Gwara krajeńska ― reinländer maal
Gwara krajeńska to jedna z największych gwar dialektu gwdziańskiego. Podobnie jak sąsiednia gwara wedelska (wädelsch) i tucholskoborska (tüulerheedisch), wykazuje ona kilka specyficznych cech, których nie obserwuje się w zasadzie poza gwdziańskim systemem dialektalnych i co do których powszechnie uważa się, że wynikają one z wpływu sąsiednich gwar i dialektów lechickich. Inaczej jednak, niż również bardzo charakterystyczna gwara rańska, nie cieszy się ona szczególnie wysokim statusem i jest praktycznie nieobecna ― poza, oczywiście, lokalnymi elementami leksykalnymi ― w krajeńskich miastach, takich jak Wielatowo (Weldenkirk, 40 208 mieszk. 2016), Osterburg (13 150 mieszk.), czy Barnimstad (4 030 mieszk.). Chociaż z historycznego punktu widzenia miasto Piła (Snijdmül, 255 309 mieszk.) również leży w pomorskiej definicji na terenie Krajny, to jednak jego specyficzny charakter i późniejsze tymczasowe zamknięcie sprawiły, że wytworzyła się tam gwara miejska, której najbliżej do języka standardowego ― krajeńskie elementy gwarowe dopiero powoli powracają do tego czwartego w kraju ośrodka.
1. Historia regionu
Krajna, po pomorsku zwana Reinland, była od zawsze swego rodzaju skrzyżowaniem interesów Pomorza i Polski, a żadne z tych państw przez bardzo długi czas nie było w stanie wyegzekwować nad nim pełnej kontroli. De iure Krajna należała do Pomorza w latach 1310-1552 i 1632-1704, a w pozostałych okresach do Polski, aż do 1726 roku, gdy ostatecznie ustaliła się obowiązująca także dziś granica państwowa. Kontrola de facto była jednak sprawowana przez lokalnych władyków, którzy mieli tendencję do zmieniania swoich barw, kiedy było im to na rękę. Ludność regionu była zawsze zróżnicowana pod względem etnicznym, jednak osoby pochodzenia germańskiego stanowiły tutaj zawsze większość, a dodatkowo unikano mieszania się; na słowiańsko-germańskie małżeństwa patrzono z politowaniem, jeśli nie z odrazą, a dzieci z takich małżeństw często spotykały się z ostracyzmem, który zmuszał je ― niejednokrotnie z całymi rodzinami ― do emigracji w głąb jednego ze zwaśnionych krajów, albo i dalej.
Wraz z pokojem w Landsbergu nad Wartą w 1726 tereny rozumiane przez Pomorzan jako Krajna stały się oficjalnie częścią Księstwa-Elektoratu Pomorza, a kształtująca się wówczas mocniejsza władza centralna w końcu, chociaż nie bez trudu, uporała się z lokalną magnaterią, przyzwyczajoną do tego, że ich region przez większość czasu na dobrą sprawę nikogo nie obchodził. Animozje między ludnością pomorską a polską zaczęły ustępować w wyniku wielu czynników ― emigracji do Polski, upowszechnienia edukacji, stopniowej pomeranizacji mieszkańców. W 1855 roku ustanowiony został powiat Krajna (kreet Reinland) w ramach prowincji Noteć-Nowe Pogranicze (Neese-Nüschede), przemianowanej w 1916 na Puszczę Gwdziańską (Küddevürcht). Powiat istnieje w niezmienionych granicach do dziś, a jego stolicą pozostaje Wielatowo, trzeci co do wielkości ośrodek regionu.
2. Fonetyka i fonologia
Cechy dialektalne wg klucza z pliku z posta powyżej: 1.1; 1.3; 2.1; 3.1; 4.1; 5.4; 6.5; 7.3 (7.4)
System spółgłoskowy gwary krajnackiej nie odstaje znacznie od systemu pomorszczyzny ogólnej ― występują w nim wszystkie fonemy języka ogólnego, ani mniej, ani więcej. Część fonemów różni się jednak dystrybucją:
― /r/ nie ulega wokalizacji w wygłosie ani po samogłosce: acker [äker] "pole", barg [bärʝ] "góra", wörksam [ˈʋørksam] "pracowity"
― spółgłoski zwarte nigdy nie są aspirowane, podobnie jak w języku polskim: groot [gru̯ot] "duży", mist [mɪst] "mgła", Weldenkirk [ˈʋeldencɪrk] "Wielatowo"
― spółgłoski /n p b t d k g/ posiadają swoje zmiękczone allofony [ɲ pʲ bʲ tʲ dʲ c ɟ], które występują przed [i]: nijt [ɲet] "nie", kild [cɪlt] "dziecko", sestig [ˈsestʲiʝ] "60"
― nie ma rozróżnienia między długimi i krótkimi spółgłoskami.
Ponadto, wygłosowe k często jest nieme w formach zaimkowych: ik [ɪ], mik [mɪ].
Więcej atrakcji dzieje się w systemie samogłoskowym, ponieważ podobnie jak wiele innych gwar wschodniego Pomorza, gwara krajeńska ma tendencję do znoszenia opozycji iloczasowej. Wśród gwar, w których obserwuje się taką tendencję, zwykle ma ona formę dyftongizowania długiej samogłoski albo po prostu neutralizowania opozycji poprzez jej skrócenie. Gwara krajeńska jest w tym względzie nietypowa, ponieważ część długich fonemów ulega dyftongizacji, część ― skróceniu ze zmianą barwy.
