Pieszo przez pustynię, czyli naukatu ljęzyki larabski stratatu lczasi lwielkatu

[Asgair]

ZDANIE IMIENNE - cd.

(ii) Zdania egzystencjalne

to arabski odpowiednik konstrukcji typu 'there is...', 'il y a...', 'hay...' itp. Wprowadzane są przez zaimek przysłowny هناك hunāka, trochę (chyba) rzadziej przez jego wariant هنالك hunālika albo przez ثمّة þammata - wszystkie trzy znaczą po prostu 'tam'. (Przy okazji: 'tutaj' to هنا hunā.) Przykłady:

هناك نوعان من السلوك hunāka nawcāni min as-sulūk.i 'są dwa sposoby postępowania'
هنالك ظاهرة اجتماعية مثل هذا hunālika ẓāhirat:un ijtimāciyyat:un miþla hāðā 'istnieje takie zjawisko społeczne'

Takie konstrukcje oznaczają zazwyczaj samo "istnienie" (choć "położenie" również, por. niżej).

(iii) Zdania relacyjne

wyrażają takie koncepcje jak położenie w czasie i przestrzeni, przynależność czy posiadanie. Orzeczeniem w ich przypadku są wyrażenia przyimkowe. Nie ma tu oczywiście mowy o opozycji stanu. Znaczenie ma jednak określoność podmiotu oraz szyk zdania, co ładnie obrazuje przykład:

الفتاة في الغرفة al-fatāt:u fī al-gurfat:i 'dziewczyna jest w pokoju' (ang. 'the girl is in the room')
في الغرفة فتاة fī al-gurfat:i fatāt:un 'w pokoju jest dziewczyna' (ang. 'there is a girl in the room') (= hunāka fatā:tun fī al-gurfat:i)

Zdania drugiego typu (tzn. wprowadzające nieokreślony podmiot) są we współczesnym języku zastępowane często przez konstrukcje z czasownikiem يوجد yūjadu (rodzaj żeński: توجد tūjadu), czyli dosł. 'jest znajdowany/a' (3.pers.sg., strona bierna):

في الميناء (توجد) سفينة fī al-mīnā'.i (tūjadu) safīnat.un 'w porcie jest/znajduje się statek'

W podobny sposób wyrażane jest posiadanie, o czym wspominał już Hapana Mtu. Samego czasownika 'mieć' w arabskim nie ma (jest ملك malaka, 'posiadać', choć to oczywiście nie to samo). Przymkiem wprowadzającym to znaczenie może być wyżej wymieniane już عند cinda ('u'), ale także لـ li- ('do, dla'), مع maca ('razem z'), لدى ladà ('przy'). W zależności od rzeczownika, mogą zdarzyć się między nimi pewne różnice znaczeniowe:

عندي كلّ شيء cindī kull.u šay'.in 'mam wszystko'
لدى أحمد دكّان صغير ladà Aħmad.a dukkān.un ṣagīr.un 'Ahmet ma mały sklep'
الحقّ معك al-ħaqq.u maca-ka 'masz rację'
لك حقّ la-ka ħaqq.un 'masz prawo'

Przy okazji, jest do dobre miejsce na uwagę o zapisie przyimków (nie tylko wyżej wymienionych):

a) Końcowe krótkie samogłoski znikają przed zaimkiem 1.pers.sg., czyli -ī, a przyimki مِن min 'z' i عَن can 'o, od' podwajają przed nim -n-:
معَ maca > معي macī 'ze mną'
لِـ li- > لي lī 'dla mnie'
من min > منّي minnī 'ze mnie'
(NB. w niezwokalizowanym tekście, min 'z' i man 'kto' pisane są identycznie: من)

b) Przyimek لِـ li- przed zaimkami zmienia się w لَـ la-, natomiast pisany przed rzeczownikami z przedimkiem al- powoduje usunięcie z niego alifa:
لِـ li- > لَها la-hā, لَكِ la-ki 'dla niej', 'dla ciebie^FEM'
المَدرَسَة al-madrasat:u > لِلمَدرَسَةِ li-l-madrasat:i 'do szkoły'

