Pieszo przez pustynię, czyli naukatu ljęzyki larabski stratatu lczasi lwielkatu

[Noqa]

Dzięki, rozwaliłeś problem, który męczył mnie od dłuższego czasu. Co było bezsensowne, sensownem się stało i ma to całkiem słuszną wewnętrzną logikę.

a معقّب - mucaqqib 'prześladujący' lub mucaqqab 'prześladowany'

Arabskie prawodawstwo musi być całkiem radosne. Wait a second, właśnie jest.
BPNMSP

[Asgair]

II. Hamza we wnętrzu i na końcu wyrazu.

W środku wyrazu hamza może występować na alifie (ـأ), na yā' bez kropek (ـئـ), na wāw (ـؤ) lub bezpośrednio na linii pisma (ء). Wybór zależy od tego, co ją poprzeda i/lub co po niej następuje. W pierwotnej wersji tego posta chciałem tu napisać: "Jest w tym pewna logika, ale szczegółowych zasad jest dość dużo". W miarę opracowywania tematu doszedłem do wniosku, że autorzy podręczników chrzanią, i tak naprawdę wszystko da się sprowadzić do jednego algorytmu. Trzeba tu zaznaczyć, że arabskich tekstach można spotkać czasem różne warianty zapisu hamzy w danej pozycji. Niemniej to, co przedstawiam poniżej, zapewnia z całą pewnością poprawny zapis.

Stosowanie algorytmu jest proste: analizujemy po kolei wszystkie punkty, aż trafimy na ten, który odpowiada sytuacji hamzy, którą chcemy poprawnie napisać. Aby metoda miała zastosowanie także dla końcowej hamzy, należy nie brać pod uwagę końcowych samogłosek krótkich oraz nunacji.

Algorytm jest następujący:
1. Hamza sąsiaduje z /i/ lub /i:/: podstawą jest yā' (jest jeden wyjątek: końcowa hamza po /i:/ zapisywana jest na linii)
jeżeli nie, to sprawdzamy, czy
2. Hamza sąsiaduje z /u/ lub następuje po niej /u:/: podstawą jest wāw
jeżeli nie, to sprawdzamy, czy
3. Przed hamzą występuje /a:/ lub /u:/: hamza pisana jest na linii
jeżeli nie, to sprawdzamy, czy
4. Po hamzie występuje /a:/: używany jest alif madda
jeżeli nie, to sprawdzamy, czy
5. Hamza sąsiaduje z /a/: podstawą jest alif
jeżeli nie, to pozostaje tylko jedna opcja:
6. Hamza sąsiaduje tylko ze spółgłoską: hamza pisana jest na linii
(Jak łatwo zauważyć, sytuacja szósta występuje tylko dla końcowej hamzy po spółgłosce)

Kilka przykładów:

Wyrazy spełniające wymóg punktu 1:
ji'tu 'przyszedłem' جئت
la'īm 'podły' لئيم
jā'ic 'głodny' جائع
yajī'ūna 'przychodzą' يجيئون
qāri' 'czytelnik' قارئ
Przykład wspomnianego wyjątku: baṭī' 'powolny' > بطيء zamiast بطيئ*

Wyrazy niespełniające wymogu punktu 1, ale punktu 2 tak:
su'āl 'pytanie' سؤال
tafā'ul 'optymizm' تفاؤل
ru'ūs 'głowy' رؤوس
mu'min 'wierny' مؤمن
danu'a 'jest podły' دنؤ

Wyrazy niespełniające wymogów punktów 1 i 2, ale punktu 3 tak:
qirā'a: 'czytanie' قراءة
murū'a: 'męstwo' مروءة
ḍū' 'światło' ضوء

Wyrazy niespełniające wymogów punktów 1-3, ale punktu 4 tak:
al-qur'ān 'Koran' القرآن
ta'āmara 'on spiskował' تآمر

Wyrazy niespełniające wymogów punktów 1-4, ale punktu 5 tak:
yas'alu 'on pyta' يسأل
ra's 'głowa' رَأس
sa'ala 'on pytał' سأل
bada'a 'on zaczynał' بدأ

Wyrazy niespełniające wymogów punktów 1-5, ale punktu 6 tak:
šay' 'rzecz' شيء
bad' 'początek' بدء

A na koniec ćwiczenie:
Podaj, na jakiej podstawie pisana będzie hamza w wyrazach:
yaqra'āni 'oboje czytają'
tubṭu'īna 'jesteś powolna'
jā'at 'ona przyszła'
budi'at 'rozpoczęto to'
bī'a: 'środowisko'
istiþnā'āt 'wyjątki'
as'ila: 'pytania'
yuhanni'ūna 'oni gratulują'

[Asgair]

Ażeby nieco przywrócić zainteresowanie kursem, mam zamiar nakreślić w najbliższym czasie portret arabskiego czasownika. Wcześniej jednak jeszcze jedna krótka notka na temat zaimków osobowych, co przed przejściem do koniugacji wydaje mi się jak najbardziej na miejscu.

