Łužica abo smjerć!

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka górnołużyckiego, którym zajmuję się dłuższy czas, ale teraz chcę sobie usystematyzować tę wiedzę, przy okazji tworząc kurs dla szerszej publiki.

Niestety o jakiekolwiek źródła w przypadku tego języka dość ciężko, większość i tak jest po niemiecku albo rosyjsku, po polsku ich praktycznie brak, przynajmniej w internotach. Mimo to postaram się skompresować znane mi źródła rosyjskie i niemieckie. Na ułomność tych źródeł niech wzkaże choćby fakt, że nie wiadomo ile osób włada językami łużyckimi, łączna liczba użytkowników w różnych opracowaniach waha się od 15 do 100 tys. osób.

Lekcja 0 - Wymowa
Poniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.

Aa - po prostu [ä], np. akt, sad, woda
Bb - po prostu [b], np. baba, dub, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Cc - po prostu [t͡s], np. car, nóc, ocean
Čč - zgrubsza [t͡ʃ] czyli miększy nieco odpowiednik polskiego cz, np. čas, ryč
Ćć - raczej też [t͡ʃ], choć niektóre źródła twierdzą, że to odrębny fonem realizowany jako [t͡ɕ]. Na pewno wymawianie tych dźwięków jednakowo nie będzie złe
Dd - po prostu [d], np. dub, dejmant, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], w sumie też [d͡ʒ], realizacja tego fonemu jest dość różna, oczywiście w [d͡ʒ] należy widzieć wpływ niemieckiego
Ee - zgrubsza [ɛ], np. wjesele, ale przed spółgłoskami palatalnymi, tj. š, č, ž, ć, dź, ń, j raczej jako [e] a nawet [ei̯], np. dźeń, rejować, tež.
Ěě - zgrubsza jako [iɪ] albo [ʲɪ], np. wěk, wěra, rěč
Ff - po prostu [f], głównie w zapożyczeniach
Gg - po prostu [g], jak wyżej
Hh - na początku wyrazu raczej jak [h], w pozostałych miejscach [ɦ], przed i, e, ě jest palatalizowane do [hʲ]/[ɦʲ]. Oprócz tego <hw> wymawiamy [f] lub [v], np. hwězda, a przed pozostałymi spółgłoskami i w wygłosie <h> jest nieme, np. hromadźić, zahroda,
přibrjóh.
Chch - na początku wyrazu oraz po przedrostkach jest to [kʰ] (w historycznej ortografji nawet to zapisywano <kh>), np. chlěb, wobchod, ulega palatalizacji do [kʲʰ] przed i, e, ě, np. přichilnosć. W pozostałych miejscach jako [x] lub odpowiednio [xʲ].
Ii - raczej jako [i], choć po spółgłoskach twardych często jako [ɪ]
Jj - po prostu [j]
Kk -  po prostu [k], palatalizuje się przed i, e, ě do [kʲ]
Łł - literacko jest to [w], często słyszy się jednak [ʋ] albo [β]. Praktycznie nie ulega ubezdźwięcznieniu. Palatalny warjant to [wʲ] lub [ɥ].
Ll - po prostu [l], przed i, e, ě palatalizuje się do [lʲ].
Mm - [m], np. mak, dym
Nn - [n], np. noha, syn, wymawiana [nʲ] przed i, ě, np. něžna, przed tylnojęzykowymi [ŋ]
ń - wymawiane [i̯n], w zasadzie występuje tylko przed spółgłoskami i w wygłosie, przed tylnojęzykowymi [i̯ŋ]
Oo - ogólnie [ɔ], przed wargowymi w, p, b, m, ł a także tylnojęzykowymi k, g, ch, h zwęża się do [ o]
Óó - zasadniczo [ʊ], choć spotyka się też wymowę dyftongiczną [oʊ], w każdym razie na pewno nie [u ]
Pp - po prostu [p]
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [ʀ], a przed i, e, ě, j jako [ʀʲ], choć w przypadku północnych gwar jest to, tak samo jak w dolnołużyckim odpowiednio [r] i [rʲ].
ř - wyłącznie w grupach př, kř, tř wymawianych odpowiednio [pʃ], [kʃ], [t͡sʲ].
Ss - zgrubsza [s ], ale w wielu pożyczkach z niemieckiego jest to [z], np. sakski
Šš - po prostu [ʃ]
Tt - po prostu [t], np. tam, róst
Uu -  po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Przed spółgłoską w nagłosie jest nieme, np.
y - coś około [ɨ]
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie
Žž - po prostu [ʒ], jw.