Ta druga zasada powoduje, że po arabsku zwrot "do Boga" pisane jest krócej niż sam "Bóg". Początek słowa Allāh to z pochodzenia przedimek określony: al-lāh. Co ważne, <l> zawsze zachowuje się jak litera słoneczna, asymilująca <l> rodzajnika, tzn. w pełnej notacji mamy zapis:
alif-lām^nieme-lām^{šadda+skrócony alif}-hā' الله
Tak samo jak w aš-šay' 'rzecz':
alif-lām^nieme-šīn^šadda+a-yā'^sukūn-hamza الشَّيْء
Przed dodaniem do Boga li-, wypada nam alif razem z pierwszym niemym lām, dostajemy zatem:
lāmⁱ-lām^{šadda+skrócony alif}-hā', czyli li-llāh: لِله Fajnie, co nie?

c) Końcówka -à zmienia się w -ay-, które wywołuje asymilację -u- > -i- w zaimkach 3.pers.:
لَدى ladà > لَدَيكَ laday-ka 'przy tobie^MASC'
إلى ilà > إلَيهِ ilay-hi 'do niego' (< *ilay-hu)
Zmiana ta jest warta zapamiętania, bo jest dość uniwersalna, o ile końcowe ـى reprezentuje końcowe yā' tematu.
Dodanie zaimka 1.pers.sg. w podobnych przypadkach daje końcówkę -ayya:
عَلى calà > عَليَّ calayya 'na mnie'

Ćwiczenia

1. Utworzyć zdania i wyrażenia na podstawie wiedzy o zdaniach imiennych, pytaniach o podmiot i rozstrzygnięcie, zaimkach wskazujących i przyimkach.
2. Przetłumaczyć tekst - na zachętę z ukrytą transkrypcją, ale spróbujcie tłumaczyć "na żywca". A już najlepiej by było, gdybyście sami to przetranskrybowali Nowe słowa (dla zasady podaję liczbę mnogą łamaną tam, gdzie trzeba):

جِدًّا jidd.an 'bardzo'
جَميل jamīl 'piękny'
شارِعة šārica: (شَوارِع šawāric ²) 'ulica'
شُكراً جَزيلاً šukr.an jazīl.an 'dziękuję bardzo' (dosł. 'many thanks!', zatem nieodmienne przez osoby)
صاحِب ṣāħib (أَصحاب aṣħāb) 'właściciel'
ضَيِّق ḍayyiq 'wąski'
غُرفة gurfa: (غُرَف guraf) 'pokój'
قَديم qadīm (قُدَماءُ qudamā' ²) 'stary'
كَثير kaþīr 'liczny'
كَم kam 'ile' (łączy się z rzeczownikiem w ACC liczby pojedynczej)
مَدينة madīna: (مُدُن mudun) 'miasto'

مدينتكَ جميلة جدا -
شكرا جزيلا . هذه المدينة قديمة . لها شوارع كثيرة ضيّقة -
ما هو هذا البيت الكبير ؟ هل هذا فندق ؟ -
نعم هذا فندق . اسمه الفندق الأخضر . صاحب هذا الفندق هو زوج طبيبتي -

كم غرفة فيه ؟ -
هناك غرف كثيرة -

Transkrypcja

[close]

[Ghoster]

[...........]

[Asgair]

W skrócie: polecam http://unicode.org/charts/PDF/U0600.pdf. Żaden z tych znaków nie jest używany w standardowym zapisie MSA. Należą do notacji koranicznej albo występują w innych niż arabski językach. Albo jeszcze gdzie indziej. A ta 'cayn z zawijasem' - misra - służy bodajże do zaznaczania cytowanego wersu w poezji Urdu.

Tak na marginesie, kontynuujemy kurs, czy raczej nikt nie jest chętny? Im więcej wrzucam, tym większa cisza...

[Ghoster]

[...........]

[Asgair]

rozbudziłeś we mnie tym arabskim chęci na ponowne konlanżenie

Ha, to cieszy. Stąd też u mnie zapał do Anārilu.

Tak swoją drogą to w "الله" są chyba trzy "l" - jedno z "al", a potem dwa z "llah", co zapisuje się szaddą. Od tej pory będę chyba pisał "Alllach".

