ТРЕТИИ ЧАСЪ. III palatalizacja. Jotacja. O działaniu prawa sylab otwartych. Koniugacje – czas teraźniejszy. Aoryst.Pamiętamy, że rzeczowniki miękkotematowe na -ьcь mają wołacz na wzór twardotematowych: -ьče. Dlaczego?Sufiks ten miał pierwotnie postać *-ĭkŭ > *-ьkъ. Jednakże około początku VIII wieku zaszła
III palatalizacja, bardzo charakterystyczna, bo nie regresywna jak pozostałe, a progresywna, tj. działająca od początku wyrazu ku jego końcowi. W sufiksie *-ьkъ to /ь/wpłynęło więc na palatalizację k > c. Palatalizacja ta była – cytat –
niesłychanie chimeryczna, tzn. istniało całkiem sporo od niej wyjątków, czy to w SCS, czy w innych językach słowiańskich.
Jakie samogłoski uruchamiały III palatalizację?i, ь, ę, ŕ̥ + k, g, x > c, ʒ (> z), s np. *kъnęgъ > kъnęʒь, *penęgъ > penęʒь, *otьkъ > otьcь
Jeżeli jednak
po palatalizowanej spółgłosce następowała samogłoska
y, nǫ, a, ъ to
do palatalizacji mogło nie dojść, np. *kъnęgyni, *učenikъ. Po spalatalizowaniu zachodziło uzgodnienie
następującej samogłoski z zasadami
korelacji miękkości (gł. ъ > ь, o > e), np. *liko > lice.
Sufiksy, w których zachodziła III palatalizacja, to: -ьcь < * -ьkъ (otьcь), -ęcь < *-ękъ (zajęcь), -ęʒь < -*ęgъ (kъnęʒь), -ьce < *-ьko (sŕ̥dьce), -ica < *-ika (děvica), -ьca < -ьka (ovьca), -ьʒa < *-ьga (polьʒa `korzyść`, por. ros. пользовать), -ęʒa < *-ęga
(jęʒa).
III palatalizacja wykazywała
podobne jak II palatalizacja zróżnicowanie regionalne. Zaszła ona w zestawie zaimków *vьxъ, *vьxa, *vьxo. W językach
wschodnio- i południowosłowiańskich – w tym w SCS – powstały powstaci
vьsь, vьsa, vьse(stąd np. słe.
ves, vsa, vse, ros. весь, вся, всё) – z /s/. W językach
zachodniosłowiańskich zaistniały rdzenie *vьšь, *vьša, *vьše, które zasadniczo nie zachowały się samodzielnie w żadnym współczesnym języku (choć w pol. w przypadkach zależnych:
wszego, wszech,
itd.), lecz dały np. pol.
wszystek, czeskie
všechen czy dolnołużyckie
wšyken.
Co do
wyjątków od III palatalizacji, wspomnijmy o scs.
ǫžika `krewna`, ogólnosłowiańskim
gorьkъ `gorzki`, polskim i rosyjskim
Jaga (<*
jęga – por.
jędza) czy połabskim sufiksie
-aikă <*-
ika.
Czy trzy palatalizacje to jedyne procesy zmiękczania w SCS?Nie, istnieje jeszcze
jotacja. Poznaliśmy już deklinacje miękkotematowe -jo- i -ja-, a także koniugację -jo/je-. Dodatkowo rzecz występuje w koniugacji -i-, jako że /i/ przedsamogłoskowe przeszło wpierw w /j/. Jotacja wpływała na wszystkie spółgłoski, dając następujące efekty:
k | g | x | s | z | p | b | m | v | r | l | n | t | d | +j |
č | ž | š | š | ž | pl' | bl' | ml' | vl' | r' | l' | n' | št | žd | |
Jotacja dawała również specyficzne skutki na niektórych grupach spółgłoskowych:
*ktj, *gtj > št, np. *noktĭ > noštь, *mogti > mošti;
*stj, *skj > št, np. *paustiom > puštǫ, *īskiom > ištǫ;
*zdj, zgj > žd, np. *ĕzdiom > jaždǫ.
