Zgodnie z obietnicą kolejna porcja wiadomości o języku.
Alfabet i fonetyka:
A (ɑ)
Ä (æ, ɛ)
(B) (b)
(C) (s, k)
(D) (d)
E (e)
(F) (f)
(G) (pojawia się w diagramie ng czytanym jako ɲ, gdzie nie słychać g, w zapożyczeniach jako ɡ)
H (h)
I (i)
J (j)
K (k)
L (po spółgłoskach krótkich i samogłoskach długich i krótkich l, po długich samogłoskach ɭ)
M (m)
N (n)
O (ɔ)
Ö (ø)
P (p)
R (ɾ)
S (s, bardzo rzadko ʃ w zapożyczeniach)
T (t)
U (u)
Ü (ʏ)
V (v, ʋ)
(X) (ks)
(Z) (t͡s)
Stopniowanie przymiotników:
Dobry - Noralut
Lepszy - Noralutii
Najlepszy - Noralutiisi
Drogi – Kömtüüsälüt
Droższy – Kömtüüsälütii
Najdroższy – Kömtüüsälütiisi
Wyjątkami są dwa przymiotniki:
Mały – Tärelüt
Mniejszy – Tärelütii
Najmniejszy- Tartalutiisi
Duży – Völüt
Większy – Vuralutii
Największy – Vuralutiisi
Przysłówki nie stanowią oddzielnej części mowy.
Liczebniki:
0 – tuol
1 – ei
2 – tai
3 – utta
4 – massuj
5 – met
6 – tet
7 – oret
8 – nasu
9 – vaasa
10 – tunt
11 – tuntei
12 – tuntai
13 – tuntutta
14 – tuntassuj
15 – tunmet
16 – tuntet
17 – tuntoret
18 – tuntasu
19 – tuntaasa
20 – taitunt
21 – taitunt ei
22 – taitunt tai
23 – taitunt utta
30 – uttatunt
40 – massujtunt
50 – metunt
58 – metunt nasu
60 – tetunt
70 – oretunt
80 – nasutunt
90 – vaasatunt
100 – raava
101 – raava ei
102 – raava tai
110 – raava tunt
111 – raava tuntei
120 – raava taitunt
130 – raava uttatunt
168 – raava tetunt nasu
200 – tairaava
274 – tairaava oretunt massuj
300 – uttaraav
400 – massujraava
1000 – ilikpo
1001 – ilikpo ei
1100 – ilikpo raava
1400 – ilikpo massujraava
2000 – tailikpo
3000 – uttailikpo
7926 – oretilikpo vaasaraava taitunt tet
10 000 – tuntilikpo
32 158 – uttatunt-tai-ilikpo raava metunt nasu
100 000 - raavailikpo
418 933 – massujraava-tuntasu-ilikpo vaasarava uttatunt utta
1 000 000 – milian
1 000 000 000 -miliart
Jak widać, jest mnóstwo wyjątków gramatycznych, głównie przez słowo "raava".
Liczebniki porządkowe tworzy się przez dodanie do ostatniego członu liczebnika końcówki -tte.
1400. - ilikpö massujraavatte
6. - tette (pamiętaj o zasadzie niemożności wystąpienia 3 takich samych głosek).
Rodzaje (Gänärü)
w liczbie pojedynczej (singular, sg):
rodzaj męski (maskulin, ms.): oznacza on wszystkich mężczyzn, oraz nazwane zwierzęta (np. kot Mruczek, lew Ronald)
rodzaj żeński (fäminin, fn.): oznacza on wszystkie kobiety, oraz nazwane zwierzęta (np. kocica Dita, lwica Maria)
rodzaj nijaki (näutär, nt.): oznacza on wszystkie rzeczy nieżywotne (typu ołówek, stół), pojęcia abstrakcyjne (np. duma, radość), rośliny, zwierzęta dzikie (np. jakiś tam lew – rodzaj nijaki, lew Ronald – rodzaj męski), a także wszystkie nazwy własne (nawet te, które pochodzą od rzeczowników pospolitych rodzaju męskiego oraz żeńskiego). Dużo ludzi jednak bliskie sobie rzeczy (np. ulubiony samochód) przypisuje do rodzaju męskiego lub żeńskiego (zależy od inwencji).