Tak napisałem to w swoim poście, że jak to czytam, to sam nie wiem, o co chodziło Generalnie, kwestia Allāha wypływa na fali zapisu al- przed "słonecznymi" i "księżycowymi":

a) Księżycowe (od قمر qamar 'księżyc', bo przed /q/ nie ma asymilacji) - w pełnej notacji pisane są kolejno:
1. alif (ew. z waṣlą, ale to tylko w Koranie)
2. lām z sukūnem
3. wyraz

اَل + قَمَرُ = اَلْقَمَرُ
/al/ + /qamaru/ = /alqamaru/

b) Słoneczne (od od شمس šams 'słońce', bo tu już asymilacja zachodzi):
1. alif (ew. z waṣlą)
2. lām bez żadnego znaku - "nieme", wskazuje tylko, że dołączane było al-
3. pierwsza spółgłoska wyrazu z šaddą
4. reszta wyrazu

اَل + شَمسُ = اَلشَّمسُ
/al/ + /šamsu/ = /aššamsu/; ortograficznie: <^alš^2ams^u>

I tu przypominam: /l/ jest słoneczne! Dlatego al-layla: 'noc' czy al-luga: 'język' - oraz analogicznie al-lāh - pisane są:

اَللَّيلة ، اَللُّغة ، اَللَّاه
Z tym, że alif w Allāhu jest pisany jako alif sztyletowy, co daje ligaturę: الله.
Ergo: w Allāhu są dwa /l/ (powstałe z asymilacji /l/ rodzajnika al do pierwszej spółgłoski wyrazu lāh) formalnie oznaczane przez lām z šaddą. Od strony ortograficznej zaś są tam dwa lām - jedno nieme i jedno z šaddą.

[Feles]

b) Przyimek لِـ li- przed zaimkami zmienia się w لَـ la-, natomiast pisany przed rzeczownikami z przedimkiem al- powoduje usunięcie z niego alifa:
لِـ li- > لَها la-hā, لَكِ la-ki 'dla niej', 'dla ciebieFEM'
المَدرَسَة al-madrasat:u > لِلمَدرَسَةِ li-l-madrasat:i 'do szkoły'

Ta druga zasada powoduje, że po arabsku zwrot "do Boga" pisane jest krócej niż sam "Bóg". Początek słowa Allāh to z pochodzenia przedimek określony: al-lāh. Co ważne, <l> zawsze zachowuje się jak litera słoneczna, asymilująca <l> rodzajnika, tzn. w pełnej notacji mamy zapis:
alif-lāmnieme-lāmšadda+skrócony alif-hā' الله
Tak samo jak w aš-šay' 'rzecz':
alif-lāmnieme-šīnšadda+a-yā'sukūn-hamza الشَّيْء
Przed dodaniem do Boga li-, wypada nam alif razem z pierwszym niemym lām, dostajemy zatem:
lāmi-lāmšadda+skrócony alif-hā', czyli li-llāh: لِله Fajnie, co nie?

Czy wypadnięcie tego pierwszego lām jest regularne?
Tzn. li-š-šams:i (?) {li-al-šams:i} będzie miało na początku lām przyimka + lām rodzajnika, jak w li-l-madrasat:i (ortograficznie: lⁱlš^2amsⁱ), czy też nieme lām zniknie, jak w li-llāh (lⁱš^2amsⁱ)?

[Asgair]

Owszem, li-š-šams.i wygląda pod tym względem tak, jak li-l-madrasat:i
لِلشَّمسِ
Nieme lām wypada wtedy, gdy mamy do czynienia z wyrazem rozpoczynającym się od /l/, poprzedzonym rodzajnikiem, np. li-l-layla:t.i (czy właśnie Allāh):
لِلَّيلة
Dzięki temu pojawiają się tylko dwa lām pod rząd zamiast trzech

[Ghoster]

[...........]

[Asgair]

Czy mógłbyś zrobić mały rozdział na temat samego pisma?

Jasne, ale krucho u mnie ostatnio z czasem. Być może w niedzielę uda mi się coś napisać.

czy jest w ogóle jakiś sposób, by nie znając bardzo dobrze gramatyki tego języka mimo wszystko odczytać zdanie (w miarę) poprawnie?

