Ęmucki: Różnice pomiędzy wersjami
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
m (→Koniugacja) |
m (Zabezpieczył „Ęmucki”: Częste wandalizmy ([edytowanie=Dozwolone tylko dla administratorów] (na zawsze) [przenoszenie=Dozwolone tylko dla administratorów] (na zawsze))) |
||
| (Nie pokazano 36 wersji utworzonych przez 4 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| + | {{j|a priori=tak|artystyczny=tak}} | ||
{{Język | {{Język | ||
|nazwa=ęmucki | |nazwa=ęmucki | ||
| − | |nazwa własna=ral | + | |nazwa własna=ral-ęmut |
|twórca f=[[User:MilyAMD|Mily]][[User talk:MilyAMD|amd]] | |twórca f=[[User:MilyAMD|Mily]][[User talk:MilyAMD|amd]] | ||
|rok f=2009 | |rok f=2009 | ||
| Linia 13: | Linia 14: | ||
|kraje=Ecja | |kraje=Ecja | ||
|regulowany=Ministerstwo Słowa | |regulowany=Ministerstwo Słowa | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
}} | }} | ||
{{skrót|[[Emy]]}} | {{skrót|[[Emy]]}} | ||
| − | {{Słownik}} | + | {{Słownik|url=https://docs.google.com/spreadsheet/pub?key=0Agz52tEJpDaMdHh4T0xQZUtuRVM1WVM0eU5Qb1pMUlE&output=html}} |
| − | + | [[Plik:Raletto3.png|thumb|Języki i dialekty [[Ecja|Ecji]].]] | |
| + | [[Plik:Flag-eth.png|thumb|Flaga ęmucka.]] | ||
| − | '''Język ęmucki''' (''Ral | + | '''Język ęmucki klasyczny''' (''Ral-ęmut sur'atkan'') jest językiem sztucznym, jednym z najlepiej opisanych języków [[User:MilyAMD|Milyamda]]. Charakteryzuje się połączeniem wielu różnych cech, m.in. polisyntezy, bogatej odmiany przez przypadki i braku leksykalnego odróżniania czasowników. |
==Świat== | ==Świat== | ||
| − | Język ęmucki jest elementem '''świata [[Gruszki Na Wierzbie (świat)|GNW]]''', w którym posługują się nim [[Eci]]. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie [[Ecja|Ecji]], wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, [[Mowa | + | Język ęmucki jest elementem '''świata [[Gruszki Na Wierzbie (świat)|GNW]]''', w którym posługują się nim [[Eci]]. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie [[Ecja|Ecji]], wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, [[Mowa Bezadatu|stołeczny]], dialekt [[ącki]]. Sporny jest status języka [[ymnicki]]ego. Blisko spokrewniony jest również język [[białodolski]]. |
Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym. | Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym. | ||
| Linia 31: | Linia 30: | ||
Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji. | Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji. | ||
| − | Ok. | + | Ok. 1000 lat [[kalendarz ecki|przed Bezadatem]] istniał '''język praęmucki''', częściowo rekonstruowany wspólny przodek języka ęmuckiego i białodolskiego. Z tego okresu zachowały się nieliczne inskrypcje abdżadowe. |
Setki lat później wykształcił się '''język staroęmucki''' (staroecki), zapisywany [[Pismo ęmuckie#Pismo stare|pismem wczesnym]]. | Setki lat później wykształcił się '''język staroęmucki''' (staroecki), zapisywany [[Pismo ęmuckie#Pismo stare|pismem wczesnym]]. | ||
| − | + | Lata 100-500 a.u.c. to okres używania '''języka średnioęmuckiego''' i początków obecnego zróżnicowania mowy. Znany z mniejszej ilości zapisków. Nazywany jest wspólnym przodkiem języka nowoęmuckiego, ąckiego i ymnickiego. | |
| − | + | Język ęmucki klasyczny został opisany w oparciu o dialekty obszarów rolniczych południowo-zachodniej Ecji w wiekach VII-X. Używany głównie do pisania dokumentów i ksiąg, które mają być zrozumiałe w całym cesarstwie. Do innych zastosowań, np. do poezji, o wiele lepiej nadają się jedenastowieczne gwary miejskie. | |
