Lekcja pierwsza
A czy ty jesteś gorącą bransoletką na nogę?
W języku arabskim rzeczownik posiada dwa stany - określony i nieokreślony.
Stan nieokreślony dla większości rzeczowników można poznać po obecności nunacji. Nunacja polega na tym, że na końcu słowa pojawia się głoska n, którą zapisuje się przez podwojenie samogłoski oznaczającej przypadek.
Dla przykładu odmiana w stanie nieokreślonym rzeczownika słoń.
1. przypadek فِيلٌ fīl-un
2. przypadek فِيلٍ fīl-in
3. przypadek فِيلاً fīl-an
Jak widać nunacja w trzecim przypadku nie potrafi samodzielnie ustać nad większością liter, więc dostawia się tam jeszcze alifa dla dekoracji.
W praktyce końcówki przypadków wymawia się równie często, jak nosowość w polskim się, ale i tak trzeba je znać.
Stan określony poznaje się po braku nunacji (zawsze) i rodzajniku określonym (nie zawsze). Rodzajnikiem określonym jest أَلْ al, którego w 99.9% przypadków nie wymawia się jak [al].
I tu dochodzimy do czegoś takiego, jak podział spółgłosek arabskich na słoneczne i księżycowe. Słoneczne to te, które mają miejsce artykulacji tam, gdzie /l/, czyli przedniojęzykowe, księżycowe zaś to te, których miejsce artykulacji jest inne (wargowe, wargowo-zębowe, tylkojęzykowe i jeszcze „głębsze”). Wyjątkiem jest /ğ/, które mimo przedniej artykulacji nie zachowuje się po księżycowemu, a to dla tego, iż pochodzi od tylkojęzykowego /g/. Jest to prawdopodobnie jedyna logiczna zasada w tym języku, więc arabiści zwykle udają, że jej nie ma, i każą się na pamięć wywryć listy liter słonecznych. Litery słoneczne, jeśli znajdują się bezpośrednio po rodzajniku, asymilują /l/ pod względem sposobu artykulacji i dźwięczności, tworząc tym samym geminatę. Coś takiego w piśmie oznacza się znakiem podwojenia – szaddą. Litery księżycowe na szczęscie nie powodują asymilacji. Również i samogłoski nie modyfikują rodzajnika, czasem tylko po jego dodaniu przestawiają się w losowy sposób wewnątrz rdzenia.
Kilka przykładów w pierwszym przypadku (pozostałe analogicznie).
šaraf-un شَرَفٌ 'jakiś honor'
aššaraf-u أَلْشَّرَفُ 'ten honor'
ḫulḫāl-un خُلْخَالٌ 'jakaś bransoletka na nogę'
alḫulḫāl-u أَلْخُلْخَالُ 'ta bransoletka na nogę'
imraʼat-un إِمْرَأَةٌ 'jakaś kobieta'
almarʼat-u أَلْمَرْأَةُ 'ta kobieta'
Z trzech przypadków w dalszej części lekcji przyda się jedynie pierwszy.
Oprócz stanów język arabski posiada również rodzaj gramatyczny: męski i żeński. Podobnie jak w j. polskim nie zawsze da się poznać rodzaj po budowie słowa (por. ten koń ale ta dłoń z jednakową końcówką) ani po realne płci desygnatu (w arabskim istnieje ta kalif). Pewne jest chyba tylko to, że słowa zakończone na tzw. tamarbutę, tj. at ـَة (+ końcówka przypadka) są rodzaju żeńskiego. Z końcówki tej zresztą normalnie wymawia się tylko [a]. Działa ona trochę jak in w esperanto...
dziadek – ğadd-un – جَذٌّ
babcia – ğaddat-un – جَذَّةٌ
gorący – ḥārr-un -حَارٌّ
gorąca – ḥārrat-un -حَارَّةٌ
...a trochę inaczej.
matka – umm-un – أُمُّ
ojciec – ab-un – أَبٌ
banany – mauz-un – مَوْزٌ
banan – mauzat-un – مَوْزَةٌ
Z tą wiedzą możemy przejść już do zdań imiennych. Zasada ich tworzenia jest bardzo prosta: czasownik 'jest', którego nie ma w zdaniu, jest tam, gdzie jest różnica stanu, czyli jest on po podmiocie, pomimo że w szyku zdania arabskiego czasownik jest przed podmiotem. Gdyby nie było różnicy stanu, to nie byłoby 'jest', bo jest się zawsze czymś inaczej określonym, niż samemu się jest. Logiczne, prawda?