w liczbie mnogiej (pälüräl, pl):
rodzaj osobowy (humanin, hm.): oznacza on tylko i wyłącznie wszystkie osoby, bez podziału na płeć. Wymienienie za pomocą tego rodzaju rzeczowników nieżywotnych bądź zwierząt jest błędem językowym i może spowodować że odbiorca nie zrozumie naszych intencji
rodzaj nieosobowy (rahumanin, rhm.): do tego rodzaju kwalifikuje się wszystko, co nie znajdzie się w rodzaju osobowym
Ze względu na znikome wykorzystanie rodzajów (brak jakichkolwiek zasad które regulowałby rodzaj), istnieje również teoria, że język wargerski nie posiada rodzajów gramatycznych. Większość podręczników lub opracowań jednak wspomina o rodzajach.
Wspomniana odmiana przez przypadki:
Sg Pl
N Ters (Rista) Tersü (Ristalu)
DG Tersümi (Ristatumi) Tersütumi (Ristalutumi)
LI Tersvä (Ristatuva) Tersüvä (Ristatuvva)
AK Tersüsü (Ristanusu) Tersüsü (Ristatusu)
AB Tersöpö (Ristapo) Tersüpo (Ristatupo)
PS Tersrö (Ristaro) Tersürö (Ristaluro)
LK Tersim (Lekkim) Tersüim
Końcówki do celownika-dopełniacza : -umi/-tumi, -ümi/-tümi
Końcówki do miejscownika-narzędnika: -üva/-tüva, -uva/tuva (możliwa końcówka -vva/vvä kiedy liczba mnoga rzeczownika to -tu/tü
Końcówki do biernika: -usu/-nusu, -üsü/-nüsü
Końcówki do ablatywa: -opo/-po, -öpö/pö
Końcówki do posesywa: więcej wkrótce
Końcówki do lokatywa: -im
Czasy (Teemü)
W języku wargerskim wyróżniamy 4 czasy, w tym dwa przeszłe:
Przyszły (Fütür): wyraża tylko i wyłącznie czynności, które wydarzą się w przyszłości, bez podziału na to, czy odbędą się na pewno, czy nadawca ma tylko taki zamiar. Przedrostek -kös/-kos.
Teraźniejszy (Präsänt): Wyraża czynności które dzieją się w tej samej chwili, kiedy mówi o nich nich nadawca (Kupuję teraz jajka: Littessa meve emevünae) bądź bardzo rzadko o czynnościach które mają się wydarzyć w niedalekiej przyszłości (Jutro jadę na wakacje: Oto rammussa falla tu, tu – poimek oznaczający „na”). Może także zmieniać intencje niektórych wypowiedzi*.
Przeszły imperfekt (Paast impärfäkt): wyraża czynności zazwyczaj dokonane które nie mają wpływu na teraźniejszość (np. Tia pasetosu vallavatuva – on był w więzieniu, ale z tego więzienia już wyszedł). Tworzy się go przez dodanie do czasownika przedrostka -pas/-päs.
Przeszły perfekt (Paast pärfäkt): wyraża czynności niedokonane, które mają jeszcze wpływ na teraźniejszość (Tia müsösü tosutava vallavatuva – on poszedł do więzienia, ale jeszcze w nim siedzi). Tworzy się go podobnie jak w języku niemieckim, tyle że istnieje tylko jedno słówko posiłkowe – müssüt, zaś imiesłów umieszcza się bezpośrednio za nim.
