Ęmucki
Język ęmucki (Ral'ęmyt syr'atkan) jest językiem sztucznym, jednym z najlepiej opisanych języków Miłosza Mazurkiewicza. Jest to język głównie aprioryczny z nielicznymi cechami eurocentrycznymi. Gramatyka wykazuje przewagę aglutynacji i fleksji. Możliwa jest polisynteza.
Świat
Język ęmucki jest elementem świata GNW, w którym posługują się nim Eci. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie Ecji, wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, stołeczny, dialekt ącki. Sporny jest status języka ymnickiego. Blisko spokrewniony jest również język białodolski.
Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym.
Rozwój
Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji.
Ok. 2000 lat temu istniał język praęmucki, częściowo rekonstruowany wspólny przodek języka ęmuckiego i białodolskiego. Z tego okresu zachowały się nieliczne inskrypcje abdżadowe.
Setki lat później wykształcił się język staroęmucki (staroecki), zapisywany pismem wczesnym.
1200-600 lat temu to okres używania języka średnioęmuckiego i początków obecnego zróżnicowania mowy. Znany z mniejszej ilości zapisków. Nazywany jest wspólnym przodkiem języka nowoęmuckiego, ąckiego i ymnickiego.
Od kilkuset lat w powszechnym użyciu jest język nowoęmucki. W wielu rejonach ewoluował dalej w formy dialektalne, jednak od niedawna przeżywa drugą młodość, jako sposób komunikacji ludzi z różnych stron Ecji, za pomocą telewizji i interrecji.
Składnia
Szyk zdania w dużej mierze zależy od tego, czy zaszła polisynteza podmiotu. Dopełnienie jest zawsze inkorporowane, podmiot tylko, gdy nie posiada określeń. Zaimki osobowe są wcielane jako końcówki osobowe, w przypadku pozostałych zaimków rzadko dochodzi do inkorporacji.
Inkorporacja podmiotu
Szyk [OVS].
Przykład zdania:
- Kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf-a-Martat bąvazivek.
- Wujkowi obrazek-dała-Marta dzisiaj.
- Dzisiaj Marta dała wujkowi obrazek.
| Część zdania | Wyraz | Tłumaczenie | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Określenia osobowe | kajśyntotik | wujkowi | Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób. |
| Dopełnienie | bohmaś | obrazek | Dopełnienie bliższe w dopełniaczu. |
| Orzeczenie | ramontǫmyf | dała | Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula). |
| Podmiot | a-Martat | Marta | Podmiot w mianowniku poprzedzony łącznikiem -a-. Łącznik nie występuje przy inkorporacji zaimków osobowych do końcówek. |
| Określenia nieosobowe | bąvazivek | dzisiaj | Pogardę oznacza wymienienie osoby (w przypadku poimkowym) na końcu zdania (jako określenie nieosobowe), a nie przed słowem polisyntezy (jako określenie osobowe). W dokumentach oficjalnych używa się tego tylko wobec Nąmipów, nie występuje to w stosunku do innych ras ani narodów. |
Brak inkorporacji
Inkorporacja podmiotu nie jest obowiązkowa, często używane są zdania ze swobodnymi rzeczownikami.
Szyk: S[OV].
Przykład zdania:
- Martat kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf bąvazivek.
- Marta wujkowi obrazek-dała dzisiaj.
- Marta dzisiaj dała wujkowi obrazek.
| Część zdania | Wyraz | Tłumaczenie | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Podmiot | Martat | Marta | Podmiot w mianowniku. |
| Określenia osobowe | kajśyntotik | wujkowi | Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób. |
| Dopełnienie | bohmaś | obrazek | Dopełnienie bliższe w dopełniaczu. |
| Orzeczenie | ramontǫmyf | dała | Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula). |
| Określenia nieosobowe | bąvazivek | dzisiaj | Określenia nie odnoszące się do osób. |
Zdania
Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np.
- Sato aśduktǫraf? (To jest chleb?)
- Sato aśduktǫraf, sar? (To jest chleb, czy tak?)
- Sato aśduktǫraf, ker? (To jest chleb, czyż nie?)
Na pytania odpowiada się sar (tak), ker (nie) lub kiśgurso/kiśgurto (nie wiem).
Przeczenia tworzy się dodając przedrostek kiś- do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących.
- At dolśantǫtof. (Ktoś podróżuje.)
