Język onxāc: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 93: | Linia 93: | ||
| style="text-align: center;" | Zz | | style="text-align: center;" | Zz | ||
| style="text-align: center;" | c | | style="text-align: center;" | c | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center;" | Čč | ||
+ | | style="text-align: center;" | tɕ | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center;" | Žž | ||
+ | | style="text-align: center;" | ʑ | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center;" | Šš | ||
+ | | style="text-align: center;" | ɕ | ||
|} | |} | ||
Wersja z 19:17, 16 maj 2018
Język onxác - Nazwa własna języka, onxác wywodzi się najpewniej prefiksu klasy 5 on- (obecnie om-) rzeczownika xác, w zależności od kontekstu oznaczającego złoto, wiedzę, prawdę, skarb. Pod kątem gramatyki, słowo onxác należy do grupy archaicznych rzeczowników, których prefiks klasowy złączony jest z nimi na stałe. Zjawisko to nie zostało do końca wyjaśnione, gdyż tego typu rzeczowniki prawie zawsze dotyczą klasy siódmej. Najbardziej wiarygodna teoria mówi, że miało to na celu nadanie jeszcze większego znaczenia, co wskazywałoby, że język ten stanowił ogromną wartość dla kultury nim się posługującej.
Alfabet
Alfabet onxac | IPA |
---|---|
Aa | a |
Áá | a: |
B | b |
Cc | k |
Dd | ð |
Ee | e |
Éé | e: |
Ff | f |
Gg | ɣ |
Hh | h |
Ii | i |
Íí | i: |
Kk | q |
Ll | l |
Mm | m |
Nn | n |
Oo | ɔ |
Óó | ɔ: |
Pp | p |
Rr | ɾ |
Ss | s |
Tt | t |
Uu | u |
Úú | u: |
Vv | u , v |
Xx | ʂ |
Čč | ʧ |
Yy | j , ɨ |
Zz | c |
Čč | tɕ |
Žž | ʑ |
Šš | ɕ |
Akcent pada na tą sylabę, w której jest samogłoska długa. W słowie może wystąpić albo tylko jedna samogłoska długa, albo wszystkie muszą nimi być (nie dotyczy form aglutynacyjnych). Jeśli żadna nie występuje, akcent pada na pierwszą sylabę.
Morfologia
Rzeczownik
Rzeczownik nie odmienia się przez przypadki ani rodzaje. Jest on podstawowym elementem zdań onxác.
Klasy nominalne
Charakterystyczną cechą języka onxac jest występowanie klas nominalnych.Przymiotniki i większość zaimków odmieniają się przez nie w zależności od opisywanego przez nie rzeczownika. Rzeczowniki mają przypisaną klasę w zależności od ich funkcji semantycznej. Wyróżnia się dziewięć klas, każda z nich posiada kilka prefiksów. Użycie każdego z nich uwarunkowane jest pierwszą głoską danego słowa.
Klasa | Prefiks | Znaczenie |
1 | am- , ame- , amo- | osoby |
2 | n- , ne- , no- | zwierzęta, roślyny |
3 | r- , re- , ro- | obiekty służące człowiekowi |
4 | m- , me- , mo- | obiekty dynamiczne, zmienne |
5 | o- , om- | wielkie byty, abstrakcyjne |
6 | i- , imi- , ya- | rzeczowniki odczasownikowe |
7 | c- , cu- , ca- | miejsca, lokalizacje |
8 | xim- , ximi- | obiekty występujące grupami |
9 | w- , we- , wo- | wszystkie inne rzeczowniki |
- W klasach 1, 2, 3, 4 , 7 , 9 , prefiks (C)- otrzymuje każde słowo rozpoczynające się samogłoską, (C)e- : b, d, g, w, l, y, r, m, n ; (C)o- natomiast, gdy pierwszą literą jest: p, t, k, f, s, c, h
- W klasie 5 prefiks o- otrzmują wyrazy rozpoczynające się od spółgłoski, om- natomiast te, które zaczynają się od spółgłoski
- W klasach 6, 8 nie istnieją żadne reguły , wybór prefiksu jest opcjonalny.
Żaden rzeczownik nie może niezależnie od funkcji wystąpić bez przedimka określonego lub przedrostka klasy, który w pewnym stopniu pełni też funkcję przedimka nieokreślonego. Brak tych elementów zmienia jego znaczenie na "być czymś" np. Koa holo - "Jesteś człowiekiem". Jak widzimy, rzeczownik holo (człowiek) nie jest w tym wypadku połączony z przedimkiem lub przedrostkiem klasy.
Istnieją rzeczowniki, takie jak choćby coduí "mrowisko", które tworzą z prefiksem skostniałą, nierozerwalną całość. Mimo tego, nie wymagane jest dla nich dodawanie kolejnego prefiksu przy odmianie, jak i też nie występują z przyimkiem określonym.