*taki przykład możemy zauważyć np. tutaj:
On siedzi w więzieniu następny rok: Tia tosu vallavatuva evella eppo – w tym przypadku nasz odbiorca wie, że ten ktoś na pewno za rok będzie jeszcze w więzieniu, oraz może wywnioskować, że wcześniej już był w więzieniu (równie dobrze wczoraj, jak i 12 lat temu). Jeżeli ten ktoś dopiero zaczyna wyrok bądź przypuszczamy to, nie używając trybu przypuszczającego:
On będzie siedział w więzieniu następny rok: Tia kosetosu vallavatuva evella eppo – ten ktoś albo na pewno będzie siedział w więzieniu, bądź przypuszczamy to (bo np. ma dopiero rozprawę – avaala). Nadawca także nie wie, bądź nie chce powiedzieć czy ten ktoś już siedzi w więzieniu (szczątkowy tryb nieświadka, który zatracił się w języku).
Imiesłowy (Partisippinu)
Wyróżnia się 6 imiesłowów, omówione na przykładzie czasownika pällisüt (mówić)
Imiesłów perfektu (Pärfäktepartisippi): służy do tworzenia czasu perfekt. Tworzy się go przez dodanie do osobowej formy czasownika sufiksu -ava lub -ävä i występuje tuż po czasowniku posiłkowym müssüt. Przykład: müssä pällissävä. ((prze)mówiłem)
Imiesłów przymiotnikowy (Adjektivvi): ma podobną funkcje jak w języku polskim, czyli jest formą pośrednią pomiędzy czasownikiem a przymiotnikiem. Tworzy się go przez dodanie przedrostka jun- lub jün- do bezokolicznika. Przykład: jünpällisüt (mówiony)
Imiesłów czasu teraźniejszego (Präsäntepartisippi): wskazuje czynność „do zrobienia” (np. do mówienia, do złapania, do biegania). Tworzy się go przez odcięcie od końcówki bezokolicznikowej „ut” lub „üt” (zostaje same „s”) oraz dodanie końcówki -ömi/-omi. Przykład: pällisömi (do mówienia).
Imiesłów czasu przeszłego 1 (Paasteteem partisippi 1): wskazuje osobę, która wykonywała daną czynność (np. ten, który mówił, ten, który złapał, ten, który biega). Tworzy się go przez odcięcie od końcówki bezokolicznikowej „ut” lub „üt” oraz dodanie końcówki -ette. Przykład: Nässüt röv tiaem pällisette kasimmusu! (Zawołać mi tego, co mówił rolę!)
Imiesłów czasu przeszłego 2 (Paasteteem partisippi 2): wskazuje osobę, wokół której wykonywano daną czynność (np. ten, o którym mówiono). Tworzy się go przez dodanie do czasownika z końcówką osobową (wskazującą osobę, o którą chodzi) i dodanie sufiksa -tto/-ttö lub -tot/töt w przypadku gdy czasownik ma już 2 samogłoski/spółgłoski długie. Przykład: Pällissätöt (Mówiono o mnie).
Imiesłów agentu (Agentepartisippi): wskazuje, przez kogo była wykonywana dana czynność(np. mówione przeze mnie), występuje w nieokreślonym czasie przeszłym (na podstawie samego imiesłowu nie można się dowiedzieć, czy czynność jest opisywana w imperfekcie czy w perfekcie). Tworzy się go przez dodanie do osobowej formy czasownika końcówki -mja/mjä. Przykład: Kasimm pällissämjä (Rola mówiona przeze mnie).
Kolejną ciekawostką jest brak strony biernej oraz niemożność stworzenia zdania bez podmiotu. Jeżeli w zdaniu nie ma podmiotu (albo wyraźnie podanego, albo odmienionego czasownika) należy dodać podmiot bezosobowy emm. W mowie potocznej często skraca się go do konstrukcji e'czasownik/imiesłów (np. :E'junastosut pallatiusu? Zrobiono to boisko?)
