intonacyjnych. Wyrażają one odpowiednio:
aprobatę – Jo! - true
zdziwienie – Jooo? - true
prośbę o potwierdzenie faktu – Jo? - true
potwierdzenie faktu – No jo. - true
przypływ pożądania – Niech no jo... - niet
olśnienie – A jooo! - true
rozczarowanie – No jooo... true
niedowierzanie – Jo, jo... - true
ekstra zabawkę na sznurku – jojo - hyhy, true
gruntowne potwierdzenie – Jak ni jak jo - prawie true - "jak NIE, jak jo!"

-ta (2. os. l.m.) zamiast -cie np. robita, stoita, chceta (bardzo popularne wśród moich rówieśników, ale nie tylko)
-ma (2 os. l.m.) zamiast -my np. robima, chcema, stoima (jak wyżej)
mieszanie "mń" z "m' " w wyniku czego niegdyś było tylko "mń" a obecnie hiperpoprawne "m' " np. zieMIak, MIejszy, itd.
kie, gie wśród niektórych (raczej rzadko) użytkowników mają tendencję do "utwardzania" do ke, ge
-ą na końcu wymawiane [ɔɰ̃], a nigdy [ɔm] (w Poznaniu ciężko się przyzwyczaić do tego [ɔm] - nie lubię tego ;/)
Odróżnianie [nk] i [ng] od [ŋk], [ŋg] np. ręka [rɛŋka], piosenka [p^jjɔsɛnka]
Sam przyłapuję się na wymowie bank jako [bank], a nie [baŋk] - nie wiem, która jest "lepsza".
Wyraźne [j] po miękkich, z moich obserwacji np. [m^jjastɔ]/[mjastɔ] (?), a nie [m^jastɔ] - gdzieś czytałem, że to właśnie typowe dla tych okolic - chociaż mam wrażenie, że wszędzie się tak mówi.
Czasem: -ąłem => -ełem; -ąłeś => -ełeś np. walnełeś, wziełeś itp. (raczej wśród tępych ludzi <3)
PS. sorry za zapis [a], ale nie chciało mi się szukać centralnego [a] z kropeczkami. :-)

W Brodnicy popularne jest też "Te" (ty) używane mniej więcej jak poznańskie "tej", w Toruniu nie pamiętam, czy mówi się "te" czy "tej".

Mamy trochę fajnych gwarowych słówek, ale nie aż tak wiele.
iść na pachtę - iść jeść owoce
toć/toż - przecież (raczej to pierwsze)
te, jo - jak wyżej
keta - łańcuch
(za)ketować - zamykać (zamknąć)
ket - zamek w drzwiach
Trzy ostatnie niestety coraz rzadsze, jakieś tam słówka jeszcze są, jak się przypomną mi jakieś, to wrzucę.

Opisałem gwarę używaną wśród użytkowników "ogólnopolszczyzny", to są tylko pozostałości żywe nadal. :-)

[Todsmer]

Jeśli chodzi o dialekt śląski, podejrzewam, że większość wie, czym się on charakteryzuje, więc opiszę tylko, co z tego przetrwało w standardowym polskim mówionym przez Ślązaka/osobę ze Śląska (oczywiście niektóre z wymienionych cech nie muszą występować tylko na Śląsku).

Przede wszystkim akcent/wymowa. Jest jeszcze sporo osób, które nawet polski standardowy wymawiają „po śląsku”, nawet ludzie młodzi. Natomiast znakomita większość (z tego co słyszę), wliczając mnie, mówi w sposób pośredni między wymową standardową, a wymową śląską. Oprócz tego opuszczanie ł (gupi, czowiek), wymowa rzy jako rzi, tendencja do używania końcówki -owi.

Z mojego doświadczenia mogę powiedzieć, że (przynajmniej w okolicy, gdzie się wychowałem) była tendencja, by czas przyszły złożony wyrażać tylko z bezokolicznikiem. Oczywiście występują germanizmy i słowa śląskie, co prawda czasem z błędnie wymawianymi pochylonymi samogłoskami (zdarzają się próby mówienia tylko „po śląsku”, ale zazwyczaj są one nieudane). Używane są one głównie w rozmowach w domu, bądź ze (śląskimi) znajomymi. Prelabializacja praktycznie tylko w zaônaczyć i podobnych.

Mazurzenie nie występuje, -ą wygłosowe wymawiane jako -om, -ę jako -e, zdarza się końcówka -a w 1 os. l. poj. Zdarza się używanie partykuły że, końcówki -ech, -imy (ale to głównie w domu).

Jeśli sobie o czymś jeszcze przypomnę, dopiszę.

@Cookie:
„keta” też i tu się zdarza.

[żuwaczky]

Tqr, skąd jesteś?

[Todsmer]

Tqr, skąd jesteś?

Katowice. Za małego mieszkałem na Ligocie/Panewnikach (dokładniej na Kokocie).