Grupy spółgłosek typu sć, šć, sč wbrew pozorom nie upraszczają się i są wymawiane regularnie.

Akcent w języku górnołużyckim jest inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki, łaciny i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią.

[Úlfurinn]

DOLNOSERBŠĆINA

Moim postanowieniem noworocznym była nauka języka dolnołużyckiego, którym zajmuję się od trzech dni, ale teraz widząc, że Siemioród już zaczął, to na zasadzie kopiowania dam do porównania to samo, tylko po d~ł~cku.

Lekcja 0 - Wymowa
Poniższy opis powinien być raczej jedynie wzkazówką, w zasadzie wymowa jest inna u każdej osoby, najpewniej zależy to od podłoża djalektalnego i stopnia zniemczenia danego uż~nika języka.

Aa - po prostu [ä], np. Adam, album, ale, ananas, amater (pl. amator), akt, alfabet
Bb - po prostu [b], np. baba, baran, bajka, bagno, banda, bok, bosy, buda, na końcu słów się ubezdźwięcznia, podobnie jak w polskim
Bj bj - zmiękczone b [bʲ], nie jak po polsku bi, np. tebje - ciebie, tobie; grabje - grabie, njebjo - niebo, sebje - siebie, sobie
Cc - po prostu [t͡s], np. co, cas - czas, cement, cesak - grzebień, cerw – czerw, robak
Čč - po prostu [t͡ʃ], występuje głównie w zapożyczeniach, np. kawč - tapczan, Čech - Czech, małučki - malutki
Ćć - po prostu [tɕ] (nie jak po g~ł~cku!), ć piszemy zawsze, nawet przed i (ći), np. gósć - gość, sćicha - cicho, dwanasćo - dwanaśćcie, dosć - dość
Dd - po prostu [d], np. dom, wóda, dub - dąb, doł - dół, daloko - daleko, Dunaj, ulega ubezdźwięcznieniu
Dźdź - dwuznak, oznacza [d͡ʑ], występuje tylko w połączeniach zdź i ždź, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. gózdź - gwóźdź, zdźaržać - zachować, pózdźe - późno
Ee - po prostu [ɛ], np. delka - deska, gerc - grajek, cera - kreska, efekt, etapa - etap
Ěě - zgrubsza jako [iɪ], chyba, że nie jest akcentowane, wtedy [ʲe], np. lěto - rok, měso - mięso, pětk - piątek, město - miasto, ně - nie
Ff - po prostu [f], głównie w zapożyczeniach
Gg - po prostu [g]
Hh - zawsze bezdźwięczne [h], nie, jak po górnołużycku, np. Hajno - Henryk, how - tu, hynacej - inaczej, horicont - horyzont
Chch - po prostu [x], np. chto - kto, pcha - pchła, chóry, chudy, mech, měch - worek
Ii - raczej jako [i], zawsze twardo, np. lipa, nimski - niemiecki, nigdy, bitwa, Biblija - Biblia
Jj - po prostu [j]
Kk -  po prostu [k]
Ll - po prostu [l]
Łł - po prostu [w], zawsze się wymawia, np. młody, głowa, łuka - łąka, ławka, łdza - łza, błoto
Mm - [m], np. mały, malina, młyn, mě - imię, mroja - mrówka, móst, mudry - mądry
Mj mj - zmiękczone m [mʲ], nie jak po polsku mi, np. mjasec - miesiąc, księżyc, mjac - miecz, mjatel - motyl, mjod - miód
Nn - [n], np. nan - ojciec, noga, nad, nadawk - zadanie, nagły, nagi, nos
Ńń oraz Nj nj- wymawiane [nʲ] (nie jak polskie ń!), np. jeleń, wogeń - ogień, kanja - kania, wóń - zapach, njewina - niewinność
Oo - ogulnie [ɔ]
Óó - znak ten ma bardzo wiele warjant wymowy, najczęściej jako /ɨ/ (polskie y), często też jako [ɛ] (polskie e)!
Pp - po prostu [p]
Pj pj - zmiękczone p [pʲ], nie jak po polsku pi, np. popjeł - popiół, pjero - pióro, pjas - pies, pjenjez - pieniądz
Rr - za literacką uznaje się wymowę języczkową [r], czyli zwykłe polskie r, wymowa górnołużycka ([ʀ]) jest powszechna, lecz błędna
Ŕŕ oraz Rj rj- wymawiane [rʲ] (nie jak polskie rz!), np. murjaŕ - murarz, wrjos - wrzos, rjemjeń - rzemień, mórjo - morze
Ss - po prostu [s]
Šš - po prostu [ʃ], polskie sz
Śś - po prostu [ɕ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. śańki - cienki, maś - matka, pisaś - pisać, śichy - cichy, śěło - ciało
Tt - po prostu [t], np. takt, ty, tam, tšawa - trawa, towaristwo - towarzystwo, tšach - strach
Uu -  po prostu [u]
Ww - identycznie jak Łł, grupa wł oczywiście wymawiana jest [w]. Na początkach wyrazów jako wo-, wu- nieme, ale zawsze czytane w przedrostku wó- (jako ły lub łe, oczywiście)
Wj wj - zmiękczone ł [wʲ], np. wjacor – wieczór, wjas – wieś, wjasele – radość, strowje - zdrowie
y - tak, jak po polsku - /ɨ/
Zz - po prostu [z], ubezdźwięcznia się w wygłosie
Žž - po prostu [ʒ], jw.
Źź - po prostu [ʑ], jak w polskim, zasada pisowni taka sama, jak z ć, np. źeń - dzień, tyźeń - tydzień, źo - gdzie, dokąd, žołź - żołądź, źiw – cud, źiśi - dzieci