| − | == | + | ===Fonologia historyczna=== |
| − | + | W języku ęmuckim zaszło wiele zmian fonologicznych względem [[ecka rodzina językowa|języka praeckiego]]. Do najważniejszych należą: | |
| + | * synkopa (przemiana sylab CVCV w CVC, zredukowanie wewnętrznych sylab do spółgłosek), np. ''*itə'' > ''it'', ''*mikaGa'' > ''mikan''; zachodziła dla co drugiej sylaby, wyłączając koniec słowa i dla ostatniej sylaby, nie zaszła w przypadku wielu końcówek (wyrównanie analogiczne); | ||
| + | * palatalizacja ''*z *s'' oraz przejście miękkich ''*z *s *j *x'' do ''z/j ś''; | ||
| + | * powstanie samogłosek nosowych, np. ''*e-N-xi, *su-N'' > ''ę(śi), sų''; | ||
| + | * ubezdźwięcznienie spółgłosek wygłosowych, np. ''*sabə'' > ''*sab'' > ''sap''; | ||
| + | * udźwięcznienie spółgłosek na granicy morfemów, np. ''*ʔetə-ʔutə'' > ''*ʔet-ut'' > ''edut''. | ||
| + | |||
| + | ==Fonologia== | ||
| + | W języku ęmuckim dużą rolę odgrywa podział na sylaby. Zbitki spółgłosek są dopuszczalne tylko na granicach sylab. | ||
| + | |||
| + | Sylaba składa się z: | ||
| + | * nagłosu - spółgłoska nagłosowa lub nośnik (zwarcie krtaniowe); | ||
| + | * ośrodka - samogłoska ustna lub nosowa; | ||
| + | * kody - brak lub spółgłoska wygłosowa. | ||
| − | + | Sylaby otwarte posiadające samogłoskę ustną (krótką) są jednomorowe (lekkie). Dwumorowe (ciężkie) są sylaby z samogłoską nosową (długą) lub kodą. Nie występują sylaby trzymorowe, tj. mające zarówno samogłoskę nosową i kodę. | |
| − | + | * ''da'' [da] - sylaba otwarta, lekka | |
| + | * ''dą'' [daɨ̃] - sylaba nosowa, ciężka | ||
| + | * ''dak'' [dak] - sylaba zamknięta, ciężka | ||
| − | + | Samogłoska krótka w sylabie otwartej akcentowanej otrzymuje dodatkową długość. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | {| class= | + | {| class="prettytable" |
| − | ! | + | ! colspan="2" |Spółgłoski |
| − | ! | + | ! Wargowe |
| − | ! | + | ! Dziąsłowe |
| − | ! | + | ! Podnieb. |
| + | ! Welarne | ||
| + | ! Krtaniowe | ||
| + | |- | ||
| + | ! colspan="2" | Nosowe | ||
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|m}} | ||
| + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|n}} | ||
| + | ! | ||
| + | ! | ||
| + | ! | ||
| + | |- | ||
| + | ! rowspan="2" | Zwarte | ||
| + | ! dźwięczne | ||
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|b}} | ||
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|d}} | ||
| + | | | ||
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|g}} | ||
| + | | | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | ! bezdźwięczne |
| − | | | + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|p}} |
| − | | | + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|t}} |
| − | | | + | | |
| + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|k}} | ||
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|ʔ}}<br/>‹'› | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | ! rowspan="2" | Szczelinowe |
| − | | | + | ! dźwięczne |
| − | | | + | |bgcolor=MediumSpringGreen rowspan=2| {{IPA|v~f}}<br/>‹v› |
| − | | | + | | |
| + | | bgcolor=PowderBlue | {{IPA|ʑ}}<br/>‹z› | ||
| + | | | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | ! bezdźwięczne | ||
| + | | bgcolor=powderBlue | {{IPA|s}} | ||
| + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|ɕ}}<br/>‹ś› | ||
| + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|χ}}<br/>‹h› | ||
| + | | | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | ! colspan="2" | Półotwarte |
| − | | | + | | |
| − | | | + | | bgcolor=MediumSpringGreen | {{IPA|ɾ}}<br/>‹r› |
| − | | | + | | bgcolor=PaleGoldenrod | {{IPA|j}} |
| + | ! | ||
| + | ! | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | ! colspan="2" | Boczne |
| − | | | + | ! |
| − | + | | bgcolor=paleGoldenrod | {{IPA|l}} | |
| − | + | ! | |
| + | ! | ||
| + | ! | ||
|- | |- | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|} | |} | ||
| − | + | Na niebiesko zaznaczono spółgłoski występujące tylko na początku sylaby (przed samogłoską), a na żółto - tylko na końcu sylaby (po samogłosce; przed spółgłoską lub na końcu wyrazu). Na zielono - spółgłoski występujące w obu kontekstach. | |
| − | |||
| − | + | ===Prozodia=== | |
| − | + | W języku ęmuckim dominuje akcent inicjalny, na pierwszą sylabę jednostki słownej (tj. bez przedrostka oddzielanego dywizem). Najsilniejszy akcent w zdaniu pada na orzeczenie. Występuje również słaby nacisk na końcówkę czasownikową. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | W zależności od miejsca padania akcentu mogą występować różne alofony fonemów samogłoskowych: (w tabeli uwzględniono odmianę standardową) | ||
{| class=wikitable | {| class=wikitable | ||
| − | ! | + | !Samogłoska |
| − | ! | + | !a!!e!!i!!ą!!ę!!į!!y!!o!!u!!y̨!!ǫ!!ų |
| − | ! | ||
| − | ! | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | !Akcentowane |
| − | | | + | |a||e||i||ã||ẽ||ĩ||ɘ||o||ɯ||ɘ̃||õ||ɯ̃ |
| − | | | ||
| − | | | ||
|- | |- | ||
| − | ! | + | !Zredukowane |
| − | | | + | |ɐ||ɪ||ɪ||æ̃||ɪ̃||ɪ̃||ə||ʊ||ω||ə̃||ʊ̃||ω̃ |
| − | | | + | |} |
| − | | | + | |
| + | ;Uwaga! | ||
| + | :Symbolu [{{IPA|ω}}] użyto na oznaczenie samogłoski prawie przymkniętej środkowo-tylnej, niezaokrąglonego odpowiednika [{{IPA|ʊ}}], zredukowanej formy [{{IPA|ɯ}}]. | ||
| + | |||
| + | ==Składnia== | ||
| + | Jeśli podmiot zdania nie jest określony, występuje polisynteza. Poszczególne elementy są inkorporowane w następującej kolejności: | ||
| + | |||
| + | {| class=wikitable | ||
| + | |+ ''Pyr-ramaśędezikmuvne'' <br/> "To właśnie mężczyzna kupił dom." | ||
| + | !dopełnienie | ||
| + | !czasownik | ||
| + | !podmiot | ||
| + | !sufiksy | ||
|- | |- | ||
| − | + | |''pyr-'' | |
| − | | | + | |''ramaśę-'' |
| − | + | |''dezik'' | |
| − | + | |''-muvne'' | |
| − | |- | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | | | ||
| − | |- | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|} | |} | ||
| + | |||
| + | Jeśli zaś podmiot jest określony, występuje na początku zdania. Po czasowniku zastępuje go ''-i-'' "on/ona/ono": | ||
| + | |||
| + | * ''Sǫmen pyrtohrek. '''(Pyr)''' noptą'''i'''muv.'' | ||
| + | *: Wszedłem do domu. '''Dom / on''' był mały. | ||
===Zdania=== | ===Zdania=== | ||
Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np. | Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np. | ||
| − | * '' | + | * ''Saty aśdokty̨rav?'' (To jest chleb?) |
| − | * '' | + | * ''Saty aśdokty̨rav, sar?'' (To jest chleb, czy tak?) |
| − | * '' | + | * ''Saty aśdokty̨rav, ker?'' (To jest chleb, czyż nie?) |
| − | Na pytania odpowiada się ''sar'' (tak), ''ker'' (nie) lub '' | + | Na pytania odpowiada się ''sar'' (tak), ''ker'' (nie) lub ''kiśgorsy/kiśgorty'' (nie wiem). |