Niestety, nie ma takiego sposobu. I to nawet nie chodzi o gramatykę - ta nawet "ułatwia" odczytywanie, np. widząc (lub wnioskując z kontekstu) osnowę czasu przeszłego 3.pers.sg.masc, w ciemno można odczytać ją z infiksem a-a-a. Ryzykuje się wtedy oczywiście błąd, bo istnieją osnowy a-i-a i a-u-a w tej samej funkcji, ale pewnie osoba arabskojęzyczna zrozumiałaby, o co chodzi.
Problem tkwi po prostu w znajomości słownictwa. Najgorsze są najprostsze rzeczowniki i przymiotniki - typu 1a23, 1a2a3, 1u23, 1i23, 1a2i3, etc. Jeśli nie znasz danego słowa, pozostaje tylko strzelanie.
Generalnie <Captain Obvious Mode>: aby sprawnie odczytywać arabski tekst, trzeba po prostu ten język dość dobrze znać

[Asgair]

Kilka słów o ortografii

Zgodnie z zapotrzebowaniem, choć z poślizgiem. Właściwie napiszę o jedynym naprawdę kłopotliwym jej aspekcie, czyli o zapisie hamzy (znaku zwarcia krtaniowego). Będzie nudno, ale może się komuś przyda.

Domniemywa się, że na problemy z zapisem hamzy - oraz tak w ogóle na powstanie klasycznego języka arabskiego - wpływ miało oddziaływanie dwóch głównych grup dialektów staroarabskich: tamimijskich (wschodnich) i hidżazyjskich (zachodnich). W tych ostatnich już wówczas (tak jak w prawie wszystkich współczesnych dialektach) hamza nie występowała. To, co dziś składa się na reguły jej zapisu, to ponoć efekt nałożenia reguł wschodnich na wymowę zachodnią. Wydaje mi się, że jest w tym jakiś sens - jak się przyjrzeć podpórkom dla hamzy, to odpowiadają one mniej więcej temu, jaka półsamogłoska pojawiałaby się np. w rozziewie między samogłoskami przy wypadnięciu zwarcia krtaniowego (przy uwzględnieniu pewnych fonologicznych właściwości arabskiego).

Pierwotnie, tak jak i w innych pismach semickich, zwarcie krtaniowe oznaczano alifem. Częściowo zachował on swoją funkcję - tzn. zawsze używa się go na początku wyrazu, rzadziej w innych pozycjach. Alifa jednak zaczęto używać do oznaczania długiego /a:/, co wprowadzało z pewnością niejaką konfuzję. Wybrnąć z niej udało się (jak podają arabscy historycy) znanemu gramatykowi z al-Baṣry o dźwięcznym imieniu Abu Cabd* ar-Rahmān al-Xalīl ibn Aħmad al-Farāhīdī w VIII w.
*(BTW., używam tu swojej transliteracji, przez co łatwo zauważyć, że na początku słynnego 'Abd-' z arabskich mian stoi cayn ع!).

Al-Farāhīdī w celu ujednoznacznienia zapisu wprowadził harakāty (znaki krótkich samogłosek), šaddę (znak podwojenia spółgłoski) i sukūn (znak braku samogłoski po spółgłosce). Znaki samogłosek wywodzą się od malutkich ى و ا pisanych nad i pod spógłoskami, šadda ــّـ to skrót od šīn شـ (bez kropek) z wyrażenia sukūn šadīd 'mocny sukūn', a sukūn ــْـ powstał z zamknięcia małego xā' خـ - skrótu od sukūn xafīf 'słaby sukūn' (samo sukūn znaczy 'cisza'). Nowy znak dla zwarcia krtaniowego ء wywodził się natomiast od kształtu litery cayn ع. Nazwa symbolu hamza: pochodzi od słowa hamz 'kłucie, dźganie, nacisk, uderzenie', oznaczającego także po prostu 'zwarcie krtaniowe'. I jeszcze jedna ciekawostka: al-Farāhīdī stworzył także pierwszy słownik arabskiego, Kitāb al-Cayn ('Księga [litery] cayn').

Koniec wstępnych historyjek, przechodzimy do konkretów. Niestety, będzie w odcinkach, bo nie cierpię na nadmiary czasu ostatnio.

I. Hamza na początku wyrazu.

Jak już wspominałem, w arabskim zwarcie krtaniowe defaultowo występuje przed samogłoskami w nagłosie wyrazu. Sprawa jego zapisu jest tu prosta. W tej pozycji jej nośnikiem jest zawsze alif.

