ასლავინესქა აღლაგალა
(Aslavineskʰa aʁlagala)
Jest to projekt, nad którym ostatnio troszkę posiedziałem, to napiszę, co mam. Opisywałem go już trochę na facebookowej conlangawce, stąd mój post składa się z trzech części:
Cz. 1
Asławini (ასლავინუ) to plemię, które w drugiej połowie IX w. z ziem Słowiańszczyzny przeniosło się na Kaukaz (jeszcze nie wiem jak, nie pytajcie o szczegóły conworldowe). Nie przyjęło zatem chrystianizacji ani z rąk Bizancjum, ani Rzymu, a gruzińskich kapłanów, którzy przyjęli nowych mieszkańców wybrzeża Morza Czarnego, pożyczyli im mnóstwo słów i pismo.
Skutkiem długotrwałego przeżywania na Kaukazie są silne zmiany w języku: redukcja systemu samogłoskowego (u juʁaslawinów do czterech fonemów, u siwerasławinów do dwóch), za to z rozbudowanym systemem spółgłoskowym (zwarte dzielą się na przydechowe i ejektywne), megarozwinięty system koniugacyjny kosztem uproszczonej deklinacji, zanik kategorii rodzaju gramatycznego itd.
Po kolei – dzisiaj fonetyka.
Samogłoski mamy na południu cztery.
*ь, *ę i *e dają nam ე (e) (*ę – ენ)
*i, *ě dają nam ი (i)
*y, *u i *ǫ dają nam უ (u) (*ǫ – უნ)
*ъ, *a i *o dają nam ა (a)
*ъ, *a, *y, *e oraz *ę dają poprzedzającej spółgłosce zwartej przydechowość (i ew. ubezdźwięcznienie), pozostałe – ejektywność.
Przykłady:
*kotъ > კათა (kʼatʰa)
*pǫtь > პუნტე (pʼunt̠e)
*kako > ქაკა (k̠ʰakʼa)
*bogatъ > ბაქათა (bakʰatʰa)
*buditi > ბუდიტი (budtʼi)
Jak widzimy wyżej, wokalizacja jerów wyglądała zupełnie inaczej niż u reszty Słowian, mianowicie zwokalizowano (prawie) wszystko. Bez wyjątków doszło do wokalizacji w wygłosie (stąd დამა, სუნა – dama, suna).
Jeżeli słowo zaczynało się na zbitkę dwóch spółgłosek, dla ułatwienia wymowy poprzedzano je tylnym jerem, późniejszym ა:
*stolъ > ასტალა (astʼala)
*slědь > ასლიდე (aslide)
*drugъ > ადრუქა (adrukʰa)
(Od tego momentu przestaję zaznaczać ejektywność zwartych. Jeżeli nie są przydechowe, to znaczy, że są ejektywne)
Ten proces dotyczy również słów zaczynających się od dwóch spółgłosek rozdzielonych jerem:
*pьcъ > აპსა (apsa)
*dьnь > ადნა (adna)
*lьvъ > ალვა (alva)
Między dwoma samogłoskami
-s- przechodzi w -z-
-z- przechodzi w -dz-
-r- przechodzi w -rr-
Dlatego Wydawnictwo „Ja i świat” to „აძა და მირრა” (adza da mirra)
Metateza:
TorT > (a)TraT, ადრაქა (adrakʰa – droga)
TolT > (a)TlaT, ავლასა (avlasa – włos)
TerT > (e)T(ʰ)reT, ეფრექა (epʰrekʰa – brzeg)
TelT > (a)TlaT, ამლაკა (amlaka – mleko)
Deklinacja rzeczowników:
Zachowały się cztery przypadki: N., G. (razem z Acc.), D. (razem z Ins. i Loc.) i V. Są trzy typy deklinacyjne:
I zakończone na -a i -e, z G. na -a, odpowiada I deklinacji stsł.
II zakończone na -a, z G. na -u, odpowiada II i III deklinacji stsł.
III z różnymi zakończeniami i G. na -i, odpowiada IV i V deklinacji stsł. oraz dla większości zapożyczeń z gruzińskiego.
