Język wigierski/Restart

Ta strona opisuje restart języka wigierskiego rozwijany od stycznia 2020. Rozwijany tu projekt całkowicie odbiega od wcześniejszych opisów wigierskiego, choć kontynuuje ten sam ogólny zamysł.

Rozwój języka jest tutaj pokazywany "od kuchni" - ostateczne decyzje mogą podlegać częstym zmianom. Artykuł może nawet zawierać wewnętrzne sprzeczności.

Gdy projekt będzie "w miarę gotowy", zastąpi wcześniejsze opisy wigierskiego. Chyba że w międzyczasie zostanie porzucony.

Cele, zamysły i powody restartu

W ostatnich latach coraz bardziej traciłem ochotę na tworzenie wigierskiego. Zdawałem sobie sprawę, że jest oparty na słabych podstawach - moja wiedza ugrofinistyczna przez długi czas ograniczała się do znajomości fińskiego i dostępu do praugrofińskich (!) rdzeni. Efekt końcowy co prawda raz po raz sprawiał dobre wrażenie, ale procesy, które do niego doprowadziły, były częściowo całkiem nieprawdopodobne (zachowanie bardzo archaicznych cech z PUF połączone z bezczelnym podobieństwem do fińskiego, skonstruowanie całej morfologii rzeczownika niemal od nowa przy zupełnie bałtyckofińskiej morfologii czasownika itd.) i chaotyczne - nigdy nie zostały dobrze sformułowane. Niektórzy mówią, że to nie ma znaczenia, liczy się efekt końcowy. Ale dla mnie porównywanie tego języka z natlangami, dobre wymieszanie podobieństw z cechami, które nadają mu indywidualny charakter - a przy tym lepsze zrozumienie jak powstają prawdziwe rodziny blisko spokrewnionych języków - jest jedną z motywacji do jego tworzenia.

Ponadto, początkowo główną motywacją do tworzenia wigierskiego było jak najładniejsze brzmienie, co rozumiałem jako narzucanie dosyć ciasnych ograniczeń - zakaz wielu fonemów, prosta fonotaktyka itp. Większość z nich okazała się prowadzić do brzmienia nie tyle ładnego, co monotonnego - ile można słuchać /l/, /r/, /n/. Dlatego z czasem inwentarz fonemów powiększał się o coraz "brudniejsze" głoski, ale to nie wystarczało - rygorystyczna fonotaktyka też przestała mi się podobać.

Powierzchowne zapoznanie się z językami lapońskimi, a potem też liwońskim i innymi bałtyckofińskimi, dało mi dużo nowych inspiracji, które nie pasowały do istniejącego projektu. Łącznie z szerszym spojrzeniem na estetykę. Od dłuższego czasu planowałem restart - wysadzić wszystkie dotychczasowe ograniczenia i stworzyć miejsce dla nowych pomysłów. Charakter wigierskiego zostanie zachowany, a jednocześnie otworzą się nowe możliwości, a umiejscowienie w klasyfikacji istniejących języków stanie się bardziej ugruntowane i realistyczne.

Klasyfikacja

Wigierski jest językiem bałtyckofińskim. Z tej rodziny wydzielił się stosunkowo wcześnie, ale później niż grupa południowoestońska (Võro i pokrewne). Podobnie jak liwoński, przebywał przez długi czas pod silnym wpływem języków bałtyckich - szczególnie litewskiego (wcześniej być może też pruskiego). Geograficzne oddalenie od reszty języków bałtyckofińskich spowodowało, że stracił wiele charakterystycznych dla tej rodziny cech, jak np. harmonia samogłoskowa, czy duża ilość przypadków.