ZAIMKI OSOBOWE

W arabskim występują w trzech osobach, trzech liczbach i dwóch rodzajach. Wyjątkiem jest tu pierwsza osoba, dla której występuje tylko jedna forma rodzajowa, a zaimek 'my' oznacza również 'my dwoje'. Ponadto, we wszystkich formach liczby podwójnej nie oznacza się rodzaju. Jeżeli zaimki odnoszą się do mieszanej grupy męsko-żeńskiej, używa się form męskich.
Wszystkie zaimki osobowe mają formę sufiksalną, której używa się w połączeniu z czasownikami (jako dopełnień), przyimkami (prawie wszystkimi) oraz imionami (jako zaimków posesywnych). Trochę na temat niektórych tych spraw już napisano. Przypomnę tu tylko, że zaimki sufiksalne trzeciej osoby wykazują swoistą "harmonię samogłoskową", jeśli poprzedza je /i/, /i:/ lub /j/ - samogłoska /u/ sufiksu przechodzi wówczas w /i/. Należy też zwrócić uwagę, że w 1.os. l.poj. istnieją dwie wersje sufiksu. Postać -nī używana jest z czasownikami jako dopełnienie, natomiast w pozostałych przypadkach używa się -ī.

	SG	DL	PL
1 Sufiks:	āna -(n)ī	naħnu -nā	naħnu -nā
2.M Sufiks:	anta -ka	antumā -kumā	antum -kum
2.F Sufiks:	anti -ki	antumā -kumā	antunna -kunna
3.M Sufiks:	huwa -hu	humā -humā	hum -hum
3.F Sufiks:	hiya -hā	humā -humā	hunna -hunna

Istnieje także seria rzadziej używanych samodzielnych zaimków dopełnieniowych. Wykorzystuje się je np. wtedy, gdy czasownik łączy się z dwoma dopełnieniami, albo gdy chce się wzmocnić ich znaczenie. Zaimki takie tworzy się dołączając wymienione w tabeli zaimki sufiksalne do partykuły إيّا iyyā. Wyjątek stanowi forma 1.os. l.poj., która brzmi iyyāya (إيّاي).
Klasycznym przykładem użycia tego typu zaimków jest wers 5 pierwszej sury Koranu: إِيَّاك نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِين iyyāka nacbudu wa iyyāka nastacīnu 'ciebie [tylko] wielbimy i ciebie [tylko] prosimy o pomoc'. W wersji bez podkreślenia dopełnienia zdanie to brzmiałoby nacbuduka wa nastacīnuka.

[Asgair]

Czasowniki

Całe sedno arabszczyzny tkwi w morfologii czasownika. O systemie tematów pochodnych wspomniałem ogólnie wyżej. Wrócę do niego wkrótce, na razie jednak skupię się na koniugacji. Zaprezentuję właściwie wszystko na raz, żeby przedstawić cały obraz sytuacji, która, mam nadzieję, okaże się zaskakująco przejrzysta.

Co o czasowniku arabskim wiedzieć należy przede wszystkim? Niczym dziwnym nie będzie, jeśli powiem, że odmienia się przez wszystkie osoby, które tkwią w wyżej postowanej tabeli zaimków. Tryby czasownika są cztery. W trybie oznajmującym mamy czas przeszły i teraźniejszy (nieprzeszły). Pozostałe tryby mają tylko jedną formę, którą tworzy się od formy czasu teraźniejszego trybu oznajmującego. Mamy zatem tryb łączący, tryb jusywny (nazywany ściętym, łac. apocopatus) i tryb rozkazujący. Dodatkowo, istnieją tzw. emfatyczne formy trybu oznajmującego i rozkazującego (łac. energeticus), mające we współczesnym języku charakter archaizmu, więc na razie nie będziemy sobie nim zawracać głowy.

