Ęmucki: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 20: | Linia 20: | ||
==Fonologia== | ==Fonologia== | ||
− | : '' | + | W języku ęmuckim dużą rolę odgrywa podział na sylaby. Zbitki spółgłosek są dopuszczalne tylko na granicach sylab. |
+ | |||
+ | Sylaba składa się z: | ||
+ | * nagłosu - spółgłoska nagłosowa lub nośnik (zwarcie krtaniowe); | ||
+ | * ośrodka - samogłoska ustna lub nosowa; | ||
+ | * kody - brak lub spółgłoska wygłosowa. | ||
+ | |||
+ | Sylaby otwarte posiadające samogłoskę ustną (krótką) są jednomorowe (lekkie). Dwumorowe (ciężkie) są sylaby z samogłoską nosową (długą) lub kodą. Nie występują sylaby trzymorowe, tj. mające zarówno samogłoskę nosową i kodę. | ||
+ | * ''da'' <span class=emmut>da</span> [da] - sylaba otwarta, lekka | ||
+ | * ''dą'' <span class=emmut>daW</span> [daɨ̃] - sylaba nosowa, ciężka | ||
+ | * ''dak'' <span class=emmut>daK</span> [dak] - sylaba zamknięta, ciężka | ||
+ | |||
+ | Samogłoska krótka w sylabie otwartej akcentowanej otrzymuje dodatkową długość. | ||
+ | |||
+ | ===Nagłos - spółgłoski=== | ||
+ | Spółgłoski pierwszej grupy występują bezpośrednio przed samogłoskami, rozpoczynają sylabę. | ||
+ | * ' [ʔ] <span class=emmut>q</span> - zwarcie krtaniowe, nośnik samogłoski. Apostrof jest zapisywany tylko po spółgłoskach kody. | ||
+ | * b [b] <span class=emmut>b</span> | ||
+ | * d [d] <span class=emmut>d</span> | ||
+ | * g [g] <span class=emmut>g</span> | ||
+ | * k [k] <span class=emmut>k</span> | ||
+ | * m [m] <span class=emmut>m</span> | ||
+ | * n [n] <span class=emmut>n</span> | ||
+ | * p [p] <span class=emmut>p</span> | ||
+ | * r [ɾ] <span class=emmut>r</span> - "r" krótkie uderzeniowe | ||
+ | * s [s] <span class=emmut>s</span> | ||
+ | * ś [ɕ] <span class=emmut>x</span> - polskie "ś" | ||
+ | * t [t] <span class=emmut>t</span> | ||
+ | * v [v] <span class=emmut>v</span> - polskie "w" | ||
+ | * z [ʑ] <span class=emmut>z</span> - polskie "ź" | ||
+ | |||
+ | ===Ośrodek sylaby - samogłoski=== | ||
+ | Samogłoski krótkie, ustne, mające długość jednej mory: | ||
+ | * a [a] <span class=emmut>qa</span> - bardziej przednie od polskiego "a" | ||
+ | * e [e] <span class=emmut>qe</span> - wąskie "e" | ||
+ | * i [i] <span class=emmut>qi</span> | ||
+ | * o [ʌ] <span class=emmut>q</span> - niezaokrąglone szerokie "o", często zredukowane | ||
+ | * u [o] <span class=emmut>qu</span> - wąskie "o" | ||
+ | * y [ɯ] <span class=emmut>qy</span> - bardziej tylne od polskiego "y", niezaokrąglone "u" | ||
+ | |||
+ | Samogłoski nosowe, mające długość dwóch mor: | ||
+ | * ą [aĩ] <span class=emmut>qaW</span> | ||
+ | * ę [eĩ] <span class=emmut>qeW</span> | ||
+ | * į [ĩː] <span class=emmut>qiW</span> | ||
+ | * ǫ [ʌɯ̃] <span class=emmut>qW</span> | ||
+ | * ų [oũ] <span class=emmut>quW</span> | ||
+ | * ỹ [ɯ̃ː] <span class=emmut>qyW</span> | ||
+ | |||
+ | ===Koda - spółgłoski wygłosowe=== | ||
+ | Spółgłoski mogące występować na końcu sylaby: | ||
+ | * f [f] <span class=emmut>F</span> | ||
+ | * h [h] <span class=emmut>H</span> - "h" krtaniowe | ||
+ | * j [j] <span class=emmut>J</span> | ||
+ | * k [k] <span class=emmut>K</span> | ||
+ | * l [l] <span class=emmut>L</span> | ||
+ | * n [m~n~ŋ] <span class=emmut>N</span> | ||
+ | * p [p] <span class=emmut>P</span> | ||
+ | * r [ɹ] <span class=emmut>R</span> - "r" półotwarte, jak w angielskim | ||
+ | * ś [s~ɕ] <span class=emmut>X</span> | ||
+ | * t [t] <span class=emmut>T</span> | ||
+ | |||
+ | Spółgłoski kody mają długość jednej mory. Są bardzo podatne na asymilację - upodabniają się do następnej spółgłoski. | ||
==Składnia== | ==Składnia== | ||
Linia 120: | Linia 181: | ||