Jeśli chodzi o samogłoski krótkie:
- przed /a/, /u/ hamza pisana jest nad alifem: أ
- przed /i/ - pod alifem (ponieważ kasra - kreseczka oznaczająca krótkie /i/ - pisana jest pod spółgłoskami): إ

Połączenie hamza + samogłoska długa zaznacza się następująco:
- hamza + /a:/: używany jest alif madda ('wydłużony'; w ładniejszej czcionce wygląda jak alif z tyldą) - dzięki temu nie pisze się dwóch alifów obok siebie: آ
- hamza + /u:/: hamza nad alifem + wāw: أو
- hamza + /i:/: hamza pod alifem + yā': إيـ
O tym, że w dwóch ostatnich przypadkach nie mamy do czynienia z dyftongami aw, ay może nas poinformować pełna wokalizacja: w przypadku dyftongów nad hamzą pojawiłaby się fatħa (znak krótkiego /a/), natomiast w przypadku ww. połączeń można przy hamzie postawić odpowiednio ḍammę (znak dla /u/) lub kasrę (znak dla /i/).

Ważna uwaga: hamza w pozycji inicjalnej jest opcjonalna. W piśmie w 99% przypadków opuszcza się ją (ale alif madda jest pisany). Jeżeli wyraz zaczynający się od hamzy poprzedzimy jednoliterową partykułą (przedimek al-, przyimki li-, bi-, ka- itd.), ortografia hamzy się nie zmienia - wciąż siedzi na alifie. W takim jednak przypadku jej znaku nie można opuścić! (zob. niżej)

Co do nielicznych wyrazów, w których inicjalnego zwarcia defaultowo (w środku wypowiedzi) nie ma: istnieje specjalny znaczek, aby to zasygnalizować: hamza: al-waṣl ('hamza łączenia'). Wygląda on jak kawałek ṣād صـ (od ṣila, 'połączenie'; ten sam rdzeń, co waṣl). Z doświadczenia wiem, że używa się go tylko w podręcznikach do nauki języka, i to wyłącznie w rozdziałach na temat pisowni hamzy i wymowy przedimka al-, w którym ta hamza-niehamza występuje.

Przykłady (z pełną wokalizacją):
- أَبٌ ab 'ojciec'; można to zapisać po prostu اب, ale al-ab to tylko الأب !
- أُمٌّ umm 'matka'
- إِلّا illā 'oprócz'
- آكُلُ ākulu 'jem'
- أُوخِذَ ūxiða 'został obwiniony'
- إِيمَانٌ īmān 'wiara'


W następnym odcinku - hamza wewnątrz wyrazu. Będzie rzeź.

[Ghoster]

[...........]

[Asgair]

- إِلّا illā 'oprócz'

Czy przypadkiem coś ci się tutaj nie rozjechało? A może jednak cała moja wiedza z arabszczyzny nie uwzględniła jakichś sytuacji, w których ligatura lam-alif nie występuje?

Ligatura oczywiście w tym przypadku występuje, rozjechała mi się natomiast šadda. Powinno być: إِلاَّ (chwilowo nie mogę dodać grafiki, która rozwiałaby wątpliwości). Na zapis w zdaniach i samo użycie można popatrzeć tu.

[...]Wybrnąć z niej udało się (jak podają arabscy historycy) znanemu gramatykowi z al-Baṣry o dźwięcznym imieniu Abu Cabd* ar-Rahmān al-Xalīl ibn Aħmad al-Farāhīdī w VIII w.
*(BTW., używam tu swojej transliteracji, przez co łatwo zauważyć, że na początku słynnego 'Abd-' z arabskich mian stoi cayn ع!).

Skąd to się wzięło? Czy wcześniej znajdował się tam cayn, który dzisiaj wypadł?

Jak zwykle, wyraziłem się niejasno. Słowo, o którym mowa, to عبد 'sługa; niewolnik'. W mojej transliteracji zapisuje je cabd, natomiast w standardowych metodach zapisuje się je 'abd albo po prostu abd. Chciałem po prostu zwrócić uwagę, że na początku tego wyrazu wymawiany jest cayn, a nie zwarcie krtanowie. O zastosowaniu samego عبد w imionach można przeczytać choćby tutaj.