Schemat koniugacyjny jest jeden. Tak, jeden. Istnieje co prawda szereg czasowników, nazywanych nieregularnymi, ale ich nieregularność polega na nieregularności rdzenia. Dotyczy to rdzeni z identycznym drugim i trzecim radykałem (np. d-l-l, ħ-b-b) oraz takich, gdzie radykałem jest spółgłoska słaba, czyli w lub y (np. w-ṣ-l, q-w-l, n-s-y). Tradycyjnie, zalicza się tu też rdzenie z hamzą, ale nieregularności są tu w 99% ortograficzne, a nie morfologiczne. Co ważne: „nietypowość” koniugacji wszystkich wymienionych typów czasowników nieregularnych sprowadza się do interakcji regularnych osnów i afiksów ze słabymi czy podwojonymi radykałami. Co jeszcze ważniejsze, jest w tym olbrzymia doza logiki - można do tego stworzyć prosty algorytm, jak przy pisowni hamzy.

Podsumowując, arabski nie posiada "prawdziwych" nieregularnych czasowników (typu indoeuropejskiego „być”, germańskich czasowników mocnych, koniugacji -ir w romańskich). Pocieszająca myśl? Uważam, że taką być powinna.

Ponieważ w arabskim nie ma bezokolicznika, czasowniki cytowane są w swojej najprostszej postaci, tzn. w formie 3 os. l.poj. r. męskiego. Dla uproszczenia, będę ją tłumaczył w takiej funkcji po prostu za pomocą polskiego bezokolicznika. Jak wygląda jej postać dla czasowników w poszczególnych tematach podałem parę postów wyżej. Poniższy opis prezentować będzie koniugację czasowników pierwszego, podstawowego tematu, ale w 98% procentach jest on właściwy dla czasowników tematów pochodnych, o czym w swoim czasie.

Czas przeszły trybu oznajmującego

Pierwszy temat czasownika różni się od wszystkich pozostałych tym, że w swojej formie podstawowej - czyli, przypominam, w 3.os. l.poj. r. męskiego - posiadać może trojaką postać. Korzystając z przykładowego rdzenia f-c-l, można je zapisać jako FaCala, FaCiLa oraz FaCuLa. O czego zależy owa zmienna druga samogłoska? Istnieją pewne prawidłowości (ale wiele jest wyjątków!):
- do typu FaCaLa należy większość czasowników „dynamicznych”. Przykłady: kataba ‘pisać’, rasama ‘rysować’, ðahaba ‘iść’.
- do typu FaCiLa należy wiele czasowników, oznaczających stan krótkotrwały lub przejściowy, np. ħazina ‘być smutnym’, fariħa ‘cieszyć się’, ya’isa ‘być zrozpaczonym’. Ale uwaga: zdarzają się też czasowniki bardziej „czynnościowe”, np. samica ‘słyszeć’, ḍaħika ‘śmiać się’, šariba ‘pić’, ħasiba ‘liczyć’.
- czasowniki typu FaCuLa oznaczają trwały stan, np. ħasuna ‘być dobrym’, šarufa ‘być szlachetnym’, ṣagura ‘być małym’.
W niezwokalizowanym tekście wszystkie typy wyglądają tak samo, np. فعل, więc nie znając czasownika, nie da się stwierdzić, jak go poprawnie przeczytać. Mówi się trudno.

Niezależnie od samogłoski po drugim radykale, czasowniki w czasie przeszłym przyjmują jeden schemat afiksów osobowych. Dołączane są one do cytowanej formy czasownika po odrzuceniu końcowego -a (które samo w sobie sygnalizuje 3.os. l.poj.).

	SG	DL	PL
1	-tu ـتُ	-nā ـنا	-nā ـنا
2.M	-ta ـتَ	-tumā ـتُما	-tum ـتُم
2.F	-ti ـتِ	-tumā ـتُما	-tunna ـتُنَّ
3.M	-a ـَ	-ā ـا	-ū ـوا
3.F	-at ـَت	-atā ـَتا	-na ـنَ

Rzut oka na tabelę pozwala wychwycić podobieństwo końcówek do samodzielnych zaimków osobowych. Zwracam uwagę na zapis 3.os. l.mn. r. męskiego - po wāw pojawia się tutaj niemy alif. Jest to pewna konwencja ortograficzna, którą warto zapamiętać, bo pojawia się także w innych miejscach w koniugacji czasowników. Z zapisu końcówek widać, że w niezwokalizowanym tekście afiksy liczby pojedynczej zawierające -t- (-tu, -ta, -ti, -at) wyglądają identycznie. Znowu mówi się trudno, decyduje kontekst.