* ''Kot kiśdolśantǫtof.'' (Nikt/każdy nie podróżuje.) | * ''Kot kiśdolśantǫtof.'' (Nikt/każdy nie podróżuje.) | ||
− | == | + | ==Rzeczownik== |
− | + | Ęmucka deklinacja obejmuje 18 przypadków i ma 4 typy. | |
− | + | ===Typy deklinacji=== | |
− | * | + | * grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "-ot", np. ''get'' - świat. |
− | * | + | * grupa II - temat zakończony na "-ot", np. ''rot'' - kot. |
− | * | + | * grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -f", np. ''śek'' - pies. |
+ | * grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. ''sattoh'' - państwo. | ||
+ | * grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. ''duj'' - piorun. | ||
− | + | ===Przypadki=== | |
− | + | Podano przykłady odmiany rzeczowników z różnych grup deklinacji. | |
− | |||
− | |||
− | + | {| class=wikitable | |
− | + | !Nazwa przypadka | |
− | + | !Przykłady | |
− | + | !Użycie | |
− | + | |- | |
− | + | !Mianownik | |
− | + | |''ge'''t''' rot śek satto'''h''' du'''j''''' | |
− | + | |Głównie przedstawia podmiot. | |
− | + | |- | |
− | + | |i inni | |
− | + | |} | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
==Czasownik== | ==Czasownik== |
Wersja z 20:02, 5 gru 2010
Ten artykuł zawiera znaki ęmuckie. Bez odpowiedniej czcionki będziesz widzieć jedynie transliterację. |
Język ęmucki (Ral'ęmyt syr'atkan, raLqeWmyT syRqaTkaN) jest językiem sztucznym, jednym z najlepiej opisanych języków Miłosza Mazurkiewicza. Jest to język głównie aprioryczny z nielicznymi cechami eurocentrycznymi. Gramatyka wykazuje przewagę aglutynacji i fleksji. Możliwa jest polisynteza.
Świat
Język ęmucki jest elementem świata GNW, w którym posługują się nim Eci. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie Ecji, wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, stołeczny, dialekt ącki. Sporny jest status języka ymnickiego. Blisko spokrewniony jest również język białodolski.
Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym.
Rozwój
Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji.
Ok. 2000 lat temu istniał język praęmucki, częściowo rekonstruowany wspólny przodek języka ęmuckiego i białodolskiego. Z tego okresu zachowały się nieliczne inskrypcje abdżadowe.
Setki lat później wykształcił się język staroęmucki (staroecki), zapisywany pismem wczesnym.
1200-600 lat temu to okres używania języka średnioęmuckiego i początków obecnego zróżnicowania mowy. Znany z mniejszej ilości zapisków. Nazywany jest wspólnym przodkiem języka nowoęmuckiego, ąckiego i ymnickiego.
Od kilkuset lat w powszechnym użyciu jest język nowoęmucki. W wielu rejonach ewoluował dalej w formy dialektalne, jednak od niedawna przeżywa drugą młodość, jako sposób komunikacji ludzi z różnych stron Ecji, za pomocą telewizji i interrecji.
Fonologia
W języku ęmuckim dużą rolę odgrywa podział na sylaby. Zbitki spółgłosek są dopuszczalne tylko na granicach sylab.
Sylaba składa się z:
- nagłosu - spółgłoska nagłosowa lub nośnik (zwarcie krtaniowe);
- ośrodka - samogłoska ustna lub nosowa;
- kody - brak lub spółgłoska wygłosowa.
Sylaby otwarte posiadające samogłoskę ustną (krótką) są jednomorowe (lekkie). Dwumorowe (ciężkie) są sylaby z samogłoską nosową (długą) lub kodą. Nie występują sylaby trzymorowe, tj. mające zarówno samogłoskę nosową i kodę.
- da da [da] - sylaba otwarta, lekka
- dą daW [daɨ̃] - sylaba nosowa, ciężka
- dak daK [dak] - sylaba zamknięta, ciężka
Samogłoska krótka w sylabie otwartej akcentowanej otrzymuje dodatkową długość.
Nagłos - spółgłoski
Spółgłoski pierwszej grupy występują bezpośrednio przed samogłoskami, rozpoczynają sylabę.
- ' [ʔ] q - zwarcie krtaniowe, nośnik samogłoski. Apostrof jest zapisywany tylko po spółgłoskach kody.