Akcent w języku dolnołużycki jest inicjalny, jedynie zapożyczenia z greki, łaciny i francuzkiego mają akcent na odpowiednio trzecią sylabę od końca lub ostatnią. Uwaga! Jeśli przed wyrazem jedno- bądź dwusylabowym stoi przyimek, wówczas to przyimek weźmie akcent.

[Siemoród]

HORNJOSERBŠĆINA

Lekcja 1 - Czasownik (słowjeso), czas teraźniejszy
W języku g~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby, oprócz tego w drugiej i trzeciej osobie liczby podwójnej występuje odmiana przez rodzaje (zanikająca w języku potocznym, ale przestrzegana w języku literackim). Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami dwaj, dwě, wobaj, wobě (dwa, dwie, oba, obie), choć nie są one konieczne.

Czasowniki być (być), měć (mieć) są nieregularne, czasowniki pisać (pisać), twarić (budować), wuknyć (uczyć się) reprezentują konjugacje -a-, -i- oraz -je-tematyczne. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich.

inf.	być	měć	pisać	twarić	wuknyć
ja	sym	mam	pisam	twarju	wuknu
ty	sy	maš	pisaš	twariš	wuknješ
wón, wona, wono	je	ma	pisa	twari	wuknje
mój	smój	mamoj	pisamoj	twarimoj	wuknjemoj
wój	staj, -ej	mataj, -ej	pisataj, -ej	twaritaj, -ej	wuknjetaj, -ej
wonaj, wonej	staj, -ej	mataj, -ej	pisataj, -ej	twaritaj, -ej	wuknjetaj, -ej
my	smy	mamy	pisamy	twarimy	wuknjemy
wy	sće	maće	pisaće	twariće	wuknjeće
woni, wone	su	maja	pisaja	twarju	wuknu

Formy dwoiny na -aj są męzkie, formy na -ej są żeńsko-nijakie. Podobnie wygląda rozróżnienie zaimków woni, wone.

Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.

Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepisaš, njewuknjetaj. Wyjątkiem od reguły jest czasownik być, którego formy przeczące brzmią njejsym, njejsy, njeje, njejsmoj, ..., tj. z przedrostkiem njej-.

Czytanka

Naša wjeska
To je naša wjeska. Blisko wjeski je lěs. Tam widźiš našu chěžu. Wokoło chěže je zahroda. W zahrodźe je naša wowca. Naša kruwa tam njeje. Tu je dróha do města. Widźiš tam šulu? Tam je naš wučer. Wučer ma psyka. Blisko zahrody je naš susod. Susod ma awto a jědźe do města. Maš doma tež awto? Blisko dwora je štom. Wokoło štoma je trawa. Što hišće widźiš?