Liczba mnoga
W prajęzyku prawdopodobnie występowały liczby podwójna i potrójna. Świadczy o tym istnienie klasy ósmej, niespotykanej w innych językach tej rodziny, jak i nieregularnościach zachodzących w niej samej. Liczba mnoga w języku onxác formowana jest w różne sposoby, w zależności od klasy rzeczownika.
- Dla klas od 1, 2 tworzymy ją poprzez marker liczby mnogiej la + reduplikację przedostatniej sylaby, np. ke bonum - ke la bonunum , ke lonukaol - ke la lonukakaol (syn - synowie, drzewo - drzewa)
- Dla klas 3, 4, 5, 9 tworzymy ją za pomocą markera la, np. la okea (ognie)
- Dla klas 6,7,8 liczba mnoga nie istnieje. Może być ona odczytywana z kontekstu w zdaniach.
Liczbę mnoga używana jest tylko w przypadkach, gdy nie znana jest dokładna liczba opisywanych obiektów. W sytuacji gdy jest nam znana, używamy liczebnika oraz rzeczownika w liczbie pojedynczej. Za przykład posłużą zdania: La amoholo notum lón caí laua "Każdy człowiek ma własny charakter". W tym wypadku wyraz holo występuje w liczbie mnogiej. Amoholo yóy la me coduí go re velou - "Dwaj ludzie idą do lasu". Rzeczownik holo jest tu w liczbie pojedynczej. Dalej występuje jednak zaimek osobowy la me "oni".
Przedimek określony
Istnieje jeden przedimek określony, ke. Jego podstawowym zadaniem jest oznaczanie rzeczownika, w sytuacji gdy ten nie występuje w zdaniu, np. w odpowiedziach w języku mówionym. Używany jest także, gdy mówimy o znanych nam rzeczach np. Ke husé wa lé weJan laua - "Mam na imię Jan". Ważnym faktem jest, że gdy przedimek określony poprzedza rzeczownik, rzeczownik traci prefiks klasy. Sytuacja, w której oba te elementy występują dla jednego rzeczownika ma zbliżone znaczenie do wołacza. Ke oTéxoc, koa la só go kemsus tlá mofele a. - "Panie, ześlij nam chleba"
Przymiotnik
Przymiotnik w języku onxác pełni rolę polskiego przymiotnika jak i przysłówka. Tak jak żadna z części mowy, nie przybiera on żadnych określonych cech umożliwiających szybkie jego rozpoznanie. Przymiotnik zawsze znajduje się po opisującym go rzeczowniku. Ke getí nayi - "Piękna dziewczyna". Może być on utworzony z rzeczownika poprzez poprzedzenie go wyrazem pola, np. ke louné - pola louné (woda - wodny)
Stopniowanie przymiotnika
Istnieją 3 stopnie: równy, wyższy, najwyższy. Poniżej na przykładzie lehón - "wielki, dojrzały, dorosły"
St. równy | St. wyższy | St. najwyższy |
---|---|---|
lehón | lehóhón | é lehóhón |
Przymiotnik w zdaniu zawsze przybiera formę klasy rzeczownika, którego opisuje. Lé redósty renayi fumery. Jem smaczne jedzenie
Czasownik
Czasownik w języku onxác odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (prosty i ciągły). Poniżej opisane będą tylko różnicę pomiędzy czasem prostym a ciągłym, gdyż niezależnie od czasu zasady są takie same.
Czas prosty
Budowa
Podmiot + dopełnienie + czasownik
Służy on wyrażaniu stanów, akcji które odbywają się w teraźniejszości. Stosuje się go w sytuacji, gdy:
- podmiot nie jest świadom swoich działań: Me coged ho locang - "On siedzi na mrowisku"
- podmiot jest w trakcie jakiejś czynności, ale nie robi jej w danym momencie: Lé rofot menevet mohuom beala, vou kalong lé i beala - "Czytam książkę od roku, ale nie czytam w tej chwili"
- podmiot nie ma wpływu na zjawisko: Wogom me uas nahua watu - "Lód się topi ponieważ jest ciepło"
Czas ciągły
Budowa
Podmiot + dopełnienie + re + czasownik
- Podmiot jest w trakcie wykonywania czynności.
- Podmiot jest świadom wykonywanej czynności, robi ją z premedytacją.