Przeczenia tworzy się dodając przedrostek ''kiś-'' do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących. | Przeczenia tworzy się dodając przedrostek ''kiś-'' do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących. | ||
| − | * ''At | + | * ''At dylśanty̨tyv.'' (Ktoś podróżuje.) |
| − | * '' | + | * ''Kyt dylśanty̨tyv.'' (Każdy podróżuje.) |
| − | * '' | + | * ''Kyt kiśdylśanty̨tyv.'' (Nikt/każdy nie podróżuje.) |
Rozkazy tworzy się zwykłą składnią zdania oznajmującego w specjalnym trybie. | Rozkazy tworzy się zwykłą składnią zdania oznajmującego w specjalnym trybie. | ||
| Linia 143: | Linia 181: | ||
===Zdania względne=== | ===Zdania względne=== | ||
Nie ma w języku ęmuckim zaimków względnych. Zdania podrzędne buduje się używając zaimka osobowego/obecnego: | Nie ma w języku ęmuckim zaimków względnych. Zdania podrzędne buduje się używając zaimka osobowego/obecnego: | ||
| − | *''Sarge- | + | *''Sarge-sylnįmen.'' |
| − | *''Sarge- | + | *:książka.dop-widzieć.prze.1sg |
| − | *''Sarge- | + | *:''Widziałem książkę.'' |
| − | + | *''Sarge-ramaśęten.'' | |
| − | + | *:książka.dop-kupować.ter.1sg | |
| − | + | *:''Kupuję książkę.'' | |
| − | + | *''Sarge-ramaśęten, ity-sylnįmenun.'' | |
| − | + | *:książka.dop-kupować.ter.1sg ono.dop-widzieć.prze.1sg.podrz | |
| − | + | *:''Kupuję książkę, którą widziałem.'' (dosł. ''Kupuję książkę, że widziałem ją.'') | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==Morfologia== | ==Morfologia== | ||
Język ęmucki jest częściowo polisyntetyczny, co oznacza duży stosunek liczby morfemów do liczby wyrazów. Co nie jest widoczne ortograficznie, całe zdanie bywa zawarte w jednym wyrazie. | Język ęmucki jest częściowo polisyntetyczny, co oznacza duży stosunek liczby morfemów do liczby wyrazów. Co nie jest widoczne ortograficznie, całe zdanie bywa zawarte w jednym wyrazie. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Tradycyjna gramatyka ęmucka wydziela pięć części mowy: | Tradycyjna gramatyka ęmucka wydziela pięć części mowy: | ||
* '''kieman''' (duch) - rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy w pierwszych czterech przypadkach, również czasowniki | * '''kieman''' (duch) - rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy w pierwszych czterech przypadkach, również czasowniki | ||
| − | * ''' | + | * '''gonvur''' (myśl) - końcówki aglutynacyjne rzeczowników (poimki zrostowe) |
| − | * ''' | + | * '''voraś''' (czyn) - końcówki aglutynacyjne czasowników (spójki) |
| − | * ''' | + | * '''śonak''' (słowo) - przysłówki, wykrzykniki |
* '''sezaj''' (sens) - partykuły, spójniki | * '''sezaj''' (sens) - partykuły, spójniki | ||
| Linia 281: | Linia 207: | ||
!Spółgł.<br/>podst.!!Udźw.!!Gem.!!Nas. | !Spółgł.<br/>podst.!!Udźw.!!Gem.!!Nas. | ||
|- | |- | ||
| − | |p||b||pp|| | + | |p||b||pp||m |
|- | |- | ||
| − | |v||v||vv|| | + | |v||v||vv||m |
|- | |- | ||
|t||d||tt||nt | |t||d||tt||nt | ||
|- | |- | ||
| − | |n||n||nn|| | + | |n||n||nn||n |
|- | |- | ||
| − | |l||r||lr|| | + | |l||r||lr||n |
|- | |- | ||
| − | |r||r||rr|| | + | |r||r||rr||n |
|- | |- | ||
|ś||z||śś||nś | |ś||z||śś||nś | ||
| Linia 299: | Linia 225: | ||
|k||g||kk||nk | |k||g||kk||nk | ||
|- | |- | ||
| − | |h|| | + | |h||h||hh||nh |
|} | |} | ||
Przy udźwięcznieniu może zajść także inna oboczność - cofnięcie polegające na usunięciu samogłoski i przemianie spółgłoski nagłosowej w wygłosową, np. | Przy udźwięcznieniu może zajść także inna oboczność - cofnięcie polegające na usunięciu samogłoski i przemianie spółgłoski nagłosowej w wygłosową, np. | ||
