[Kyon] języki nuweńskie

[Widsið]

Językami nuweńskimi posługuje się populacja nowozdobytych przeze mnie regionów północno-wschodniego Kyonu. Do dzisiejszych czasów przetrwało sześć - a każda para reprezentuje odrębną gałąź rodziny. Rzućmy okiem:

język (pra)nuweński †
* języki haleńskie
** język beleński
** język haleński (haleński właściwy)
* języki surańskie
** język azeński
** język merawański
* języki inawuryjskie
** język orleński
** kontinuum sabelańskie
*** język lateński

Nazwy poszczególnych grup wywodzą się z jedynego zaświadczonego pisemnie zdania nuweńskiego: Hālínisulā́chni īnnābʰóm "wędruję ze wschodu na zachód", co jednocześnie oddaje wzajemne relacje geograficzne między nimi: języki haleńskie są używane na wschodnich, a surańskie na zachodnich obszarach nuweńskiego obszaru językowego, podczas gdy inawuryjskie stoją pośrodku.

Nuweński był językiem fleksyjnym, z rdzeniową fleksją czasownika i derywacją rzeczownika odczasownikowego. W warstwie dźwiękowej był językiem raczej typu spółgłoskowego, z pięcioma parami samogłosek rozróżnanymi pod względem długości, ale nie barwy, i ruchomym akcentem. Szyk zdania był luźny, chociaż za nienacechowane uchodziły szyki SVO (zachód) i VSO (wschód). Okolczniki i przydawki muszą stać przed słowem, które określają.

Rekonstruowany inwentarz fonemiczny nuweńskiego prezentuje się następująco:

*m *n
*p *pʰ *b *bʰ *t *tʰ *d *dʰ *k *kʰ *g *gʰ *ʔ
*f *v *s *z *h *ɣ
*r *ʀ *l *ʎ
*j *w
*a *ɔ *ɛ *i *ʊ
*aː *ɔː *ɛː *iː *ʊː

Głównym kryterium rozróżniającym trzy grupy pod względem dźwiękowym jest rozwój spółgłosek zwartych i szczelinowych:
a) w grupie haleńskiej: dźwięczne spółgłoski nieaspirowane ulegają lenicji (bel.: *b d g > β ð ɣ, hal: *b d g > v ð Ø), dźwięczne aspirowane tracją aspirację, w szeregu bezdźwięcznym bez zmian (hal.) lub afrykatyzacja aspirowanych (bel.: *pʰ tʰ kʰ > pf ts kx),
b) w grupie inawuryjskiej: spółgłoski nieaspirowane ulegają lenicji (orl.  *p b t d k g > f v θ ð h ɣ, lat. *p b t d k g > b w/j d w/j g w/j), a aspirowane tracą aspirację (orl. i lat.:  *pʰ bʰ tʰ dʰ kʰ gʰ > p b t d k g),
c) w grupie surańskiej: spógłoski nieaspirowane nie ulegają zmianie, spółgłoski aspirowane ewoluują w szczelinowe (az.: *pʰ bʰ tʰ dʰ kʰ gʰ > f v s z h ɣ, mw.: *pʰ bʰ tʰ dʰ kʰ gʰ > *pʰ tʰ kʰ > f s h).

Izoglosy przechodzą w poprzek obszaru językowego, a jego ekstrema znajdują się na północnym wschodzie i południowym zachodzie. Haleński i azeński mają ze sobą najmniej wspólnego, są także największymi pod względem liczby użytkowników językami rodziny.

Jeśli chodzi o leksykę, wszystkie języki nuweńskie posiadają pewien zasób słownikowy pokrywający się z qin i językami trugilskimi, szczególnie w zakresie nazw geograficznych, jednak w świetle zupełnie innych rozwiązań morfoskładniowych, pokrewieństwo między tymi trzema rodzinami można śmiało wykluczyć.

[Widsið]

Prezentację zaczniemy od prajęzyka, żeby mieć się na czym oprzeć przy derywowaniu języków-dzieci. Dla "klimatu" będę oznaczał poszczególne formy gwiazdkami - jak napisałem wyżej, wewnątrzconworldowo język nuweński zaświadczony jest tylko w jednym zdaniu. Konwencja ortograficzna podąża za IPA w spółgłoskach, z wyjątkiem: ɣ > ch, ʀ > rh, ʎ > lh. W samogłoskach zastosujemy zapis uproszczony, z makronami oznaczającymi długość i akutami - akcent.

Ogólne informacje morfologiczne i składniowe

Jak powiedziałem, nuweński to język fleksyjny. Grupa imienna odmienia się przez pięć przypadków: mianownik, posesyw, celownik, biernik i ablatyw, który łączy funkcje narzędnika, miejscownika i partytywu. Większość nazw osobowych i personifikowalnych posiada również formy wołacza. Przymiotniki wyróżniają stopień równy, wyższy, najwyższy oraz ekwatyw. Istnieje liczba pojedyńcza i mnoga, rzeczowniki zbiorowe tworzą formy pojedyńcze od mnogich a nie odwrotnie. Rzeczowniki odczasownikowe i historycznie odczzasownikowe odmieniają się przez przypadki i liczby nie poprzez dodawanie końcówek, ale poprzez manipulację samogłoskami w rdzeniu, pozostałość dawniej powszechnej odmiany. Rzeczowniki posiadają rodzaj, formy mianownikowe w kontekstach określonych poprzedzone sa często zaimkiem wskazującym o funkcji wyłącznie rodzajnikowej.