N. apsa, marre, katʰa – pies, morze, kot
G. apsa, marra, katʰa
D. apsi, marri, kasi*
V. apse!, marre!, katʰe!
N. suna, akrava, asluga (syn, krowa, sługa)
G. sunu, akravu, aslugu
D. suni, akravi, asludzi*
V. suna!, akrava!, asluga!
N. kaste, puri, ime (kość, chleb, imię)
G. kasti, puri, imeni
D. kasti, puri, imeni
V. kasti, puri, imeni
Jak widzimy, doszło do wyrównań morfologicznych w G. i V., natomiast w D. historyczna *ě
a) usuwa przydechowość,
b) działa tak jak oczekujemy zgodnie z drugą palatalizacją (runkʰa, runci – ręka; duxa, dusi – duch),
c) dodatkowo -tʰě i -kʰě > si (kʰutʰa, kʰusi – wieloryb).
Cz. 2
Spółgłoski zadziąsłowe mają warianty zwyczajne (შ, ჟ, ჩ, ჯ) oraz labializowane (dwuznaki შო, ჟო, ჩო, ჯო). Labializowane są efektem:
– *š, *ž, *č, *dž przed nosowymi lub zaokrąglonymi: *čudo > ჩოუდა (čʷuda), *mǫčǫ > ძმუნჩოუნ (dzmunčʷun), *žęti > ჟოენტი (žʷenti),
– przejścia grup *kv, *gv, np. *zvězda > ჯოისთა (džʷistʰa), *květъ > ჩოითა (čʷitʰa),
– zapożyczeń z abchaskiego.
Większość słów, które na poziomie ps. zaczynały się samogłoską, otrzymują inicjalny przydech: ჰ, w transkrypcji «h».
*ezero > ჰეძერრა (hedzer:a), *otьkъ > *hatekʰa > ჰაქთა (hakʰtʰa) (nieregularne przejście, zachował się D. sg hatʰesi).
Dawne połączenia *tl, *dl przeszły przed jacią w zwyczajne l, zaś w każdej innej pozycji w /ɬ/. Ze względu na brak danego dźwięku w gruzińskim alfabecie oraz niechęć do dodawania czegokolwiek do świętego pisma postanowiono go nie zapisywać. Dlatego kiedy widzicie na piśmie dwie sąsiadujące samogłoski, to między nie trzeba wstawić ɬ.
*mydlo, mydlě > მუა, მული (muɬa, muli).
Głoski q’ (ყ) używamy tylko w nielicznych zapożyczeniach z gruzińskiego oraz onomatopejach.
Głoski ʁ (ღ) używamy w zapożyczeniach z gruzińskiego i abchaskiego oraz z *gl (np. aʁlasa).
Podsumowując, zasób fonetyczny południowego dialektu prezentuje się następująco:
4 samogłoski: ɑ, e, y, ɪ
33 spółgłoski:
b, p’, pʰ
g, k’, kʰ
d, t’, tʰ
s, z, ʃ, ʒ, ʃʷ, ʒʷ
ts, dz, tʃ, dʒ, tʃʷ, dʒʷ
l, ɮ, r, r:, ʁ, h, x, q’
m, n
v, (w)
Cz. 3
Liczba mnoga rzeczowników ma dwa paradygmaty: krótki i długi. W paradygmacie krótkim N. ma końcówkę -u, w długim -ebi. W pierwszym odmieniają się (zasadniczo) te słowa, które w temacie mają więcej niż jedną sylabę, w drugim jednosylabowe oraz zapożyczenia z gruzińskiego.
Paradygmat krótki:
N. sg astala, akrava, asluga
N. pl astalu, akravu, aslugu
G. pl astala, akrava, asluga
D. pl astalama, akravama, aslugama
V. pl astalu!, akravu!, aslugu!
Paradygmat rozszerzony:
N. sg katʰa, muɬa, puri
N. pl katʰebi, muɬebi, purebi
G. pl katʰeba, muɬeba, pureba
D. pl katʰebas, muɬebas, purebas
V. pl katʰebas, muɬebas, purebas
Szczątkowo zachowana jest tzw. trzeci paradygmat, z rozszerzeniem -ove, który dominuje jedynie przy odmianie słowa bakʰa (Bóg):
N. bakʰove
G. bakʰov
D. bakʰama
V. bakʰu!
Poza bakʰa ta odmiana jest możliwa m.in. dla suna, vala czy matʰi (!).
Dla kilku rzeczowników, które przeszły z *TъТ... na aTT... (np. *pьsъ > apsa), w liczbie mnogiej wraca forma pierwotna
N. sg apsa
N. pl pesebi
G. pl pesebas itd.