― /iː/ → /i̯e/: bijden [ˈbʲi̯eden] "czekać", mijk [mi̯ek] "dużo", tijme [ˈtʲi̯eme] "godzina"
― /yː/ → /iː/ → /i̯e/: düuden [ˈdʲi̯eden] "wskazywać", düuster [ˈdʲi̯ester] "ciemny", süun [si̯en] "syn"
― /uː/ → /u̯ʊ/: bruwken [ˈbru̯ʊken] "mieć w zwyczaju", huws [hu̯ʊs] "dom", ruwd [ru̯ʊt] "miejsce wycinki"
― /eː/ → /i̯e/: bleef [bli̯ef] "został", eek [jek] "dąb", meer [mi̯er] "więcej"
― /øː/ → /u̯e/: geföol [fu̯el] "uczucie", spöor [spu̯er] "ślad", stöoren [ˈstu̯eren] "drażnić"
― /oː/ → /u̯o/: brood [bru̯ot] "chleb", droorch [dru̯orx] "smutny", krooch [kru̯ox] "knajpa, karczma"
― /ɛː/ → /eː/ → /i̯e/ (hipotetycznie)
― /aː/ → /ɔ/: maal [mɔl] "mowa", maane [mɔne] "księżyc", naar [nɔr] "prawie"
Istotną cechą jest także zlanie się krótkiego /ʏ/ z /i/ oraz /ɛ/ z /e/. Redukcja samogłosek również nie zachodzi w takim stopniu, jak w języku standardowym, chociaż brak opozycji krótkie-długie w sylabie nieakcentowanej powstrzymuje ewentualne przesunięcia, wynikające z poprzedniego punktu.
3. Morfologia
Cechy dialektalne wg klucza z pliku z posta powyżej: 8.6; 8.8; 8.11; 9.1; 10.3
Morfologicznie gwara krajeńska charakteryzuje się pewnymi uproszczeniami w zakresie fleksji. O ile odmiana przez osoby zostaje zachowana, o tyle w mowie nie istnieją już formy trybu łączącego ― są zastępowane przez parafrazy z blijven "zostać". Ani prefiks ge-, ani prefiks be- nie są używane do tworzenia form imiesłowu uprzedniego, niezależnie od tego, czy czasownik jest słaby, mocny, mieszany czy nieregularny: sijn ― been "być", nijmen ― numen "brać", kwelen ― kweld "cierpieć", roben ― robd "pracować", wenden ― wand "skręcać". Pojawia się tendencja do przesuwania czasowników mocnych do klas słabych: braaden ― braade ― braad (a nie breed ― gebraaden) "piec", graven ― gravde ― gravd (a nie groof ― gegraven) "kopać". Jedynym czasownikiem posiłkowym dla czasów złożonych jest czasownik heven, który w tym użyciu ma specjalne, nieodmienne formy he w czasie teraźniejszym i hade w przeszłym. Czasowniki zwrotne funkcjonują, ale zaimek zwrotny jest nieodmienny i ma zawsze formę sik [sɪ].
W odmianie rzeczownika obserwuje się tendencję do regularyzowania zarówno starych, jak i nowych form przegłosowych: hand : hande "ręka : ręce", schoo : schoon "but : buty". Jednocześnie niektóre pary zaczynają funkcjonować jako odrębne wyrazy w odmiennych znaczeniach i otrzymują nowe formy mnogie: spoor : spoore "tor : tory", spöor : spöore "ślad : ślady". Wyraziste końcówki -e i -en w liczbie mnogiej są produktywne i rozprzestrzeniają się także na rzeczowniki nijakie, które w standardowym języku często mają homofoniczne formy liczby pojedynczej i mnogiej: schip : schipe "statek : statki", word : worden "słowo : słowa".
W odmianie przymiotnika brak jest już rozróżnienia między odmianą określoną i nieokreśloną ― w każdym kontekście stosuje się odmian nieokreślonych: ein üvel deet "niesforny bachor, nieokr."; dat üvel deet "niesformy bachor, okr.".
W słowotwórstwie ponownie pojawia się tendencja do usuwania sufiksu ge-, por. przykład geföol, powyżej. Częstym zjawiskiem jest także tworzenie afektywnych form czasownikowych z infiksem -kn-, wywodzącym się od standardowego zmiękczającego -kin (diernkin "dziewczynka"): gefallen "lubić" → (ge)fälknen [ˈfelknen] "lubić, *lubkać", roben "pracować" → röbknen [ˈrøpknen] "pracować, *pracówkać, *róbkać".
4. Słownictwo
Gwara krajeńska dysponuje szerokim asortymentem słów o etymologii polskiej, które nie weszły do języka standardowego, wśród nich dalij [ˈdäleɪ̯] "naprzód" (< pl. dalej), deet [dʲi̯et] "bachor" (< pl. dziecię), dreme [ˈdreme] "odpoczynek, drzemka, przerwa" (< pl. drzemać, drzemka), meeze [ˈmi̯eze] "miedza" (< pl. miedza), mosteck [ˈmostek] "kładka" (< pl. mostek), püur [pʲi̯er] "ziemniak" (< pl. pyra), roben [ˈroben] "pracować" (< pl. robić). Ponadto jest to gwara leksykalnie produktywna, która wyzyskuje morfemy słowotwórcze w innych regionach już raczej archaiczne, takie jak przyrostki and-, bal-/bol-, ot- czy sufiksy -hacht, -rick i -reed.