- b [b] b
- d [d] d
- g [g] g
- k [k] k
- m [m] m
- n [n] n
- p [p] p
- r [ɾ] r - "r" krótkie uderzeniowe
- s [s] s
- ś [ɕ] x - polskie "ś"
- t [t] t
- v [v] v - polskie "w"
- z [ʑ] z - polskie "ź"
Ośrodek sylaby - samogłoski
Samogłoski krótkie, ustne, mające długość jednej mory:
- a [a] qa - bardziej przednie od polskiego "a"
- e [e] qe - wąskie "e"
- i [i] qi
- o [ʌ] q - niezaokrąglone szerokie "o", często zredukowane
- u [o] qu - wąskie "o"
- y [ɯ] qy - bardziej tylne od polskiego "y", niezaokrąglone "u"
Samogłoski nosowe, mające długość dwóch mor:
- ą [aĩ] qaW
- ę [eĩ] qeW
- į [ĩː] qiW
- ǫ [ʌɯ̃] qW
- ų [oũ] quW
- ỹ [ɯ̃ː] qyW
Koda - spółgłoski wygłosowe
Spółgłoski mogące występować na końcu sylaby:
- f [f] F
- h [h] H - "h" krtaniowe
- j [j] J
- k [k] K
- l [l] L
- n [m~n~ŋ] N
- p [p] P
- r [ɹ] R - "r" półotwarte, jak w angielskim
- ś [s~ɕ] X
- t [t] T
Spółgłoski kody mają długość jednej mory. Są bardzo podatne na asymilację - upodabniają się do następnej spółgłoski.
Składnia
Szyk zdania w dużej mierze zależy od tego, czy zaszła polisynteza podmiotu. Dopełnienie jest zawsze inkorporowane, podmiot tylko, gdy nie posiada określeń. Zaimki osobowe są wcielane jako końcówki osobowe, w przypadku pozostałych zaimków rzadko dochodzi do inkorporacji.
Inkorporacja podmiotu
Szyk [OVS].
Przykład zdania:
- Kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf-a-Martat bąvazivek. kaJxyNttiK bHmaXramNtWmyFqamaRtaT baWvaziveK
- Wujkowi obrazek-dała-Marta dzisiaj.
- Dzisiaj Marta dała wujkowi obrazek.
Część zdania | Wyraz | Tłumaczenie | Uwagi |
---|---|---|---|
Określenia osobowe | kajśyntotik | wujkowi | Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób. |
Dopełnienie | bohmaś | obrazek | Dopełnienie bliższe w dopełniaczu. |
Orzeczenie | ramontǫmyf | dała | Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula). |
Podmiot | a-Martat | Marta | Podmiot w mianowniku poprzedzony łącznikiem -a-. Łącznik nie występuje przy inkorporacji zaimków osobowych do końcówek. |
Określenia nieosobowe | bąvazivek | dzisiaj | Pogardę oznacza wymienienie osoby (w przypadku poimkowym) na końcu zdania (jako określenie nieosobowe), a nie przed słowem polisyntezy (jako określenie osobowe). W dokumentach oficjalnych używa się tego tylko wobec Nąmipów, nie występuje to w stosunku do innych ras ani narodów. |
Brak inkorporacji
Inkorporacja podmiotu nie jest obowiązkowa, często używane są zdania ze swobodnymi rzeczownikami.
Szyk: S[OV].
Przykład zdania:
- Martat kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf bąvazivek. maRtaT kaJxyNttiK bHmaX,ramNtWmyF baWvaziveK
- Marta wujkowi obrazek-dała dzisiaj.
- Marta dzisiaj dała wujkowi obrazek.
Część zdania | Wyraz | Tłumaczenie | Uwagi |
---|---|---|---|
Podmiot | Martat | Marta | Podmiot w mianowniku. |
Określenia osobowe | kajśyntotik | wujkowi | Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób. |
Dopełnienie | bohmaś | obrazek | Dopełnienie bliższe w dopełniaczu. |
Orzeczenie | ramontǫmyf | dała | Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula). |
Określenia nieosobowe | bąvazivek | dzisiaj | Określenia nie odnoszące się do osób. |
Zdania
Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np.
- Sato aśduktǫraf? (To jest chleb?)
- Sato aśduktǫraf, sar? (To jest chleb, czy tak?)
- Sato aśduktǫraf, ker? (To jest chleb, czyż nie?)
Na pytania odpowiada się sar (tak), ker (nie) lub kiśgurso/kiśgurto (nie wiem).
Przeczenia tworzy się dodając przedrostek kiś- do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących.
- At dolśantǫtof. (Ktoś podróżuje.)
- Kot dolśantǫtof. (Każdy podróżuje.)
- Kot kiśdolśantǫtof. (Nikt/każdy nie podróżuje.)