- Kot dolśantǫtof. (Każdy podróżuje.)
- Kot kiśdolśantǫtof. (Nikt/każdy nie podróżuje.)
Czasownik
Czasownik w języku ęmuckim składa się z orzecznika i końcówka.
Orzecznik charakteryzujący każdy czasownik jest tworzony od rzeczownika, przymiotnika lub imiesłowu w specjalnym przypadku - werbialu. Orzecznik może wyrażać stronę i honoryfikację.
- aprą (zaczynać) <- aprat (zaczynający)
- gurtǫ (wiedzieć) <- gur (wiedzący)
Końcówka czasownikowa (daw. łącznik, spójka, copula) to cząstka przyłączana aglutynacyjnie, oznaczająca czas, osobę, tryb i aspekt.
Honoryfikacja
Honoryfikacja może być wyrażana przez przemiany słowotwórcze imiesłowu. W nawiasach podano przykładowy czasownik aprą.
| Charakter | Orzecznik | Imiesłów |
|---|---|---|
| Do mężczyzn | n-antǫ (aprantantǫ) | n-an (aprantan) |
| Do kobiet | n-intǫ (aprantintǫ) | n-in (aprantin) |
| Do duchownych | u-antǫ (apradantǫ) | u-an (apradan) |
| Do dorosłych/starszych | n-ų (aprantų) | n-ut (aprantut) |
| Kpiąco | g-uktǫ (aprattuktǫ) | g-uk (aprattuk) |
| O rzeczach | g-ejzę (aprattejzę) | g-ej (aprattej) |
| O zwierzętach | (c)u-ujzę (apradujzę) | (c)u-uj (apraduj) |
Strona
W języku ęmuckim występują cztery strony: czynna, bierna, odbiorcza oraz sprawcza.
Strona czynna oznacza, że podmiot jest wykonawcą czynności. Może również pełnić funkcję strony sprawczej (gdy podano nadmiarowe dopełnienia).
- Martat solnįtof. (Marta widzi.)
- Martat retse-solnįtof. (Marta widzi brata.)
- Martat manzartotik retse-solnįtof. (Marta pokazuje brata matce. dosł. Marta widzi brata matce.)
Strona bierna przedstawia obiekt czynności jako podmiot. Wykonawca występuje w ablatywie.
- Retset solninątof. (Brat jest widziany.)
- Retset Martarek solninątof. (Brat jest widziany przez Martę.)
Strona odbiorcza informuje, że podmiot jest adresatem czynności.
- Manzar solniųtof. (Pokazano matce.)
- Manzar retse-solniųtof. (Matce pokazano brata.)
Strona sprawcza oznacza powodowanie czynności, jeśli jej kauzatywny charakter nie może zostać wywnioskowany z dopełnień.
- Martat solniśkętof. (Marta pokazuje.)
- Martat retse-solniśkętof. (Marta pokazuje brata.)
| Odmiana | Gr I | Gr II | Gr III | Gr IV |
|---|---|---|---|---|
| Orzecznik czynny | -ą -ę -į -ǫ -ų -ỹ | -otǫ | -ltǫ -ptǫ -ntǫ -rtǫ -ktǫ -ftǫ -tǫ | -jśę -jzę |
| Imiesłów czynny | -a(t) -e(t) -i(t) -o -u(t) -y(t) | -ot | -l -p -n -r -k -f -h | -ś -j |
| Orzecznik bierny | -aną -eną -iną -oną -uną -yną | -onę | -nę -npę -nkę | -nśę -nzę |
| Imiesłów bierny | -anat -enat -inat -onat -unat -ynat | -onet | -net -npet -nket | -nśet -nzet |
| Orzecznik odbiorczy | -aų -eų -ių -oų -uų -yų | -odų | -ldų -pdų -ndų -rdų -kdų -fdų -dų | -jdų |
| Imiesłów odbiorczy | -aut -eut -iut -out -uut -yut | -odut | -ldut -pdut -ndut -rdut -kdut -fdut -dut | -jdut |
| Orzecznik sprawczy | -aśkę -eśkę -iśkę -ośkę -uśkę -yśkę | -okę | -lkę -pkę -nkę -rkę -kkę -fkę -kę | -jkę |
| Imiesłów sprawczy | -aśket -eśket -iśket -ośket -uśket -yśket | -oket | -lket -pket -nket -rket -kket -fket -ket | -jket |