W serbskej rěčnej šuli
Serbska rěčna šula je w Minakale. Minakał je wjeska blisko serbskeje hole a ma rjanu wokolinu. Blisko wsy su haty a lěsy. W rěčnej šuli wuknješ serbsce rěčeć, pisać a čitać. Šula je stare twarjenje, to běše hród knježka. Ale nětko je to ludowe swójstwo. Hdyž do domu stupiš, wjeseliš so, dokelž je wšitko jara čiste. Deleka, na prawej stronje, je klubownja, na lěwej stronje zarjadnistwo. Hdyž po schodźe horje dźeš, widźiš lěharnju, myjernju a posłucharnju. W druhej chěži blisko šule bydli domownik. Kóždy dźeń tam šulerjo z twornje abo zarjadnistwa a ratarstwa serbsce wuknu. Njechaš tež do serbskeje rěčneje šule přińć a serbšćinu wuknyć?

Naša rjadownja
Dźensa smy prěni raz tu. Serbska wyša šula je wulke a krasne twarjenje. Wona je wažna a wuznamna. Naša rjadownja je přijomna rumnosć. Wona je wulka, rjana a swětła. Prědku je šěroka čorna tafla. Nimo toho stoji tam tež wučerske blido a stólc. Zady wisa wučbny plan. Kóžda ławka je nowa a čista. Horjeka leži zwučowanski zešiwk a mały słowničk. Prědku leži naša rjadowniska kniha.

Što praji naš wučer? Wón praji: ‚‚Jano, twój nowy wołojnik je tu, ale hdźe je twoje pjero?’’ Jan wotmołwi: ‚‚Moje pjero leži hišće doma.’’ Potom praji wučer: ‚‚Leńka, pój doprědka a pisaj! Marja, čitaj! Derje tak! Sydńće so! Jurjo, stań, dźi k tafli a pisaj dale! Nětko sy hotowy, sydń zaso!’’

Nětko je hodźina nimo, a wučer praji: ‚‚Stańće, božemje!’’


(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка)

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników być i měć do poniższych zdań:
Ja ... Serb. Mój ... Serb a Serbowka. Wonaj ... Nan a mać ... doma. Moji bratrojo ... tam. Hornja Łužica ... w Sakskej. Towaršojo, hdźe ...? Wone nje... tam.

Twoja sotra ... psyka? A ty ... psyka? Nje... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětr ... zešiwk a wołojnik. A što ty tam ...?

2. Przetłumacz na górnołużycki
Gdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.

[Henryk Pruthenia]

Czytanki! Zawsze na plus!

[Úlfurinn]

DOLNOSERBŠĆINA

Lekcja 1 - Czasownik (werb), czas teraźniejszy
W języku d~ł~ckim formy osobowe czasownika odmieniają się przez trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą) i trzy osoby. Liczba podwójna często łączy się z liczebnikami dwa, dwě, wobej (dwa, dwie, oba/obie), choć nie są one konieczne.

Czasowniki byś (być), měś (mieć) są nieregularne, czasowniki pisaś (pisać), twariś (budować), spiwaś (śpiewać) reprezentują konjugacje -(j)o, -i oraz -a. Nazwy konjukacyj pochodzą od końcówek dla 3.os.l.p. w czasie teraźniejszym. Konjugacje te najlepiej jest zapamiętywać razem z bezokolicznikiem, co wyszczególniać będę w listach słówek po każdej lekcji, bo często odbiegają one od tych polskich.

inf.	byś	měś	pisaś	twariś	spiwaś
ja	som	mam	pišom	twarim	spiwam
ty	sy	maš	pišoš	twariš	spiwaš
wón, wóna, wóno	jo	ma	pišo	twari	spiwa
mej	smej	mamej	pišomej	twarimej	spiwamej
wej	stej	matej	pišotej	twaritej	spiwatej
wónej	stej	matej	pišotej	twaritej	spiwatej
my	smy	mamy	pišomy	twarimy	spiwamy
wy	sćo	maśo	pišośo	twariśo	spiwaśo
wóni	su	maju	pišu	twarje	spiwaju

W liczbie podwójnej i mnogiej w żadnym wypadku nie rozróżniamy rodzajów, zaimek "wóni" oznacza "oni, one".

Warto zwrócić uwagę, że formy drugiej i trzeciej osoby dwoiny są identyczne dla wszystkich czasowników.

Czasowniki zaprzecza się za pomocą przyrostka nje- (pisanego razem z czasownikiem i akcentowanego), np. njemam, njepišoš, njespiwaśo. Wyjątkiem od reguły jest czasownik być, którego formy przeczące brzmią njejsom, njejsy, njejo, njejsmej, ..., tj. z przedrostkiem njej-.