Jotacja wykazywała spore
zróżnicowanie regionalne, zwł. w przypadku jotacji *t i *d – w
odmiance morawskiej i czeskiej występowały tu nie /št/, /žd/, lecz, tak jak w polskim czy czeskim, /c/, /ʒ/. Zróżnicowanie dialektalne ujawniało się również w
jotacji
spółgłosek wargowych –
w dialektach bułgarsko-macedońskim po jotowanych spółgłoskach wargowych nie występuje epentetyczna spółgłoska /l'/ (co daje /p'/, /b'/, /m'/). Rzecz ujawnia się w późniejszych zabytkach
odmianki presławskiej, zwłaszcza przed /ь/ i /i/.
Czy grupy /št/, /žd/ mogą pochodzić jeszcze z innych źródeł? Tak, w tekstach scs. występują czasem grupy /št/, /žd/ z odpodobnień, np. iz+gnati, iz+ženǫ > *ižženǫ > iždenǫ, iz + čistiti, iz + čištǫ > *isčištǫ > ištištǫ.
Co należy wiedzieć o działaniu prawa sylab otwartych? Miało ono duży wpływ na spółgłoski wygłosowe i śródgłosowe. Spółgłoski
wygłosowe były
likwidowane. Grupy
śródgłosowe były
upraszczane – dozwolone były tylko takie,
jak w nagłosie, tzn. C (spółgłoska) + S (spółgłoska sonorna), np.
trava, bra
trъ,
gladъ,
sněgъ,
zmija,
stati, ne
sti.
Grupy kolidujące z prawem sylab otwartych mogły być:
a.
redukowane1. p, b, t, d, s + s > s, np. w aoryście: *nes + s + ъ > něsъ
2. t, d + spółgłoska nosowa, np. *dadmь > damь
3. t, d + l > l, np. *modliti > moliti (w zachodniosłowiańszczyźnie i redakcji czeskiej CS – brak)
4. bv > v, np. *ob-vălk > oblakъ, por. pol.
obłok (rodzina wyrazów
vlešti `wlec`
, vĺ̥kъ `wilk`)
5. k, g + x > x, np. w aoryście - *rek + s + ъ > rek + x + ъ > rěxъ
b.
dysymilowane: *dd > zd, *dt, *tt > st, np. *met-ti > mesti, ale *met-ǫ, *pad-ti > pasti, *jad-da > jazda.
Czy teraz wreszcie można odmieniać czasowniki według wszystkich koniugacji w czasie teraźniejszym? Tak. Przypomnijmy wpierw zestaw końcówek:
1. sg. -ǫ, 2. sg. -ši, 3. sg. -tъ, 1. pl. -mъ, 2. pl. -te, 3. pl. -ǫtъ/ętъ, 1. du. -vě, 2. du. -ta, 3. du. -te. Jako przykład I koniugacji weźmy czasowniki
nesti, nesǫ, II koniugacji –
dvignǫti, dvignǫ, III koniugacji –
plakati, plačǫ, pisati, pišǫ, glagolati, glagol'ǫ i
znati, znajǫ, IV koniugacji –
plašiti, plašǫ, prositi, prošǫ, l'ubiti, l'ubl'ǫ, paliti, pal'ǫi
viděti, viždǫ.
W
pierwszej koniugacji, koniugacji
-o/e- (tzn. z rozszerzeniem tematycznym -e-, a w 1. sg. i 3. pl. -o-) – odmiana następuje, przypomnijmy, tak:
sg. 1. nes-ǫ, 2. nes-e-ši, 3. nes-e-tъ, pl. 1. nes-e-mъ, 2. nes-e-te, 3. nes-ǫ-tъ, du. 1. nes-e-vě, 2. nes-e-ta, 3. nes-e-te.
W
drugiej koniugacji, koniugacji
-no/ne-, w bezokolicznikach można wyróżnić temat, spójką nosową -nǫ- i końcówkę -ti. W odmianie pojawia się rozszerzenie tematyczne -ne-, toteż wygląda ona następująco:
sg. 1. dvig-nǫ, 2. dvig-ne-ši, 3. dvig-ne-tъ, pl. 1. dvig-ne-mъ, 2. dvig-ne-te, 3. dvig-nǫtъ, du. 1. dvig-ne-vě, 2. dvig-ne-ta, 3. dvig-ne-te.