Rzeczownik
Ęmucka deklinacja obejmuje 18 przypadków i ma 4 typy.
Typy deklinacji
- grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "-ot", np. get - świat.
- grupa II - temat zakończony na "-ot", np. rot - kot.
- grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -f", np. śek - pies.
- grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. sattoh - państwo.
- grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. duj - piorun.
Przypadki
Podano przykłady odmiany rzeczowników z różnych grup deklinacji.
Nazwa przypadka | Przykłady | Użycie |
---|---|---|
Mianownik | get rot śek sattoh duj | Głównie przedstawia podmiot. |
i inni |
Czasownik
Czasownik w języku ęmuckim składa się z orzecznika i końcówka.
Orzecznik charakteryzujący każdy czasownik jest tworzony od rzeczownika, przymiotnika lub imiesłowu w specjalnym przypadku - werbialu. Orzecznik może wyrażać stronę i honoryfikację.
- aprą (zaczynać) <- aprat (zaczynający)
- gurtǫ (wiedzieć) <- gur (wiedzący)
Końcówka czasownikowa (daw. łącznik, spójka, copula) to cząstka przyłączana aglutynacyjnie, oznaczająca czas, osobę, tryb i aspekt.
Honoryfikacja
Honoryfikacja może być wyrażana przez przemiany słowotwórcze imiesłowu. W nawiasach podano przykładowy czasownik aprą.
Charakter | Orzecznik | Imiesłów |
---|---|---|
Do mężczyzn | n-antǫ (aprantantǫ) | n-an (aprantan) |
Do kobiet | n-intǫ (aprantintǫ) | n-in (aprantin) |
Do duchownych | u-antǫ (apradantǫ) | u-an (apradan) |
Do dorosłych/starszych | n-ų (aprantų) | n-ut (aprantut) |
Kpiąco | g-uktǫ (aprattuktǫ) | g-uk (aprattuk) |
O rzeczach | g-ejzę (aprattejzę) | g-ej (aprattej) |
O zwierzętach | (c)u-ujzę (apradujzę) | (c)u-uj (apraduj) |
Strona
W języku ęmuckim występują cztery strony: czynna, bierna, odbiorcza oraz sprawcza.
Strona czynna oznacza, że podmiot jest wykonawcą czynności. Może również pełnić funkcję strony sprawczej (gdy podano nadmiarowe dopełnienia).
- Martat solnįtof. (Marta widzi.)
- Martat retse-solnįtof. (Marta widzi brata.)
- Martat manzartotik retse-solnįtof. (Marta pokazuje brata matce. dosł. Marta widzi brata matce.)
Strona bierna przedstawia obiekt czynności jako podmiot. Wykonawca występuje w ablatywie.
- Retset solninątof. (Brat jest widziany.)
- Retset Martarek solninątof. (Brat jest widziany przez Martę.)
Strona odbiorcza informuje, że podmiot jest adresatem czynności.
- Manzar solniųtof. (Pokazano matce.)
- Manzar retse-solniųtof. (Matce pokazano brata.)
Strona sprawcza oznacza powodowanie czynności, jeśli jej kauzatywny charakter nie może zostać wywnioskowany z dopełnień.
- Martat solniśkętof. (Marta pokazuje.)
- Martat retse-solniśkętof. (Marta pokazuje brata.)
Odmiana | Gr I | Gr II | Gr III | Gr IV |
---|---|---|---|---|
Orzecznik czynny | -ą -ę -į -ǫ -ų -ỹ | -otǫ | -ltǫ -ptǫ -ntǫ -rtǫ -ktǫ -ftǫ -tǫ | -jśę -jzę |
Imiesłów czynny | -a(t) -e(t) -i(t) -o -u(t) -y(t) | -ot | -l -p -n -r -k -f -h | -ś -j |
Orzecznik bierny | -aną -eną -iną -oną -uną -yną | -onę | -nę -npę -nkę | -nśę -nzę |
Imiesłów bierny | -anat -enat -inat -onat -unat -ynat | -onet | -net -npet -nket | -nśet -nzet |
Orzecznik odbiorczy | -aų -eų -ių -oų -uų -yų | -odų | -ldų -pdų -ndų -rdų -kdų -fdų -dų | -jdų |
Imiesłów odbiorczy | -aut -eut -iut -out -uut -yut | -odut | -ldut -pdut -ndut -rdut -kdut -fdut -dut | -jdut |
Orzecznik sprawczy | -aśkę -eśkę -iśkę -ośkę -uśkę -yśkę | -okę | -lkę -pkę -nkę -rkę -kkę -fkę -kę | -jkę |
Imiesłów sprawczy | -aśket -eśket -iśket -ośket -uśket -yśket | -oket | -lket -pket -nket -rket -kket -fket -ket | -jket |