Czytanka

Naša wjaska
To jo naša wjaska. Blisko jo wejsny lěs. Tam wiźiš našu chyžu. Wokoło chyže jo zagroda. W zagroźe jo naša wójca. Naša krowa tam njejo. Tu jo droga do města. Wiźiš tam šulu? Tam jo naš ceptaŕ. Ceptaŕ ma psyka. Blisko zahrody jo naš sused. Sused ma awto a jěźo do města. Maš doma teke awto? Blisko dwóra jo bom. Wokoło boma jo tšawa. Co hyšći wiźiš?

W serbskej rěcnej šuli
Serbska rěcna šula jo w Prjawozu. Prjawoz jo město blisko serbskeje góle a ma rědnu wokolinu. Blisko jsy su gaty a lěsy. W rěcnej šuli wuknjoš powědaś, pisaś a cytaś po serbsku. Šula jo stare twarjenje, to jo gród kněžka był. Ale nět jo to ludowe swójstwo. Ga doma zastupijoš, wjaseliš se, dokulž jo wšo krada cyste. Dołojce, napšawo, jo klubownja, nalěwo amtowanje. Ga po schoźe górjej źoš, wiźiš lěgaŕnju, myjaŕnju a słuchaŕnju. W drugej chyžy blisko šule bydli domownik. Kuždy źeń tam wukniki z twóŕby abo amtowanja a rolnikaŕstwa po serbsku wuknu. Njocoš teke do serbskeje rečneje šule pśiś a serbšćinu wuknuś?

Naša rědownja
Źinsa smy prědny raz tu. Serbska wusokošula jo wjelike a pěkny twarjenje. Wóna jo wažna a wuznamna. Naša rědownja jo spódobna městna. Wóna jo wjalika, rědna a swětła. Prězy jo šyroka carna tofla. Mimo togo stoj tam teke wucabnikojske blido a stół. Slězy wise góźinski plan. Kužda ławka jo nowa a cysta. Górjejce lažy zwucowanka a mały słowničk. Prězy laže naše rědowniske knigły.

Co groni naš ceptaŕ? Wón groni: ‚‚Jan, twój nowy wołojnik jo tu, ale ga jo twóje pjero?’’ Jan wótegroni: ‚‚Móje pjero laži hyšći doma.’’ Pótom grani ceptaŕ: ‚‚Leńka, pójź doprědka a piš! Marja, cytaj! Derje tak! Sedniśo se! Jurjo, stań, źi k tofli a piš dalej! Nět sy gotowy, sedni zasej!’’

Něnto jo góźina mimo, a ceptaŕ groni: ‚‚stańśo, božemje!’’


(czytanka pochodzi z: Мудра И., Петр Я. - Учебник верхнелужицкого языка, [tłumaczenie z g~ł~ckiego własne ~Grewed])

Słowniczek

[close]

Zadania
1. Wstaw odpowiednie formy czasu teraźniejszego czasowników byś i měś do poniższych zdań:
Ja ... Serb. Mej ... Serb a Serbowka. Wónej ... nan a mać. Wej ... doma. Móje bratšy ... tam. Dolna Łužyca ... w Nimskej. Towariš, źo ...? Wóni nje... tam.

Twója sotša ... psyka? A ty ... psyka? Nje... psyka, ale mój nan a mać ... psykow. Pětš ... zešywk a wołojnik. A co ty tam ...?

2. Przetłumacz na dolnołużycki
Gdzie jest szkoła? Szkoła jest tam. Serbołużycka szkoła uczy mówić, czytać i pisać po serbołużycku. Kto to jest? To jest Piotr. Piotr jest Serbołużyczaninem i bardzo dobrze mówi po serbołużycku. Piotr i Michał uczą się czytać po serbsku. Nauczyciel przychodzi. Nauczyciel pisze, Piotr i Michał też piszą. Co robi matka i ojciec w domu? Matka i ojciec cieszą się, że syn i córka uczą się pisać po serbołużycku. Dzisiaj pierwszy raz piszę i mówię po serbołużycku. Tu stoi wysoki stół, a tam wisi duża tablica. Oni długo śpią. Jan siedzi, a obok leży pies. Nasz sąsiad to pan Mirosław.

[Henryk Pruthenia]

Źle skopiowałeś info o rodzajach.