Czasowniki odmieniają się przez tryby: oznajmujący, łączący, przypuszczający i rozkazujący, czasy: teraźniejszy, przyszły i przeszły, strony, osoby, liczby, oraz aspekty: dokonany, niedokonany, progresywny i iteratywny. Odmiana rdzeniowa trzyma się tu mocniej, niż w rzeczownikach, chociaż pojawiają się czasowniki z prefiksami, stopniowo wypierające rzadsze formy z wymienianymi samogłoskami. Ciekawostką jest brak peryfraz czasownikowych. Analitycznie wyrażany jest wyłącznie koncept strony biernej (procesu i stanu).

Nienacechowany szyk zdania nuweńskiego to SVO lub VSO. Szczegółowo wygląda to tak:
a) na zachodzie: [rodzajnik-przydawka-podmiot] [okolicznik-orzeczenie] [przydawka-dopełnienie bliższe] [przydawka-dopełnienie dalsze],
b) na wschodzie: [okolicznik-orzeczenie] [rodzajnik-przydawka-podmiot] [przydawka-dopełnienie bliższe] [przydawka-dopełnienie dalsze].
Fleksyjność języka pozwala na modyfikację położenia grup oznaczonych nawiasami kwadratowymi, ale ich wewnętrzna struktura zawsze pozostaje taka sama. Opuszczanie zaimków osobowych w roli podmiotu, chociaż dopuszczalne, raczej nie jest praktykowane ze względu na pełną lub częściową homofonię wielu form czasownikowych.

O czasowniku

Czasowniki nuweńskie nie posiadają formy bezokolicznikowej, jej funkcje są rozdzielone między rzeczowniki odczasownikowe i formy trybu łączącego. Podstawowa forma czasownika to rdzeń, złożony z dwóch, trzech lub czterech spógłosek, od którego derywowane są poszczególne formy odmienione. Nowsze czasowniki, nazywane prefiksowymi, do rdzenia dodają prefiks o stałej formie, który nie wpływa na dalszą koniugację.

Wyróżnia się następujące klasy koniugacji:
a) Ia - rdzenie dwuspółgłoskowe (C-C),
b) Ib - rdzenie trójspółgłoskowe z półsamogłoską (Cj-C),
c) Ic - rdzenie trójspółgłoskowe ze spółgłoską płynną (Cr-C),
d) Id - rdzenie trójspółgłoskowe ze spółgłoską nosową (C-nC)
e) IIa - rdzenie trójspółgłoskowe (C-C-C)
f) IIb - rdzenie czwórspółgłoskowe z półsamogłoską (Cj-C-C),
g) IIc - rdzenie czwórspółgłoskowe ze spółgłoską płynną (Cr-C-C)
h) IId - rdzenie czwórspółgłoskowe ze spółgłoską nosową (C-C-nC)
i) III - rdzenie czwórspółgłoskowe (C-C-C-C)
j) IV - czasowniki nieregularne.

W grupie czasowników nieregularnych są przede wszystkim podstaowe czasowniki wyrażające egzystencję i zmianę stanu: "byc", "stać się", "zostać", "trwać".

W poszczególnych czasach pojawia się odmiana aspektowa:
a) w czasie teraźniejszym: aspekt niedokonany ("robię [teraz]"), aspekt dokonany ("mam zrobione"), aspekt progresywny ("robię [ciągle]") i aspekt iteratywny ("robię [co jakiś czas]"),
b) w czasie przeszłym: aspekt niedokonany ("robiłem"), aspekt dokonany ("zrobiłem"), aspekt progresywny ("robłem [ciągle]") i aspekt iteratywny ("robiłem [wielokrotnie]") - w przypadku form progresywnych pojawia się dodatkowa konotacja perfektywna ("robiłem, aż zrobiłem"), a iteratywnych - imperfektywna ("robiłem, ale bezskutecznie").
c) w czasie przyszłym: aspekt niedokonany ("będę robić"), aspekt dokonany ("będę mieć zrobione"). Formy progresywne i iteratywne w czasie przyszłym nie występują.

W tabeli poniżej częściowa odmiana czasownika *l-d^h "kochać". Podałem wybór najczęściej używanych form. Oczywiście, w młodszych językach-spadkobiercach nuweńskiego, wiele z tych odmian uległo wyrównaniom, ściągnięciom czy generalizacji, jak to często się ma w przypadku tego typu złożonych systemów. Dodatkowo, podane tutaj rzeczowniki odczasownikowe ukazują tylko trzy z ośmiu możliwości ich stworzenia - te, a także forma demonstrowana przez podobny dwugłoskowy rdzeń *d^h-n "spać, odpoczywać" - *ud^hḗnila - są najbardziej podstawowe.