Co do
trzeciej koniugacji, mając dany bezokolicznik, ważne jest wyznaczenie tematu. W temacie czasu przeszłego i bezokolicznika
jest on zwykle rozszerzony o spójkę -a-. Usuwamy ją. Ponieważ jest to koniugacja -jo/je-, to takie rozszerzenie występuje w całym paradygmacie, powodując jotację we wszystkich postaciach czasu teraźniejszego:
| plakati | pisati | glagolati | znati |
1. sg. | *plak-i-o-m > plačǫ | pišǫ | glagol'ǫ | znajǫ |
2. sg. | *plak-i-e-ši > plačeši | pišeši | glagol'eši | znaješi |
3. sg. | *plak-i-e-t > plačetъ | pišetъ | glagol'etъ | znajetъ |
1. pl. | *plak-i-e-m > plačemъ | pišemъ | glagol'emъ | znajemъ |
2. pl. | *plak-i-e-te > plačete | pišete | glagol'ete | znajete |
3. pl. | *plak-i-o-nt > plačǫtъ | pišǫtъ | glagol'ǫtъ | znajǫtъ |
1. du. | *plak-i-e-vē > plačevě | piševě | glagol'evě | znajevě |
2. du. | *plak-i-e-ta > plačeta | pišeta | glagol'eta | znajeta |
3. du. | *palk-i-e-te > plačete | pišete | glagol'ete | znajete |
Czwarta koniugacja to koniugacja -i-. Oznacza to, że rozszerzeniem tematycznym jest właśnie -i-, przy czym w
1. sg. nie występuje ono, a zamiast tego ostatnia spółgłoska tematu ulega
jotacji (np. *rod-i-om > *rod-j-ǫ [przystosowanie do psł. struktury sylaby] >
roždǫ). Ważną cechą jest to, że w
3. pl. końcówką jest
-ętъ. Bezokoliczniki tej koniugacji kończą się na
-iti albo
-ěti, a temat czasu teraźniejszego uzyskuje się przez odcięcie tej końcówki i dodanie rozszerzenia -i-.
| viděti | moliti |
1. sg. | *vid-i-om > *vidj-ǫ > viždǫ | *modl-i-om > molj-ǫ > mol'ǫ |
2. sg. | vid-i-ši | mol-i-ši |
3. sg. | vid-i-tъ | mol-i-tъ |
1. pl. | vid-i-mъ | mol-i-mъ |
2. pl. | vid-i-te | mol-i-te |
3. pl. | vid-ętъ | mol-ętъ |
1. du. | vid-i-vě | mol-i-vě |
2. du. | vid-i-ta | mol-i-ta |
3. du. | vid-i-te | mol-i-te |
Czy istnieją w SCS koniugacje nieregularne? Tak, można tak powiedzieć w uproszczeniu o
koniugacji V, atematycznej. Należą do niej tylko 4 czasowniki:
byti`być`,
da-ti `dać`,
jas-ti (<*jad-ti) `jeść`,
věd-ě-ti `wiedzieć`.
Zasadniczo odmieniają się podobnie – posiadając własny, specyficzny zestaw końcówek – ale w poszczególnych kategoriach zdradzają rozmaite drobne anomalie. Charakteryzują się tym, że ich
temat widoczny jest tylko w 3. pl.Zestaw końcówek atematycznych to:
1. sg. -mь, 2. sg. -si, 3. sg. -stъ, 1. pl. -mъ, 2. pl. -ste, 3 pl. -ętъ, 1. du. -vě, 2. du. -sta, 3. du. -ste. Spójrzmy przykładowo na odmianę
byti i
dati:
| by-ti | da-ti |
1. sg. | jes-mь | da-mь |
2. sg. | je-si (< *es-si) | da-si |
3. sg. | je-stъ (< *es-stъ) | da-stъ |
1. pl. | jes-mъ | da-mъ |
2. pl. | je-ste | da-ste |
3. pl. | s-ǫtъ | dad-ętъ |
1. du. | jes-vě | da-vě |
2. du. | je-sta | da-sta |
3. du. | je-ste | da-ste |
Jak w SCS można wyrażać przeszłość?