Wiesz może skąd pochodzą ogólnie nazwy innych symboli taszkilu, takich jak właśnie fatha, damma li kasra?

Nazwy są zdaje się pokłosiem rozważań dawnych arabskich filologów. Fatħa: znaczy tyle co 'otwarcie, rozwarcie',  ḍamma: - 'złączenie, zwracie', natomiast kasra: 'złamanie, przełamanie' (a także 'porażkę, upadek').

[Noqa]

Przepraszam, że wyłamię się z wysokiego poziomu dyskusji, ale niech mnie ktoś oświeci - jak arabski godzi bycie językiem alternacyjnym z zapisem pozbawionym samogłosek/osnowy? Czy na piśmie język magicznie zmienia się w "Ja wczoraj śpiewać"?

[Ghoster]

[...........]

[Asgair]

Dobre pytanie Noqi i dobra odpowiedź Ghostera. Powiedziałbym, że kluczową rolę we wszelkich alternacjach odgrywa pojawianie się (a) samogłosek długich, (b) nierdzeniowych spółgłosek, (c) spółgłosek podwojonych, (d) sylaby protetycznej na początku wyrazu, (e) znamienia rodzaju żeńskiego ـة.

Spójrzcie na przykład raz jeszcze, jak wygląda lista osnów liczby mnogiej łamanej (stworzona przeze mnie dość randomowo).

Spoiler

[close]

We wszystkich przypadkach - z przyczyn, które podałem wyżej - zapis form sg i pl jest różny, mimo występowania tych samych radykałów.

I jeszcze jeden ważny przykład: system tematów czasownikowych, który w zasadzie jest sercem systemu morfologicznego arabszczyzny. Typowych tematów jest dziesięć, bardzo rzadko występuje 5 dalszych i pewna liczba innych, reprezentowanych zwykle przez pojedyncze czasowniki; poza tym istnieją jeszcze 4 tematy dla czasowników czteroradykałowych. Europejscy arabiści oznaczają je liczbami rzymskimi, Arabowie natomiast cytują poprostu postać 3. osoby czasu przeszłego, używając do tego rdzenia f-c-l (o znaczeniu 'robić'). Co do znaczenia poszczególnych form nie będę się teraz wypowiadał, zwróćcie na razie uwagę na same różnice między nimi - sprowadzają się one do ww. punktów a-d:

I FaCaLa فعل
II FaCCaLa قعّل
III FāCaLa فاعل
IV aFCaLa أفعل
V taFaCCaLa تفعّل
VI taFāCaLa تفاعل
VII inFaCaLa إنفعل
VIII iFtaCaLa إفتعل
IX iFCaLLa إفعلّ
X istaFCaLa إستفعل
XI iFCāLLa إفعالّ
XII iFCawCala إفعوعل
XIII iFCawwaLa إفعول
XIV iFCanLaLa إفعنلل
XV iFCanLà إفعنلى

Na budowie tematów czasownikowych opierają się formy imiesłowów, nazw czynności (maṣdarów), imion miejsca, czasu i narzędzi. Ten sposób derywacji to główny proces słowotwórczy w arabskim.

Oczywiście, zdarzają się przypadki, w których brak zapisu samogłosek krótkich doprowadzić może do niejednoznaczności, np. prawie cała derywacja form strony biernej, a także imiesłowów biernych. I tak np. كتب może oznaczać kataba 'napisał' lub kutiba'został napisany', a معقّب - mucaqqib'prześladujący' lub mucaqqab'prześladowany'. W takich właśnie przypadkach przydaje się system notowania krótkich samogłosek, o ile z kontekstu nie da się wywnioskować, o co chodzi.

Podsumowując: zapis arabskiego abdżadem jest bardzo dobrze dostosowany do struktury tego języka - dzięki niemu (chyba) łatwiej zwraca się uwagę na rdzeń wyrazu. Oczywiście, przydaje się wiedzieć, które spółgłoski są radykałami, a które należą do osnowy. Na szczęście liczba tych ostatnich jest ograniczona; wystarczy zapamiętać słowo سألتمونيها sa'altumūnīhā ('zapytaliście mnie o to'), które zbudowane jest wyłącznie z nich