Język nadbużański

Zaczęty przez Emil, Styczeń 22, 2020, 14:52:02

Poprzedni wątek - Następny wątek

Emil

Zacząłem na poważnie bawić się w językotwórstwo i stworzyłem póki coś prostego. No to krótka teoria powstania:

Język nadbużański (ndb: nádbužéńscyj), czasami także nazywany podlaskim (ndb. pódĺěscyj) używany wzdłuż środkowego odcinka Bugu i w południowym Podlasiu, rozwinął się z zachodniosłowiańskich korzeni językowych, ale uległ wpływom następujących języków: wschodniosłowiańskich (pełnogłos, słownictwo, rozwój jerów przy [j], zanik wołacza), litewskiego (słownictwo) a później także niemieckiego (słownictwo i niektóre konstrukcje gramatyczne, dyftongizacja długich samogłosek przymkniętych). Wykształcił także swoje wyjątkowe cechy (zlanie mocnych jerów w ö, rotacyzm [g]). Jest zazwyczaj umieszczany w grupie języków zachodniosłowiańskich bez dalszych grup.

Rozwój od języka prasłowiańskiego w kolejności chronologicznej:
PS *TołT, *TorT, *TełT, *TerT > TölöT, TöröT, TölöT, TöřöT gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę
PS olT-, orP-, or!P- > łaT-, raP- rö!P- gdzie P oznacza dowolną spółgłoskę miękką a !P twardą.
PS ǫ > /ũ/ (zapisane jako ų)
PS > /e/ (zapisane jako ě)
PS *ъ̯ > ø
PS *ь̯ > ˊø (pozostawienie śladu w postaci miękkiej spółgłoski)
PS *ь̥, *ъ̥ > /œ/ (zapisane jako ö, miękkość przed dawnym *ь̥ pozostaje)
PS *ų- > wų- (prelabializacja)
PS *tj/*kt', *dj > c, dz
PS *gP- > çP- (dźwięk /ç/ zapisany jako kz)
ā, ē, ę̄, ī, ō, ū, ų̄, ȳ > á, é, ę́, ˊai, ó, au, ąu, ai
PS *xvě, *xvi > çvě, çvi
PS *r̥, *ŕ̥, *l̥, *ĺ̥ > ru, ře, lu, le (przy czym czasami te grupy mogą ulec metatezie)
PS *v > /ʋ/ (zapisane jako w)
PS *-mˊV- > -mńV- gdzie V oznacza dowolną samogłoskę.
PS ogöT- > woʒöT- (niekonsekwentnie) (ʒ to zapis fonetyczny dla dz)
PS VgV > VrV (prócz sytuacji wywołanej przez przedrostek)
PS *bˊ, *mˊ, *pˊ, *vˊ > b, m, p, v
Palatalizacja nadbużańska:
ke, kö, ky, ge, gö, gy > cˊe, cˊö, cˊi, dzˊe, dzˊö, dzˊi
Później:
sˊ, zˊ > šˊ, žˊ
cˊ, ʒˊ > c, ʒ
čˊ, ǯˊ > č, ǯ
-Tk- > -Tç-
łP > lP
g > /ɦ/ (zapisane jako h)
ę́ > ą (tylko w niektórych gwarach i j. literackim)
wygłosowe -ár/-árT- > -er/-erT- (bez pochylenia)
wygłosowe -áj/-ájT- > -ej/-ejT- (bez pochylenia, dyftong ai bez zmian)
-ra-, -rá- > -re- (bez pozycji początkowej np. ramńę)
-eW- > -öW- gdzie W oznacza dowolną spółgłoskę wargową
-éW-, -ěW- > -öW-, w niektórych dialektach -őW-
-aW- > -oW-
-áW- > -óW-
-łT-, -ł > -ŭT-, -ŭ
-ĺT-, -ĺ > -lT-, -l
Jery jotowane rozwinęły się podobnie jak w języku ukraińskim: ъjь dało yj, natomiast ьjь ij. Później ij z powodu zaniku miękkości niektórych głosek przeszło w niektórych pozycjach w yj.