Czasów przeszłych jest dość dużo: istnieje perfekt – podobny w budowie do polskiego czasu przeszłego, istnieje plusquamperfectum – odpowiednik czasu zaprzeszłego, są wreszcie imperfekt – czas przeszły niedokonany prosty i
aoryst – czas przeszły dokonany prosty. W tej lekcji zajmiemy się ostatnim z nich. Występuje on często w zabytkach cerkiewnych, zaś w polszczyźnie nieobecny jest już od średniowiecza.
W SCS występowały 3 możliwości tworzenia aorystu: 1)
aoryst asygmatyczny, 2)
aoryst sygmatyczny I, 3)
aoryst sygmatyczny II. Najbardziej archaiczną postacią był aoryst asygmatyczny, w późniejszych zabytkach coraz rzadziej spotykany. Jego cechą charakterystyczną był brak wykładnika czasu przeszłego w postaci sigmy (tzn. /s/ albo /x/).
Aoryst asygmatyczny tworzony był tylko od
czasowników I i II koniugacji, których temat był równy rdzeniowi zakończonemu na spółgłoskę, np. nes-ti, ale już nie bьra-ti. Czas ten tworzony był
od tematów bezokolicznikowych, np. rešti < rek-ti, stąd temat: rek-. Od czasowników
II koniugacji tworzony był po odcięciu sufiksu -nǫ-, np. dvig-nǫ-ti, temat: dvig-. Aoryst asygmatyczny tworzyły też
2 czasowniki III koniugacji: obrěsti (< *obrět-ti) `znaleźć` i sъrěsti (< *sъrět-ti) `spotkać`. Spróbujmy więc odmienić w aoryście asygmatycznym czasowniki
nesti i
rešti, zapoznając się z końcówkami tego czasu:
| rešti | nesti |
1. sg. | rek-ъ | nes-ъ |
2. sg. | reč-e | nes-e |
3. sg. | reč-e | nes-e |
1. pl. | rek-omъ | nes-omъ |
2. pl. | reč-ete | nes-ete |
3. pl. | rek-ǫ | nes-ǫ |
1. du. | rek-ově | nes-ově |
2. du. | reč-eta | nes-eta |
3. du. | reč-ete | nes-ete |
Od
wszystkich czasowników – tak tych I i II koniugacji, jak i tych, które nie tworzą aorystu asygmatycznego – utworzyć można
aoryst sygmatyczny I. Jego cechą charakterystyczną jest sigma, tj. historycznie głoska /s/, która w pewnych okolicznościach przechodziła w
/x/. Działo się to na mocy
prawa RUKI i
rozszerzonego prawa RUKI. Prawo
RUKI głosi, że po
/r/, /u/, /k/, /i/ głoska /s/ przechodziła w /x/, jeśli następuje po niej dowolna samogłoska. Rozszerzone prawo RUKI głosi, że
po każdej samogłosce głoska /s/ przechodzi w /x/, jeżeli następuje po niej dowolna samogłoska. Sigma występuje
we wszystkich postaciach aorystu sygmatycznego I,
poza 2. i 3. sg., które są wzięte z aorystu asygmatycznego. Ponieważ w SCS nie mogą następować po sobie 2 spółgłoski,
spółgłoska poprzedzająca sigmę wypada, a
samogłoska rdzenna zostaje wzdłużona.
Przeanalizujmy rzecz na przykładach – weźmy czasownik
rešti, temat bezokolicznikowy
rek-. Dodajemy sigmę, *
rek-s-, oraz, dla otwarcia sylaby, jer twardy w wygłosie, *
rek-s-ъ. Spełnione są warunki prawa RUKI, otrzymujemy postać
*rek-x-ъ. Jednakże nie odpowiada to prawom sylabicznym SCS - /k/ wypada, zaś /e/ zostaje wzdłużone do /ě/. Otrzymujemy postać 1. sg. aorystu:
rěxъ. Analogicznie: *nes-s-ъ > něsъ (bez RUKI), *bьra-s-ъ > bьraxъ (bez elizji spółgłoski i wzdłużenia), *moli-s-ъ > moli-xъ, *dvig-nǫ-s-ъ > dvignǫ-xъ.
