Gramatyka

Zaimki osobowe

Ja - yarí
Ty - béto
On/ona/to - bei/bai/bé
My - yarinó
Wy - béteno
Oni/One - béi/bái

Nie ma rozróżnienia między dopełnieniem bliższym i dalszym. Istnieją 3 formy, które różnią się położeniem w zdaniu. Pierwsza forma (krótsza) występuje przed orzeczeniem, druga (dłuższa) występuje po orzeczeniu (też używane są z przyimkami), trzecia jest ruchoma, lecz używana tylko w języku potocznym.

yarí - yi/yatse/ye
béto - beti/betse/bets
bei - bi/beise/be
bai - bi/baise/be
bé - bi/bése/bí
yarinó - yeri/yarse/yars
béteno - béti/bétse/béts
béi - byí/béise/bér
bái - byí/báise/bér

Rzeczowniki odmieniają się tylko przez liczbę (l.mn tworzy się przez dodanie -z lub, przeważnie gdy słowo kończy się na spółgłoskę, -oiz). Nie ma rodzajników, rodzaje są 2: męski i żeński.
cíná - cínáz
ésgéren - ésgérenoiz
ástaze - ástazez

Przymiotniki

Końcówki dla rodzaju męskiego: -i
Końcówki dla rodzaju żeńskiego: -ai
Liczba mnoga tworzy się tak samo jak w przypadku rzeczowników:
zdrowy/zdrowi - aguhi/aguhiz
zdrowa/zdrowe - aguhai/aguhaiz

Gradacja oprócz formy podstawowej jest 3-stopniowa: stopień wyższy, najwyższy i najwyższy absolutny

Tworzy się poprzez wzór ia/yas/yari yas + przymiotnik

miły - aryuni
milszy - ia aryuni
najmilszy - yas aryuni
absolutnie najmilszy - yari yas aryuni


Czasowniki

Czasów jest 4: zaprzeszły, przeszły, teraźniejszy, przyszły. Czasy zaprzeszły, przeszły i przyszły mają jeszcze formy ciągłe. Ciągłość jak nazwa wskazuje opisuje m.in. sytuacje powtarzające się lub trwające przez dłuższy czas.

Bezokolicznik kończy się na -g lub -k.

Cz. teraźniejszy tworzy się poprzez dodawanie końcówek do tematu:

1. -i      1. -ino
2. -os   2. -ineno
3. -e     3. -é

Przykładowa odmiana dla czasownika "być" (víneg)

temat - vín

1. víni        1. vínino
2. vínos     2. vínineno
3. víne        3. víné

Odmiana przez pozostałe czasy przeszła kilka zmian, w związku z którymi końcówka fleksyjna poszła przed czasownik tworząc formy czasowe. Same w sobie nie mają żadnego znaczenia,  spełniają tylko funkcje gramatyczne. Poniżej prowizoryczny szkic tej przemiany

vínehi -> vehi-vín
vínahé -> ahé-vín
vínvino -> vino-vín

Odmiana "być" przez pozostałe czasy:

Cz. przeszły prosty:

1. vehi-vín       1. vehino-vín
2. vehos-vín    2. vehineno-vín
3. vehe-vín      3. vehé-vín

Cz. przeszły ciągły. Odmiana jest taka sama jak w przypadku przeszłego prostego, jedynie trzeba dodać temat czasownika: ahag (mieć) - vehi-vín-ah; vayeg (robić) - vehi-vín-vaiya; hatek (iść) - vehi-vín-hat; nahag (żyć) - vehi-vín-nah itd.

Cz. zaprzeszły

1. ahí-vín      1. ahíno-vín
2. ahós-vín   2. ahíneno-vín
3. ahé-vín     3. ahýé-vín

Cz. przyszły

1. vi-vín       1. vino-vín
2. vos-vín    2. vineno-vín
3. ve-vín      3. vé-vín

Dodatkowo są tryby: przypuszczający, łączący i rozkazujący.

Tryb przypuszczający tworzy się na takiej samej zasadzie co czasy. Formy tego trybu to: havi, havos, have, haino, haineno, havé

Tryb łączący to po prostu 3 os. liczby pojedynczej lub mnogiej, przykładowo:
chcę, żebyś był - amati só béto víne
chciałem, żebyście przyszli - vehi-amat só béi vehé-hýika

(ogólnie ten tryb jest rzadko używany, ponieważ łatwo można go ominąć)

Tryb rozkazujący

bądź - vínó
niech będzie - nahó vín
bądźmy - vínín
bądźcie - vínén
niech będą - nahén vín

Nie lepszy byłby po prostu skarb? Jest już „skarbnik” jako urzędowe określenie osoby zajmującej się budżetem.

Nie, gdyż rozczet tak jak budżet oznacza okresowe rozliczenie wydatków i przychodów, którego skarb nie oznacza, jak tylko nagromadzenie dochodów; zaś odnośny urzędnik zwałby się rozczetnik.

Mój:
bilet – dopust (od dopuścić, mimo istnienia utartej religijnej kolokacji w postaci wyrażenia dopust Boży, którego znaczenie nie może się mylić z świeckim znaczeniem wyrazu dopust, gdyż oba słowa odnoszą się do diametralnie innych dziedzin świata).

Rzeczywiście, ładniej. Nawet lepiej urobione, bo od przymiotnika „tajemny”, do którego bliżej i „tajemnikowi”, podczas gdy „tajemnicownia” wskazuje najpierw na „tajemnicę”.

sekretariat – tajemnicownia.

Nie ładniej by brzmiało tajemnia?

Mój:
budżet - rozczet (od staropolskiego czet "liczba" wzorem poczet, który wciąż jawi mi się zrostem przedrostkowym, a więc wyrazem rozkładalnym na rdzeń i przedrostek, a nie jak u większości rodzimomówców jednoskładnikowym wyrazem, w którym przedrostek po- wzrósł się z rdzeniem czet, utraciwszy samodzielność znaczeniową; za czeskim rozpočet)