Wczesne własne innowacje (wydzielające z BF)

• zamiana harmonii samogłoskowej na palatalizację (ä, ü > ʲa, ʲu)

Późniejsze własne innowacje

• rozwój akcentu swobodnego i tonicznego
• całkowita reorganizacja systemu przypadków
• ks > š

Własne archaizmy

• brak spirantyzacji c > s
• zachowanie /ɣ/ jako spirantu
• brak asymilacji nd, ld, rd > nn, ll, rr

Cechy wspólne z liwońskim

• zmiana /h/ w zwarcie krtaniowe i dalej w "złamany ton"
• rozwój niektórych długich samogłosek (öö > ie, aa > ō)
• lenicja prowadząca do utraty gradacji spółgłoskowej

Cechy peryferyjne (współdzielone z północno-BF)

• dyftongizacja długich średnich i niskich (ee > ie itd.) - to raczej nie jest cecha peryferyjna, ale innowacja współdzielona z litewskim
• zachowanie wygłosowych samogłosek

Fonologia

Samogłoski

TODO opis

	przednie	centralne	tylne
przymknięte	ī /iː/		ū /uː/
prawie przymknięte	i /ɪ/, y /ʏ/		u /ʊ/
półprzymknięte	ė /e/, ē /eː/		o /ɤ/
półotwarte	e /ɛ/		ō /ɔː/
otwarte		a /a/

Następujące sekwencje są dyftongami:

	i	u	a
a	ai /ai̯/	au /au̯/
e	ei /ei̯/	eu /eu̯/	ea /ea̯/
i		iu /iu̯/
u	ui /ui̯/
y	yi /ʏi̯/

Rozwój krótkich samogłosek

PBF	wig.	Przykłady, uwagi
*a	a	*kala > kalà "ryba"
*e	e	*keski > kèsk "środek", *neljä > nêlj "cztery"
*i	i	*icä > isà "ojciec"
*o	a	*toci > tàs "bardzo"
*u	u	*tupa > tùba "pokój"
*ä	e	po wargowych: *märkä > mèrga "mokry"
	ʲa	*tähti > cádi "gwiazda", *käci > čàs "ręka"
*ü	i	po wargowych: *püsüdäk > písta "pozostawać"
	ʲu	*tühjä > cúja "pusty", *hüvä > juvà "dobry", *ükci > jùč "jeden"

Rozwój długich samogłosek

PBF	wig.	Przykłady, uwagi
*aa	o	*saari > sòr "wyspa"
*ee	ė	*keeli > k`ėľ "język"
*ii	y	*viici > vỳs "pięć"; *viisas > vỳsas "mądry"
*oo	ū	*joodak > jūđà "pić"
*uu	ū	*kuuci > k`ūs "sześć"; *suuri > s`ūr "duży"
*ää	ea	*pää > pêa "głowa", *väärä > vèara "zły, fałszywy", *sääri > sèar "łydka"
*öö	eu	*söödäk > seuđà "jeść"; *öö > èu "noc"
*üü	iu	*müüdäk > miuđà "sprzedawać"; *tüüni > tìun "spokój"

Rozwój dyftongów

PBF	wig.	Przykłady, uwagi
*ai	ai	TODO
*ei	ė	*seiccemän > sėcmà "siedem"
*oi	ai	*poika > paig "chłopiec, syn"
*ui	ui	*uidak > uid "pływać"
*äi	ei	*päivä > peivà" "dzień"
*üi	ʲui	TODO
*au	au	*lauladak > laúla "śpiewać"
*ou	au	TODO
*iu	iu	TODO
*äü	ʲai	*täuci > cais "pełny"
*eü	eu	TODO
*iü	iu	TODO

Spółgłoski

		Wargowe	Koronalne	Zadziąsłowe/ Palatalne	Welarne
Nosowe		m /m/	n /n/
Zwarte	bezdźw.	p /p/	t /t/		k /k/
	dźw.	b /b/	d /d/		g /g/
Afrykaty			c /t͡s/	č /t͡ʃ/
Szczelinowe	bezdźw.		s /s/	š /ʃ/	h /ɣ~x/
	dźw.		đ /ð/	ž /ʒ/
Półotwarte		v /ʋ/		j /j/
Boczne			l /l̪/	ľ /ʎ/
Drżące			r /r/

• Spółgłoski koronalne: t, c, s, n, r są spalatalizowane przed samogłoskami przednimi i często też w wygłosie słowa lub sylaby, jednak nie jest to zapisywane. Palatalizacja może też dotyczyć innych spółgłosek. Przykłady: sėcmà /sʲeːt͡sʲma/ "siedem", rásne /rasʲnʲɛ/ "piękny", svàrm /sʋarʲmʲ/ "palec".
• zbitka /sɣ/ jest wymawiana jako /sx/

Rozwój zbitek

Z poniższych zmian charakterystyczna dla wigierskiego jest zmiana ks, kc > hs, hc > š, č. W tym zapisie h oznacza spółgłóskę /x/, tak że zbitka /xs/ mogła zostać uproszczona do /ʃ/.