Co do zestawu końcówek, to jest on następujący:
1. sg. -xъ/-sъ, 2. sg. -e, 3. sg. -e, 1. pl. -xomъ/somъ, 2. pl. -ste, 3. pl. -šę/-sę, 1. du. -xově/sově, 2. du. -sta, 3. du. -ste. Np.:
| moliti | nesti |
1. sg. | *moli-s-ъ > moli-xъ | *nes-s-ъ > něsъ |
2. sg. | moli-ø | nes-e |
3. sg. | moli-ø | nes-e |
1. pl. | *moli-s-omъ > moli-xomъ | *nes-s-omъ > něs-omъ |
2. pl. | moli-ste | *nes-s-ete > něs-ete |
3. pl. | *moli-s-ę > *moli-x-ę > moli-šę | *nes-s-ę > něsę |
1. du. | *moli-s-ově > moli-xově | *nes-s-ově > něs-ově |
2. du. | moli-sta | *nes-s-eta > něs-eta |
3. du. | moli-ste | *nes-s-ete > něs-ete |
Mimo pewnych komplikacji w przypadku tematów zakończonych na spółgłoskę, zasadniczo tworzenie aorystu sygmatycznego I nie jest aż tak straszne, na jakie wygląda. Warto wspomnieć jeszcze o dwóch anomaliach.
Krótkie tematy w rodzaju
jęti, pęti utrzymywały w
1. sg. postaci bez prawa RUKI:
jęsъ, pęsъ obok postaci
jęxъ, pęxъ. Takie tematy w
2-3. sg. zostawały często wzmacniane końcówką czasu teraźniejszego
-tъ, np.
jętъ, pętъ.
Omówmy na koniec odmianę czasownika
byti w aoryście – ma ona
dwa warianty. Pierwszy opiera się na temacie bezokolicznikowym:
by-ti, stąd
temat by-. Odmiana jest regularna, poza tym że temat jest jednosylabowy, więc zostaje
rozszerzony końcówką teraźniejszą atematyczną
-stъ.
Stąd:
1. sg. byxъ, 2. sg. bystъ, 3. sg. bystъ, 1. pl. byxomъ, 2. pl. byste, 3. pl. byšę, 1. du. byxově, 2. du. bysta, 3. du. byste.
Drugi wariant odmiany posługuje się
tematem zapożyczonym z imperfektu,
bě- i jest jeszcze bardziej regularny. Mamy więc:
1. sg. běxъ, 2. sg. bě, 3. sg. bě, 1. pl. běxomъ, 2. pl. běste, 3. pl. běšę, 1. du. běxově, 2. du. běsta, 3. du. běsteTo tyle na dziś: czas na ćwiczenia!
Zadania1. Utworzyć 1. sg., 2. sg., 3. pl. cz. teraźniejszego od następujących czasowników:
pešti, iti (<id-ti), plakati, učiti.2. Utworzyć 1. sg., 2.-3. sg. i 3. pl. aorystu asygmatycznego od następujących czasowników:
pešti, sěsti, sěšti, vlьšti.
3. Utworzyć 1. sg. i 3. pl. aorystu sygmatycznego I od następujący czasowników:
pešti, zъvati, plakati, nasytiti.І бѣ на соньми[щи]хъ ч҃лкъ нечистомь д҃хмь · і въӡъва г҃лѧ ·остани что естъ намъ и тебѣ · і҃се наӡарѣнине пришелъ еси п[ог]оубитъ
насъ · вѣмь тѧ кто еси с҃ты б҃жиі · і ӡапрѣти емоу и҃съ г҃лѧ · оумлъчи иӡиди иӡ него
· і сътрѧсъ і д҃хъ нечистыи · і въӡъпивъ гласомъ велиемь іӡиде иж него
· і оужасѫ сѧ вьси · і сътѧѕахѫ сѧ къ себѣ г҃лѭште ·чъто оубо естъ се
· что оучение новое се ·ѣко по области д҃хмъ нечистымъ велитъ и послоушаѭтъ его · Skróty: д҃х=духъ, с҃т=свѧтъи, б҃ж=божьи
4. Z powyższego tekstu wypisać czasowniki atematyczne, określić ich liczbę i osobę.
5. W powyższym tekście znaleźć postaci aorystu, utworzyć od nich postaci 1. sg., bezokolicznika oraz 1. sg. cz. teraźniejszego.