Przegłos lechicki oczywiście nie zaszedł. Wyjątkiem są zapożyczenia z polskiego, formy podobne do polskiego przegłosu pojawiają się także w zapożyczeniach rosyjskich (tam akcentowane ie (nie jeć) przeszło w io.
Intonacja akutowa zazwyczaj nie dawała długich samogłosek, dlatego są formy hora, trawa, skzora zamiast hóra, tráwa, skzóra. Mogła je dać w niektórych końcówkach fleksyjnych, np. dopełniacz r. męskoosobowego to . Natomiast mogły one powstawać z dodatkowego wydłużenia zastępczego, które odbywało się po (ówcześnie) miękkich c, č, š np. náš (nasz), mńéč (miecz), věńéc (wianek).
Wydłużenie zastępcze pojawiało się także po wszystkich spółgłoskach niebezdźwięcznych, tak samo jak w j. polskim.
Kontrakcja samogłosek podzielonych jotą zachodzi częściej niż w polskim. Wszystkie możliwe kontrakcje:
aja > á
eja > á
ija, yja > á (w wyrazach rodzimych), já (w wyrazach odczuwanych jako obce)
oja > á
aje > é
eje > é
ijé, yjé > é (w wyrazach rodzimych), jé (w wyrazach odczuwanych jako obce)
oje > é
iji, yji > jai
ijo, yjo > jó
ajö > á
ejö > é
ojö > ö (w niektórych dialektach ő - pochylone ö)
iju, yju > jau
Sporą anomalią jest brak pochylonego odpowiednika jeci (ě). Możliwe, że pierwotnie mógł on się zlać z [ɛː] (ē), by potem z powrotem przejść do brzmienia [e]. (W rzeczywistości wcześniej zapomniałem go dodać przez nieuwagę, ale później postanowiłem zostawić jeć bez pochylonego odpowiednika). To samo dotyczy ö, ale tu realnym uzasadnieniem jest jerowe (ultrakrótkie) pochodzenie tej głoski w większości pozycji (Brak długiego odpowiednika był założony).
Na granicach morfemów nie cofano drugiej palatalizacji (jak w polskim, białoruskim i czeskim w opozycji do rosyjskiego i słowackiego) np. ndb. nora - na nodzě, rųka - na rųcě, pol. noga - na nodze, ręka - na ręce, cz. noha - na noze, ruka - na ruce, ale ros. noga - na nogie, ruka - na rukie.
Lenicja /g/ > /ɣ/ > /ɦ/ odbyła się dużo później niż w większości języków słowiańskich, które ją odbyły. Dowodem na to jest palatalizacja nadbużańska (w niej /g/ musiało być utrzymane) i starsze zapożyczenia (np. hömnazjum - gimnazjum z łacińskiego gymnasium). Pojawiła się ona pod wpływem języka białoruskiego i ukraińskiego, pierwotnie język należał do grupy która zachowała fonem /g/ (tak jak język polski, dolnołużycki, połabski i większość dialektów rosyjskich). Zaszła w każdej pozycji, gdzie udało się zachować /g/, w tym w zbitce zg.

Obecny system fonetyczny w języku literackim:
Samogłoski ustne:
Przednie Środkowe Tylnie
i             ɪ (y)         u

e (é, ě)                  o (ó)

ɛ (e), œ (ö)            ɔ (o)

               a            ʌ̞ (á)
Samogłoski nosowe: ʌ̞̃ (ą), ɛ̃ (ę), ũ (ų)
Dyftongi właściwe (z długich samogłosek): ai, au, ãũ̯ː (ąu)