Poniżej przykład odmiany czasownika kataba 'pisać':

Spoiler

[close]

Kto chce, niech odmieni sobie dla relaksu podane w poście czasowniki. Ciąg dalszy - tj. czas teraźniejszy - nastąpi wkrótce.

[Asgair]

Czas teraźniejszy trybu oznajmującego i pozostałe formy trybów

W przeciwieństwie do form czasu przeszłego, rzeczone postacie czasowników odmieniają się przez osoby poprzez dodanie cyrkumfiksów. Ogólnie rzecz biorąc, ich część prefiksalna sygnalizuje numer osoby (1, 2, 3), a sufiksalna - liczbę, rodzaj i tryb. Same wykładniki trybów bywają bardzo mizerne - jak np. krótkie końcowe samogłoski - i nic dziwnego, że podobnie jak końcówki przypadków zanikają ochoczo w dialektach.

Zanim jednak przedstawię cały zestaw cyrkumfiksów, powiedzieć należy, co one okalają. Wyjściową postacią do tworzenia czasu teraźniejszego etc. jest w - pierwszym temacie czasownika - forma o osnowie -FCVL-, gdzie V oznacza oczywiście dowolną krótką samogłoskę. Jaką? To niestety kolejna kwestia, którą trzeba zapamiętać. Są pewne reguły, odnoszące się do postaci tematu czasu przeszłego (kto nie pamięta, niech przypomni sobie post poprzedni):
a) Czasowniki o osnowie czasu przeszłego FaCuLa mają osnowę teraźniejszą -FCuL-
b) 99,9% czasowników o osnowie czasu przeszłego FaCiLa ma osnowę teraźniejszą -FCaL-
c) Czasowniki o osnowie czasu przeszłego FaCaLa mają osnowę teraźniejszą jaka im się żywnie podoba, a więc -FCuL-, -FCiL- lub (rzadziej) -FCaL-. Można jedynie dodać, że -a- pojawia się często, gdy trzecim radykałem jest spółgłoska h, ħ, c lub zwarcie krtaniowe.

Co za tym idzie, w słownikach podaje się samogłoskę charakterystyczną dla czasu teraźniejszego lub nawet cytuje 3.os. l.poj. r. męskiego w tym czasie, a więc np. kataba (u) lub w wersji pełnej kataba, yaktubu. I tu pewna podpowiedź dla myślących na poważnie o nauce arabskiego. Żeby ułatwić sobie zapamiętywanie, skorzystać można z ww. reguł (a-c), i przy nauce nowych leksemów zapamiętywać:
1. formę czasu przeszłego, jeśli czasownik ma postać FaCuLa lub FaCiLa, bo od razu wiadomo, jaką ma postać w czasie teraźniejszym (yaFCuLu, yaFCaLu)
2. formę czasu teraźniejszego, jeśli czasownik w czasie przeszłym ma postać FaCaLa; wtedy sięgając doń pamięcią i przypominając go sobie od razu w postaci czasu teraźniejszego (tzn. jako yaFCuLu, yaFCiLu lub yaFCaLu) wiemy, że w czasie przeszłym ma na pewno osnową FaCaLa.
I tak na przykład czasownik 'być odważnym' zapamiętujemy jako šajuca i stąd wiemy, że w czasie teraźniejszym brzmi yašjucu. Z kolei 'zamykać' wkuwamy od razu jako yaftaħu, słusznie domyślnie zakładając, że forma przeszła to fataħa. Logiczne? Wg mnie tak, choć pewnie znowu nie udało mi się sensownie wysłowić, ech...

W tematach pochodnych, jak zwykle, sprawa jest regularna: występuje tylko jedna forma tematu teraźniejszego, ale do tego dojdziemy później.

A oto i właściwa tabela cyrkumfiksów (bez zapisu arabskiego, bo w tym miejscu wprowadzałby tylko zamieszanie):

Spoiler

[close]

W pierwszej chwili tabela może przerażać, ale jest w niej sporo logiki. Cyrkumfiksy są w zasadzie kombinacjami przedrostków i przyrostków, tworzonymi wg poniższych zasad:

Przedrostki:
a) 1.os l.poj: a-
b) 1.os l.mn.: na-
c) 2.os.: ta-
d) 3.os: ya-
Wyjątkiem w punkcie (d) jest 3.os. l.poj. r. żeńskiego, która posiada prefiks ta- - jej formy są zatem identyczne z postacią 2.os. l.poj. r. męskiego, poza trybem rozkazującym (a więc np. taktubu = ‘ty^MASC piszesz’ lub ‘ona pisze’ - a nawet ‘oni/one piszą’, ale to historia na inną okazję)