OK, to teraz przykłady.
alḫulḫāl-u lḥārr-uأَلْخُلْخَالُ ٱلْحَارُّ 'określona gorąca bransoletka na nogę' – oba człony, rzeczownik i następujący po nim przymiotnik, są jednakowo określone, więc nie ma między nimi predykacji. Zamiast tego przymiotnik opisuje rzeczownik (taki jest właśnie szyk arabskiej przydawki przymiotnikowej – przymiotnik stoi po rzeczowniku). Gdyby kogoś ciekawiło, co stało się z /a/ w rodzajniku, to pożarło się z /u/ z bransoletki i znikło, pozostawiając na pamiątkę po sobie jeno ten szlaczek nad alifem.
ḫulḫāl-un ḥārr-un خُلْخَالٌ حَارٌّ 'nieokreślona gorąca bransoletka na nogę' – jak wyżej, oba człony są jednakowo określone, więc nie ma predykacji.
alḫulḫāl-u ḥārr-un أَلْخُلْخَالُ حَارٌّ 'określona gorąca bransoletka na nogę jest nieokreśloną gorącą' Bęc! Mamy różnicę stanu, więc mamy predykację!
Zawsze określone są zaimki osobowe.
anā أَنَا 'ja'
anta أَنْتَ 'ty, które jesteś mężczyzną'
anti أَنْتِ 'ty, które jesteś kobietą'
huwa هُوَ 'on'
hiya هِيَ 'ona'
Możemy więc spokojnie również i o nich coś orzec.
anā ḥārr-un أَنَا حَارٌّ 'jestem gorący'
anā ḥārrat-un أَنَا حَارَّةٌ 'jestem gorąca'
anā ḫulḫāl-un ḥārr-un أَنَا خُلْخَالٌ حَارٌّ 'jestem gorącą bransoletką na nogę'
Pytania rozstrzygające tworzy się słówkiem hal هَلْ 'czy', np.
hal anta ḫulḫāl-un ḥārr-un هَلْ أَنْتَ خُلْخَالٌ حَارٌّ 'czy jesteś, o samcu!, gorącą bransoletką na nogę'
Odpowiedzią twierdzącą jest na`am نَعَمْ 'tak', przeczącą lā لا 'nie'.
na`am anā ḫulḫāl-un ḥārr-un نَعَمْ أَنَا خُلْخَالٌ حَارٌّ 'tak, jestem gorącą bransoletką na nogę'
lā anā bayḍ-un aḫḍar-u wa marīḍ-un لا أَنَا بَيْضٌ أَخْضَرُ وَ مَرِيضٌ 'nie, jestem zielonym i chorym jajkiem' (وَ to oczywiście spójnik i, a czemu przy zielonym nie ma nunacji, to już inna historia - w każdym razie przy tym słowie nigdy jej nie ma)
Wyprzedzając pytanie - nie, nie wiem, jak powiedzieć 'nie, nie jestem gorącą bransoletką na nogę', bo to widać zbyt trudne, żeby nauczyć tego już na pierwszym roku.
Zadanie domowe - w oparciu o słówka z lekcji lub/i podane niżej ułożyć możliwie bezsensowny dialog.
łagodny – raqīq-un – رَقِيقٌ
smaczny – laḏīḏ-un – لَذِيذٌ
czosnek – ṯawm-un – ثَوْمٌ
złodziej – liṣṣ-un – لِصٌّ
pisklę – ṣūṣ-un – صُوصٌ
góra – ğabal-un – جَبَلٌ
czysty – naẓīf-un – نَظِيفٌ
student – ṭālib-un – طَالِبٌ
glina – ṭīn-un – طِينٌ
figi – tīn-un -تِينٌ
lekarz – ṭabīb-un – طَبِيبٌ
brzuch – biṭn-un – بَطْنٌ
mądry – ḏakiyy-un – ذَكٍيٌّ