Spółgłoski
Wargowe  Przedniojęzykowe  Dziąsłowe  Środkowojęzykowe  Tylnojęzykowe  Krtaniowe
p, b          t, d                                       c (ť), ɟ (ď)              k, [g]
                ts (c), dz              tʃ (č), dʒ (dž)
                s, z                      ʃ (š), ʒ (ž)   
f, v                                                       ç (kz)                    x (ch)               ɦ (h)
m             n                                          ɲ (ń)                     ŋ (n)
w (ŭ)        ɫ (ł)                      l                ʎ (ĺ)
                r                          r̝ (ř)
ʋ (w)                                                     j
Fonem /g/ podany w nawiasie kwadratowym jest fonemem występującym tylko w zapożyczeniach. Kiedyś ta sama sytuacja dotyczyła /f/, ale udało mu się "zadomowić" w systemie fonetycznym.
Dźwięk /ŋ/ jest allofonem fonemu /n/ przed /k/, /ç/ i obcym /g/, niezależnie od tego, czy to samodzielny dźwięk, czy część nosówki. Jest on oddany na transkrypcji fonemicznej (w przeciwieństwie do innych allofonów) np. pańénkza /päɲeŋçä/, océnkzo /ɔtseŋçɔ/, rųka /rũŋka/.

Obecny alfabet:
a á ą b c č d ď dz dž e é ę ě f h ch i ai j k kz l ĺ ł m n ń o ó ö p r ř s š t ť u ų ŭ au ąu v w y z ž
Dwuznaki są traktowane jak osobne litery.
Znaki á, é, ai, ó, au, ąu są sortowane razem z a, e, i, o, u, ų. Pozostałe litery (w tym ě o tej samej barwie co é) mają swoje miejsca w sortowaniu.
Spółgłoski miękkie ď, ĺ, ń, ť przed samogłoską i zapisujemy jako d, l, n, t (tak samo jak w języku polskim). Przed innymi samogłoskami (w tym ai) zapisujemy z diakrytykami np. ďöń, ĺéd, ńe, ťebę (a więc inaczej niż w polskim).
Rzadką zbitkę aij czytamy jako [ajː], czyli jako geminatę.

Modlitwa Páńskza (Modlitwa Pańska)

Popa Náš, ktoraiš jest w ńöbe,
Švęť šę aimńe Twé;
Přaijď köröĺestwo Twé;
Bąuď woĺá Twá jako w ńöbe, tak i na švěťe.
Chĺöba našero powšédńero dej nóm dišej;
I ódpušť dĺa nas naše viny,
Jako i my odpuštómy našaim vainowejcóm;
I ńe wóď nas na pokušeńe;
Aĺe nas zbóv ode złéro.
Bo Twé jest köröĺestwo, potųra i chwała na vecy.

Amen.

Henryk Pruthenia

Hej!

Super, dawno nie było slawlangu! Fonetyka ciekawie wygląda, ale da się to na mapie umiejscowić. Jak wygląda gramatyka poza wołaczem? Czasownik typowo północnosłowiański?

Przydałby się jakiś tekst.

Co do leksyki - polecam https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Por%C3%B3wnanie_j%C4%99zyk%C3%B3w_sztucznych

Emil

#2
W języku prócz wołacza nie ma jeszcze celownika (jak w polskiej gwarze białostockiej), jest on zastępowany konstrukcją dopełniacza z przyimkem dĺa (nie mówimy więc jak po polsku kupię prezent Bartkowi, tylko kupę prezént dĺa Bártkza. Czasowniki są typowo północnosłowiańskie, chociaż obecny jest dawny czas zaprzeszły. Póki co jestem na etapie tłumaczenia "Ojcze Nasz" na nadbużański, może jeszcze dziś będzie.