Przedrostek 2.os. jest opuszczany w trybie rozkazującym, a na jego miejsce pojawia się epentetyczna sylaba zawierająca samogłoskę:
- u-, jeżeli samogłoską charakterystyczną tematu teraźniejszego czasownika jest -u-, lub
- i-, kiedy samogłoską charakterystyczną jest -a- lub -i-.
A więc poprawne są np. formy: taktubu 'piszesz' > uktub 'pisz!', taqra'u 'czytasz' > iqra' 'czytaj!', taħsibu 'liczysz' > iħsib 'licz!'. Ta epentetyczna sylaba ulega elizji, jeżeli poprzedza ją samogłoska (sytuacja jak w przedimku al-).

Przyrostki:
a) liczba podwójna: -āni
b) ‘ty’ rodzaju żeńskiego: -īna
c) rodzaj męski liczby mnogiej: -ūna
d) rodzaj żeński liczby mnogiej: -na
e) pozostałe osoby: -u

Przyrostki trybu oznajmującego determinują sposób tworzenia pozostałych form trybów:
1. Końcówka -u ---> tryb łączący: -a ---> tryb jusywny i rozkazujący: brak końcówki (stąd nazwa: tryb ścięty)
2. Końcówka -V:nV ---> tryb łączący, jusywny i rozkazujący: -V: (Uwaga: po końcowym -ū pisze się niemy alif!)
3. Końcówka -na jest stała we wszystkich trybach

Jak widać, formy trybu łączącego i jusywnego odróżniają się w piśmie w przypadku tych form osobowych, które posiadają sufiks r. żeńskiego -na lub sufiks z długą samogłoską i nūnem, tzn. w r. żeńskim l.poj (-īna), w liczbie podwójnej (-āni) oraz w 2 i 3 os. l.mn r.męskiego (-ūna). Powiedziałbym, że jest to ten sam nūn, który znika w status constructus liczby podwójnej (-āni - sic!) oraz liczby mnogiej regularnej męskiej (-ūna - sic!) imion.

Poniżej odmiana czosownika kataba (u) w czasie teraźniejszym trybu oznajmującego oraz w pozostałych trybach, wraz z zapisem arabskim. Polecam czytać wierszami, by zauważyć logikę tworzenia form trybów.

Spoiler

[close]

Przykładowo, czasowniki samica (a) 'słyszeć' oraz ḍaraba (i) 'bić, uderzać' odmieniają się analogicznie, z tym, że formy ich trybu rozkazującego brzmią, odpowiednio: ismac, ismacī; ismacā; ismacū, ismacna اسمع , اسمعي , اسمعا , اسمعوا , اسمعن oraz iḍrib, iḍribī; idribā; iḍribū, iḍribna اضرب , اضربي , اضربا , اضربوا , اضربن.

Ćwiczenie
Odmień (we wszystkich czasach i trybach) czasowniki šakara (u) 'dziękować', qaðafa (i) 'rzucać', ðahaba (a) 'iść, pójść', kabura 'być wielkim' i ḍaħika 'śmiać się'.

____________________

Przepraszam, że tak wszystko hurtem, ale może ktoś zwróci uwagę... a może nawet przeczyta?

[Feles]

Widziałem, przeczytałem i już wyłapałem kilka literówek. :-) (rzeczowników zamiast czasowników, FVCL zamiast FCVL, FaCuLa zamiast FaCaLa).

I tak na przykład czasownik 'być odważnym' zapamiętujemy jako šajuca i stąd wiemy, że w czasie teraźniejszym brzmi yašjucu. Z kolei 'zamykać' wkuwamy od razu jako yaftaħu, słusznie domyślnie zakładając, że forma przeszła to fataħa. Logiczne? Wg mnie tak, choć pewnie znowu nie udało mi się sensownie wysłowić, ech...

Jak dla mnie sensowne - za każdym razem oszczędzamy sobie nauki, zapamiętując tų formę, która jest nie do przewidzenia.

[Asgair]

Widziałem, przeczytałem i już wyłapałem kilka literówek. :-) (rzeczowników zamiast czasowników, FVCL zamiast FCVL, FaCuLa zamiast FaCaLa).

Dzięki! Poprawiam na bieżąco, ale cholera, przy długich postach pomyłki są nieuniknione

[Ghoster]

[...........]

[Ghoster]

[...........]