Czasownik "być" jest wyjątkowy, ponieważ posiada dwa wzory koniugacji: rozdzielny i sprzężony. Formy rozdzielne pojawiają się, gdy podmiotem dla "być" jest rzeczownik lub przymiotnik o funkcji nominalnej, natomiast sprzężone - gdy podmiotem jest zaimek osobowy. Formy sprzężone pełnią zatem funkcję podmiotu i orzeczenia jednocześnie i są identyczne, niezależnie od tego, czy preferowanym szykiem zdania jest SV czy VS. Formy rozdzielne i sprzężone w czasie teraźniejszym trybu orzekającego przedstawia tabela poniżej.



będzie uzupełniane

[Widsið]

Zanim przejdziemy do omówienia grupy nominalnej, kilka rdzeni i ich podstawowe derywaty:

*d-r-tʰ "poznawać"
derywaty czasownikowe: *derātʰas "uczę się", *drātʰas "wiem, znam", udirātʰas "rozpoznaję, uznaję"
derywaty rzeczownikowe: *drītʰ "wiedza", *dūrutʰ "mądrość", *drītʰīd "nauka", *drātʰni "uznanie", *adurotʰ "przepowiednia", *midārtʰaʔ "biblioteka"

*dʰ-n "spać"
derywaty czasownikowe: *dʰānas "śpię", *fadʰānas "śnię", *udʰānas "zasypiam, umieram", *adʰānas "koję, łagodzę"
derywaty rzeczownikowe: *dʰanā "sen, spanie", udʰēnila "śmierć", adʰīnīd "ukojenie", *fadʰne "sen, wizja", *udʰēnas "zaświaty", *dʰun "cisza"
inne derywaty: *dʰnō "spokojnie"

*l-dʰ "miłość"
derywaty czasownikowe: *lādʰas "kocham"
derywaty rzeczownikowe: *lādʰ "kochanie", *lādʰni "miłość", *lēdʰas "pasja, namiętność", *alodʰ "zapał"

*lh-s "rodzić"
derywaty czasownikowe: *lhāsas "rodzę"
derywaty rzeczownikowe: *lhāsni "poród", *alhas "ziemia" (*Alhas "planeta Kyon), *lhēsas "obfitość", *alhos "potomstwo", *lhūsanān "żniwa", *lhāsen "dziecko"

*m-pʰ "dobro"
derywaty czasownikowe: *māpʰas "jestem łaskawy, okazuję łaskę; wybaczam"
derywaty rzeczownikowe: *māpʰ "dobro", *mēpʰila "dobroć", *mēpʰas "łaska", *ampʰ "dobry uczynek", *amopʰ "zgoda", *māpʰni "królowa", *māpʰaʔ "wybaczenie"

*m-m "matka"
derywaty czasownikowe: *māmas "kocham miłością matczyną", *namāmas "opiekuję się"
derywaty rzeczownikowe: *ummi "mama", *mamā "matka", *namāmni "opieka", *mōme "ojczyzna", *amm "dom"

*m-m-r "znajdować się
derywaty czasownikowe: *mīmāras "znajduję się", *mumāras "mieszkam", *ammāras "przebywam"
derywaty rzeczownikowe: *ʔammāri "miasto", *mumārni "mieszkanie", *ammōre "przechowalnia, składzik, schowek", *hīmmāri "obycie", *lhōmemērila "mauzoleum"

*p-j-r "czuć"
derywaty czasownikowe: *pjāras "czuję (emocje)", *pejāras "czuję (zmysł)"
derywaty rzeczownikowe: *pjērila "uczucie", *pjār "czułość", *pējore "dotykanie", *pjāraɁ "dotyk"
inne derywaty: *enāp(j)īrin "uczuciowy", *gʰapjēra "zmysłowy"

Być może pełniejsza lista pojawi się za jakiś czas na wiki.

[Τόλας]

Z rdzenia spać można fajnie wywieść jeszcze słowo w znaczeniu budzić: przeczenie+spać+konstrukcja kauzatywna -> spowodować nie-spanie -> "znieśpić".

[Widsið]

Też miałem ten pomysł, ale jeszcze nie wymyśliłem, jak jest przeczenie, bo miałem na to kilka sposobów. W sumie, najbardziej skłaniam się do takiego: standardowa preponowana partykuła przecząca, jak polskie nie - wyjątek stanowią czasowniki "być" i "mieć", posiadające nieregularne formy przeczące. W przypadku odmiany "być" z zaimkiem osobowym (odmiana sprzężona, wyżej) - możliwe albo przekształcenie w formę PERS + odmienione "nie być", albo postpozycja partykuły przeczącej, albo jej wciśnięcie w środek (ī-[nie]-r "nie ma"). Negacja jest powtórzona, jak po polsku, a inaczej niż w standardowym angielskim. Dodatkowo, na wzór irlandzko-łaciński, nie istnieje słowo "tak".