W pozostałych przypadkach głoska ta straciła miejsce artykulacji do /h/, a następnie dała glottalizację.

Kolejną cechą charakterystyczną dla wigierskiego jest zmiana /t/ w wygłosie sylaby w /ʔ/. Podobna zmiana występuje w Võro, jednak tam -tk- > -kk-.

PBF	wig.	Przykłady, uwagi
*-čk-	č	*kačku > kàču "plaga"
*-tk-	č	*kotka > kòča "orzeł" (wydłużenie samogłoski)
*-kt-	št	*läktedäk > ľášte "wychodzić"
*-pt-	ʔt	TODO
*-kc-	hc > č	*ükci > jùč "jeden"
*-pc-	cc > c	*lapci > làc "dziecko"
*-ks-	hs > š	*eksüdäk > éšva "gubić się"
*-ps-	ʔs	*lüpsädäk > ľúsa "doić"
*-sk-	sg	*käskeä > čásge "powiedzieć"

Akcent

Początkowo wigierski posiadał akcent inicjalny, jak inne języki bałtyckofińskie. Powstanie zwarcia krtaniowego, a także prawa rytmiczne wywołane przez powstanie iloczasu w sylabach nieinicjalnych, spowodowały wykształcenie ruchomego i tonicznego akcentu, który może mieć jeden z aż czterech różnych typów:

1. Akcent ostry (akut)

Wymawiany krótko i wysoko. To domyślny typ akcentu dla lekkich sylab: kála (< *kala) "ryba", íca (< *ica) "ojciec", véci (< *veci) "woda".

2. Akcent ciężki (grawis)

Wymawiany długo i nisko, z opadającym konturem. W wygłosie krótko i nisko. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest pierwszy element. Jest to jedyny typ akcentu występujący w wygłosie wielosylabowych słów. Może mieć następujące źródła:

• sekwencje typu L-H (lekka-ciężka sylaba) - ciężka sylaba przejmuje akcent: kunìgas "król" (< kunįgas < *kuningas), sesrà "siostra" (< *sesär), ćutrà "córka" (< tʲutar < *tüt'ar), rusgè "brązowy" (< rusgē < *ruskeda)
• ? sekwencje typu H-H: vòigē "prawy, właściwy" (< voigē < *oikeda), pàimē "pasterz" (< paimę < *paimen), ľàmī "ciepły" (< lʲąmį < *lämbin) (+skrócenie następnej sylaby?)
• gdy akcentowana jest długa samogłoska, a następna samogłoska wypada w wyniku synkopy: sòrlane "wyspiarz" (< sōrelaine < *saarelainen)
• w sekwencjach typu H-L, gdzie wygłosowe "i" wypada: sòr "wyspa" (< sōri < *saari), kùć "sześć" (< kūci < *kuuci), ľàć "zachód" (< lāci < *länci)
• wygłosowy akcent złamany przechodzi w grawis: icà "ojcowie" (< icaʔ < *icä-t)

3. Akcent przeciągły (cyrkumfleks)

Wymawiany długo, z rosnącym konturem. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest drugi element. Jest to domyślny typ akcentu dla ciężkich sylab: vĩsas "mądry" (< *viisas), sẽlga "plecy, grzbiet" (< *selkä), śũrme "serce" (< *südän~südäme), jũlme "jądro" (< *üdin~ütime).

4. Akcent złamany

Wymawiany półdługo, z załamaniem głosu lub nawet lekkim zwarciem krtaniowym na końcu. W słowach jednosylabowych długo, z glottalizacją w połowie. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest drugi element. Powstaje, gdy po akcentowanej sylabie następowałoby zwarcie krtaniowe: kêva "biedny" (< kehva < *keühä), rô "pieniądze" (< rōʔ < *raha), rôgas "bogaty" (< *raha-kas), pô "zły" (< pōʔ < *paha), vaîdā "zmieniać" (< vaiʔdā < *vaihta-dak).