[żuwaczky]

Łał. Też za bajtla mieszkałem na Kokocie

Anyway, w pytaniu chodziło mi o to, że zwróciłeś uwagę na cechę 'czas przyszły z bezokolicznikiem' - wydaje mi się ona być wysokopolska, nie śląska, formy 'czowiek' nigdy nie słyszałem. A końcówka -owi, o której pisałeś, podaj przykłady, bo za cholerę nic nie znajduję :p

[Todsmer]

Co do bezokolicznika, fakt. Niemniej jednak taka forma panowała u mnie w dzieciństwie, nie wiem dlaczego. Do teraz imiesłów brzmi dziwacznie w dużej części przypadków.

Końcówkę -owi podałem, bo zauważyłem, że poza Śląskiem używa się jej rzadziej (na rzecz -u). Natomiast nie zaprzeczysz, że podobnej końcówki -ów używa się często (moze -owi przez analogię).

Czowiek jest albo bez ł, albo z takim delikatnym. Nie wiem, jak to zapisać w IPA (może dyftong uo? Nie znam się). Podobnie gupi itp.

[Silmethúlë]

Ślązacy mówią /rzigać/? I istnieje różnica w wymowie między rz i ż?

[żuwaczky]

Różnicy nie ma, i tak, pytamy się bydziesz rzigōł? :d

[Todsmer]

Ślązacy mówią /rzigać/?

Tak.

I istnieje różnica w wymowie między rz i ż?

Podobno rz nie ulega mazurzeniu (ale mazurzącego Ślązaka nigdy nie spotkałem). Podejrzewam, że gdzieś pod granicą, bądź tuż za nią, mówi się czeskie ř.

Rz w rzi jest chyba spalatalizowane, ale na fonetyce to się nie znam. Zdaje mi się też, że rz wymawiam nieco miękcej od ż, ale to może być autosugestia.

[spitygniew]

Podejrzewam, że gdzieś pod granicą, bądź tuż za nią, mówi się czeskie ř.

W jakiejś starej książce (bodajże z lat 70.) czytałem, że mówi tak jedynie starsze pokolenie w okolicach Kędzierzyna-Koźla, więc dzisiaj by to już nie istniało. Co oczywiście nie przeszkadza autorom łortografij rozróżniać "rz" i "ż", no ale...

[Towarzysz Mauzer]

Podobno rz nie ulega mazurzeniu (ale mazurzącego Ślązaka nigdy nie spotkałem). Podejrzewam, że gdzieś pod granicą, bądź tuż za nią, mówi się czeskie ř.

Podejrzewam, że mazurzenie można by znaleźć u starszych osób na Zielonym Śląsku, ostatecznie to cecha raczej mowy chłopstwa, a nie robotników. Tak czy owak, w mazurzącej Małopolsce nie ulega wątpliwości, że "rz" się nie mazurzy. Postaram się za jakiś czas - bo zresztą planuję to wyzyskać w mym lęskim przedsięwzięciu - przedstawić dwie gwary małopolskie. Obie to etnograficzne pogranicza Krakowiaków, jéno pierwsza graniczy z Pogórzem i Góralszczyzną, druga zaś ma wpływy Sandomierskie i północnomałopolskie. Muszę tylko rzecz sobie ułożyć, by nie zlać ich obu w jedną wyobrażeniową całość.

[Vilène]

2. W jaki sposób użytkownicy gwar Kurpiowskich (gdzie występuje asynchronizacja miękkich wargowych) rozróżniają dziewięć i dziesięć? Moim zdaniem "dziezięć" i "dziesięć" brzmi zbyt podobnie, na pewno zaszło jakieś rozpodobnienie.

Po pierwsze, pamiętaj, że zmiana o której mówisz, nie zachodziła na całym obszarze Kurpiów, i nie zachodziła zawsze konsekwentnie – znane są przykłady wypowiedzi gwarowych, w których ta zmiana występowała w jednych słowach, a w innych nie.

Po drugie, np. w tym tekście zmiana w’ → ź zaszła konsekwentnie prawie wszędzie… właśnie oprócz w „dziewięć lat temu”.

[Aureliusz Chmielewski]

„jo” w różnych formach intonacyjnych. Wyrażają one odpowiednio:

[...]

W Brodnicy popularne jest też "Te" (ty) używane mniej więcej jak poznańskie "tej", w Toruniu nie pamiętam, czy mówi się "te" czy "tej".

Z tym "jo" to bardzo prawdziwe. Trochę odzwierciedlenie "kurwa", bo można tym określić wszystko, tylko nie jest wulgarne

W Toruniu nie mówi się ani "te" ani "tej". W mojej rodzinie mówi się "tej", chyba dlatego, że mamy kilku znajomych z Poznania. Ale tak to nie słyszałem chyba nikogo, kto by tak gadał. Zauważyłem, że w Toruniu dużo ludzi bardzo mocno podkreśla nosówki. Chyba uwielbiamy mówić przez nąs

Z gwarowych słówek tylko "toć, toż" poznałem. Reszty w życiu na oczy nie widziałem

[CookieMonster93]

Bardziej pisalem o Brodnicy, bo właśnie stamtąd jestem. Torunianie nie mają do nas tak daleko, więc nas zwykle rozumieją. Moi rówieśnicy jeszcze używają takich słów, choć są z Torunia. :-)