Emil

#3
(stara wersja, nieaktualna)

Módlitwa Páńskza

Ojče Naš, któryš jest w ńebe,
Švęť šę aimńe Twé;
Přaijď króĺestwo Twé; 
Bąuď woĺá Twá jako w ńebe, tak i na švěťe.
Chĺěba našéro powšédńero dáj nám dišáj;
I odpušť dĺa nas našé vyny,
Jako i my odpuštámy našaim vainowájcom;
I ńe wóď nas na pokaušeńe;
Aĺe nas zbáv ode złéro.
Bo Twé jest króĺestwo, potųra i chwáła na vecy.
Amen.
  •  

Todsmer

IMHO za daleko na południe na wpływy litewskie, które zresztą w słowiańskich zazwyczaj są typu substratowego, a nie zapożyczenia. Zastanawiam się też, w jaki sposób uzasadnisz zachodniosłowiańskość języka w kontekście lokalizacji - tamte okolice to raczej domena wschodniosłowiańskich :)
  •  

Emil

Język pierwotnie znajdował się nieco bardziej na zachód. Załóżmy, że przesunął się w obecne tereny po wojnach mongolskich, które oczyściły ten teren z ludności i zostały zajęte językowo przez nadbużański. Zresztą i tak to nie jest język czysto zachodniosłowiański - takie rzeczy jak np. jery jotowane, czy grupy typu TolT rozwinęły się jak w wschodniosłowiańskich. Można się pokusić o stwierdzenie, że leży na granicy obu grup.

ɈʝĴ

Nigdzie chyba nie było to sprecyzowane, jaki dźwięk daje ř?
Jest to czeskie [r̝], wschodnie [rʲ], polskie [ʒ] czy może coś innego?
P.S. Fajny język, dyftongi w slawlangach to zawsze duży plus :)
  •  

Emil

#7
Znak ř brzmi jak po czesku. Widocznie zapomniałem dać do tabeli.
  •  

Henryk Pruthenia

Cytat: Борівой w Styczeń 22, 2020, 18:03:27
IMHO za daleko na południe na wpływy litewskie, które zresztą w słowiańskich zazwyczaj są typu substratowego, a nie zapożyczenia. Zastanawiam się też, w jaki sposób uzasadnisz zachodniosłowiańskość języka w kontekście lokalizacji - tamte okolice to raczej domena wschodniosłowiańskich :)
Wszystko da się nagiąć:P

A tak to deceniam kolegę, szkoda, że jest aż taki nadmiar polskich kognatów.

Emil

Pojawiło się trochę zmian w konlangu: przebudowałem system dawnych długich samogłosek, zaokrąglenie samogłosek a, á, e, é, ě przed spółgłoskami wargowymi i zrobiłem nową wersję "Ojcze Nasz". Wszystko zawarłem w pierwszym poście.
  •  

Emil

#10
Cześć!

Przez spory czas nie byłem aktywny, gdyż postanowiłem zrobić nadbużańszczyznę od zera. W tej wersji wiele procesów nie występuje, część jest innych i są nowe.

Tu na początek Deklaracja Praw Człowieka:

Wši ľudze rödzõšą swobodňei i révňei w swöjéj wartöšti i w prawach. So wöňei naďeľeni rozumam i sumieňém i pövinni ďalať wobec inšich w duchau bratérstwa.

Mogą się pojawić pewne błędy, zwłaszcza jeśli chodzi o iloczas. Także õ jest tylko roboczym zapisem zdenasalizowanej nosówki (natomiast ą jest nosowe). No i myślę o zmianie haczyka zmiękczającego nad d l n t na kreskę/akut, żeby pisownię zdystansować od czeskiej.

Fonetyka:
Samogłoski:
Przednie Środkowe Tylnie
i             ɪ (y)         u

e (é)                      o (ó)

ɛ (e), œ (ö)            ɔ (o, õ)

               a ã (ą)    ʌ̞ (á)
Dyftongi właściwe (z długich samogłosek): ei, oi/öi, au


Spółgłoski:
Wargowe       Przedniojęzykowe  Dziąsłowe       Środkowojęzykowe  Tylnojęzykowe
p, p´, b, b´    t, d                                            c (ť), ɟ (ď)               k, g
                    ts (c), dz              tʃ (č), dʒ (dž)
                    s, z                      ʃ (š), ʒ (ž)   
f, v                                                                                               x (ch)               
m, m´           n                                                ɲ (ň)                       
                    ɫ (l)                                            ʎ (ľ)
                    r                          r̝ (ř)
ʋ (w)                                                               j