Morfologia

Rzeczownik

W porównaniu z prabałtyckofińskim systemem liczba przypadków została znacznie zredukowana:

• przypadki główne (mianownik, partytyw, dopełniacz, biernik) zachowały się bez zmian,
• wśród przyp. egzystencjalnych i miejscowników zaszły następujące fuzje i przesunięcia w znaczeniu: essyw+adessyw -> narzędnik (instrumentalis), translatyw+allatyw -> celownik (dativus), inessyw+elatyw -> miejscownik (locativus),
• tzw. przypadki marginalne (instruktyw, komitatyw, abessyw) zostały utracone.

Dało to ostatecznie system 9 przypadków.

	íca "ojciec"		kìeľ "język"		ćâdi "gwiazda"
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	íca (< *icä)	icà (< *icät)	kìeľ (< *keeli)	kielè (< *keelet)	ćâdi (< *tähti)	ćâdē (< *tähdet)
Part	icà (< icā < *icädä)	(< *icäita)	kìelā (< *keeleda)	(< *kielida)	(< *tähdedä)	(< *tähdeidä)
Gen	ícu (< *icän)	(< *icäiden)	kiẽle (< *keelen)	(< *kieliden)	câde (< *tähden)
Akk	ícu (< *icän)	icà (< *icät)	kiẽle (< *keelen)	kielè (< *keelet)	ćâde (< *tähden)	ćâdē (< *tähdet)
Dat	ícaš (< *icäksi)	íciš (< *icäiksi)	kiẽleš (< *kieleksi)	kiẽliš (< *kieliksi)	ćâdeš (< *tähdeksi)	ćâdiš (< *tahdeiksi)
Ins	ícan (< *icänä)	ícin (< *icäinä)	kiẽlen (< *kielenä)	kiẽlin (< *kielinä)	ćâden (< *tähtenä)	ćâdin (< *tähteinä)
Loc
Lat	îce (< icaʔe < *icähen)		kiêle (< kieleʔe < *keelehen)		ćâdē (< ćaʔdeʔe < tähdehen)
Abl	icàu (< icälʔ < *icältä)	icìu (< icilʔ < *icäiltä)

Przykładowe teksty

Bajka Schleichera

LAMBAS I JEBZI	OWCA I KONIE
Meje pien lambas, keš vilnō ēviľ, ńakē jebzie.	Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie.
Juč vetē raškō vuozu,	Jeden ciągnął ciężki wóz,
toine kandō sūre kuormu,	drugi niósł wielki ciężar,
ō kolmas nobēst kulžtō ji’mze.	a trzeci szybko wiózł człowieka.
Lambas sōrnasi jebziš:	Owca rzekła do koni:
Surmeni serču ńakvan, mita ji’mne kaški jebzie tekviš!	Serce mi się łamie, gdy widzę, co człowiek każe robić koniom.
Jebzi vastasi:	Konie odpowiedziały:
Surmeme serču ńažda ji’mze, pōnu, vottavu lamppa vilnō.	Serca nam się łamią, gdy widzimy jak człowiek, pan, zabiera owcy wełnę.
Ō lamppaš vilnō ēvoľ.	A owca nie ma wełny.
Tō kūlnun lambas juošē tazamō ľabiš.	To usłyszawszy owca pobiegła przez równinę.

Teksty biblijne

Jan 1

Algun Sana viľ, Sana tās viľ Jumala luona, i Sana viľ Jumala.	Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo.
Se algun viľ Jumala luona.	Ono było na początku u Boga.
Koič se kāta levi, i ilma sie ēmi levi, mi levi.	Wszystko przez nie powstało, a bez niego nic nie powstało, co powstało.
Sin jeľma viľ, jeľma tās ji’mcie valgeis viľ.	W nim było życie, a życie było światłością ludzi.
Valgeis tās tumeńen loista, i tumeń sie ēvoitō.	A światłość w ciemności świeci, lecz ciemność jej nie przemogła.

Źródła

• https://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Finnic_language
• https://en.wiktionary.org/wiki/Category:Proto-Finnic_lemmas
• P. Kallio, Historical phonology from Proto-Finnic to Proto-Livonian. ESUKA – JEFUL 2016.
• P. Kallio, Kantasuomen konsonanttihistoriaa. 2007.
• P. Kallio, The Diversification of Proto-Finnic. 2014.