- Efekty działań podmiotu są łatwo obserwowalne: Me laua wa lé re nextcá - "On niszczy mój dom"
Wyrażanie przyszłości
Aby wyrazić przyszłość, należy wspomóc się partykułą tlá, który umieszczany jest przed czasownikiem. Lé yalala re lala / Lé yalala re tlá lala - 'Śpiewam pieśń / zaśpiewam pieśń
Wyrażanie przeszłości
Aby wyrazić przyszłość, należy wspomóc się partykułą ca, który umieszczany jest przed czasownikiem. Lé yalala re lala / Lé yalala re ca lala - 'Śpiewam pieśń / śpiewałem pieśń
Tryby
Tryby wyrażane są poprzez analityczne konstrukcje z odpowiednimi partykułami, stojącymi zawsze przed czasownikiem
Tryb | Partykuła |
---|---|
oznajmujący | ∅ |
przypuszczający | o |
rozkazujący | cah |
potencjalny | se |
życzący | mogo |
Tryb oznajmujący
Jest to podstawowa forma czasownika. Wyraża on stwierdzenia, wyrażenia neutralne, opinie itd.
Tryb przypuszczający
Wyraża on przewidywania, przypuszczenia, niepewność, chęć pomocy komuś. Do jego użycia wykorzystywana jest partykuła o, zawsze stojąca przed czasownikiem. Lé koa wedach mofele o camé. - "Chciałbym ci pomóc", dos. "Chciałbym dać ci pomoc"
Tryb rozkazujący
Wyraża konieczność czegoś, rozkazy nakazy. W odróżnieniu od polskiego, wyraża także konieczność czegoś. Lé relaua go re tlá cah velou - "Muszę iść do domu"
Tryb potencjalny
Wyraża on możliwość zaistnienia jakiejś sytuacji. Jest on zbliżony do polskiej konstrukcji "być może,,,", "możliwe że...". Koa torang lehón tlá se cami - "Może kiedyś dorośniesz"
Tryb życzący
Jest to tryb zanikający, większosć jego funkcji przejęły konstrukcje z użyciem trybu przypuszczającego. Wyraża on życzenie, nadzieję, możliwość. Me webacad tlá mogo laua - "Obyś mial rację."
Zaimek
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe | |
---|---|
Osoba | Zaimek |
1.S | lé |
2.S | koa |
3.S | me |
1.P | la só |
2.P | la koa |
3.P | la me |
W 1. osobie liczby mnogiej zamiast oczekiwanej formy la lé występuje forma la só . Jest to prawdopodobnie pozostałość po dawnej formie ekskluzywnej *ra zʊ, funkcjonującej w prajęzyku równolegle do inkluzywnej, *ra len, która zanikła.
Zaimki dzierżawcze
Zaimki dzierżawcze | |
---|---|
Osoba | Zaimek |
1.S | wa lé |
2.S | wa koa |
3.S | wa me |
1.P | wa la só |
2.P | wa la koa |
3.P | wa la me |
Partykuła wa, dosłownie tłumaczona jako "towarzyszyć, być przy kimś, należeć" pełni funkcje zbliżone do polskiego dopełniacza, np. laua wa lé - "mój dom" Mimo to, może funkcjonować zupełnie niezależnie jako czasownik.
Składnia
Szyk wyrazów
Obowiązującym szykiem zdania jest SOV. Jest on trwały i w żadnych przypadkach nie może ulegać zmianie.
Strona bierna
Formy zblizone do strony biernej w swoim znaczeniu dosyć mocno różną się od tej znanej z języków indoeuropejskich, gdyż zmieniają one y sens zdania. Ze względu na brak deklinacji, "strona bierna" formowana jest przy pomocy przesunieć klasowych. Agens niezależnie od przypisanej mu klasy "przenosi się" do trzeciej, oznaczającej, że służy on czemuś. Zdanie La só ke Texoc re no - "Wyznajemy/czcimy Boga" w stronie biernej będzie wyglądało Ke Texoc la resó no re a znaczyło będzie "Swoją wiarą służymy Bogu". Oprócz wspomnianego wcześniej przesunięcia, także partykuła czasu ciągłego re przenosi się za czasownik.
Słowotwórstwo
Słowotwórstwo oparte jest na odmianie jednego słowa przez wiele klas. Ze względu na to, że rzeczownik może należeć tylko do jednej, nowo powstałe słowa klasyfikowane są jako zupełnie niezależne od "bazowego" Działanie poniższego mechanizmu na przykładzie ke holo - "człowiek".
Klasa | Prefiks | Znaczenie |
1 | amoholo | człowiek |
2 | noholo | dzikus,małpa (obraźliwe) |
3 | roholo | sługa, wasal |
4 | moholo | dusza, esencja życia |
5 | oholo | olbrzym, osiłek, obrońca |
6 | imiholo | ludzkość, rodzaj ludzki |
7 | coholo | ojczyzna, siedlisko ludzkie |
8 | ximiholo | rodzina, komórka społeczna |
9 | woholo | ∅ |