| − | *'' | + | *''rodyt'' (zły) > ''rotd-aj'' (gorszy) |
| − | *'' | + | *''kyat'' (wysoki) > ''kyhd-azaj'' (jeszcze wyższy) |
| − | *'' | + | *''azut'' (równy) > ''ajd-et'' (równiacha) |
Ale: | Ale: | ||
| − | *'' | + | *''karadon'' (lekcja) > ''karadon-at'' (zajęcia) |
| − | *'' | + | *''morat'' (zmęczony) > ''morad-aj'' (bardziej zmęczony) |
===Słowotwórstwo=== | ===Słowotwórstwo=== | ||
| Linia 318: | Linia 244: | ||
| kep- | | kep- | ||
| dla kolejnego pokolenia (w nazwach członków rodziny) | | dla kolejnego pokolenia (w nazwach członków rodziny) | ||
| − | | '' | + | | ''kepmanzyr'' (babcia) od ''manzyr'' (mama) |
|- | |- | ||
| kiś- | | kiś- | ||
| zaprzeczenie | | zaprzeczenie | ||
| − | | '' | + | | ''kiś-vit'' (zachodni) od ''vit'' (wschodni) |
|- | |- | ||
| − | | | + | | ny̨- |
| liczba mnoga | | liczba mnoga | ||
| − | | '' | + | | ''Ralny̨-et'' (Eci) od ''Ral-et'' (Et) |
|- | |- | ||
| ral- | | ral- | ||
| nazwa własna | | nazwa własna | ||
| − | | '' | + | | ''Ral-mip'' ([[Nąmipy|Nąmip]]) od ''mip'' (chomik) |
|- | |- | ||
|<sup>u</sup>-aj | |<sup>u</sup>-aj | ||
| Linia 338: | Linia 264: | ||
|<sup>u</sup>-ak | |<sup>u</sup>-ak | ||
|Nazwa narzędzia | |Nazwa narzędzia | ||
| − | |'' | + | |''todak'' (packa) od ''tot'' <ref>dźwiękonaśladowcze "pac"</ref> |
|- | |- | ||
|<sup>n</sup>-an | |<sup>n</sup>-an | ||
|Sufiks grzecznościowy męski | |Sufiks grzecznościowy męski | ||
| − | |'' | + | |''sunrontan'' od ''sunrot'' (ojciec) |
|- | |- | ||
|<sup>u</sup>-an | |<sup>u</sup>-an | ||
|Sufiks grzecznościowy religijny | |Sufiks grzecznościowy religijny | ||
|''retsedan'' od ''retset'' (brat) | |''retsedan'' od ''retset'' (brat) | ||
| + | |- | ||
| + | |<sup>g</sup>-arit | ||
| + | |podobny do czegoś | ||
| + | |''ropparit'' (wodnisty) od ''rop'' (woda) | ||
|- | |- | ||
|<sup>u</sup>-at | |<sup>u</sup>-at | ||
|Rzeczownik zbiorowy; duże nagromadzenie czegoś | |Rzeczownik zbiorowy; duże nagromadzenie czegoś | ||
| − | |''bezat'' <ref>archaicznie "miasto/ulica/osiedle"; stąd też nazwa "[[ | + | |''bezat'' <ref>archaicznie "miasto/ulica/osiedle"; stąd też nazwa "[[Bezadat]]" <- średnioęm. [bɛʝadad(ə)]</ref> od ''bej'' (dom) |
|- | |- | ||
|<sup>u</sup>-azaj | |<sup>u</sup>-azaj | ||
| Linia 370: | Linia 300: | ||
|<sup>u</sup>-en | |<sup>u</sup>-en | ||
|Nazwa większej rzeczy podobnej do czegoś | |Nazwa większej rzeczy podobnej do czegoś | ||
| − | |'' | + | |''zuven'' (ocean) od ''zuv'' (morze) |
|- | |- | ||
|<sup>n</sup>-eśek | |<sup>n</sup>-eśek | ||
| Linia 378: | Linia 308: | ||
|<sup>u</sup>-et | |<sup>u</sup>-et | ||
|zgrubienie | |zgrubienie | ||
| − | |'' | + | |''syval'', ''syvaret'' ([[Sobal]]) |
|- | |- | ||
|<sup>u</sup>-etek | |<sup>u</sup>-etek | ||
|słabe zdrobnienie | |słabe zdrobnienie | ||
| | | | ||
| + | |- | ||
| + | |<sup>u</sup>-ik | ||
| + | |zrobiony z czegoś | ||
| + | |''robik'' (zrobiony z wody) od ''rop'' (woda) | ||
|- | |- | ||
|<sup>n</sup>-in | |<sup>n</sup>-in | ||
| Linia 392: | Linia 326: | ||
|''maldantit'' (najmłodszy) od ''maldat'' (młody) | |''maldantit'' (najmłodszy) od ''maldat'' (młody) | ||
|- | |- | ||
| − | |<sup>u</sup>- | + | |<sup>u</sup>-yh |
| + | |''sennonyh'' (lotnisko) od ''sennon'' (samolot) | ||
| + | |- | ||
| + | |<sup>g</sup>-yk, -ynkan, -ynkin, -ykkol | ||
| + | |potomstwo | ||
| + | |''pegonnynkan'' (królewicz) od ''pegon'' (król) | ||
| + | |- | ||
| + | |<sup>u</sup>-oj | ||
|Sufiks kpiący zwierząt | |Sufiks kpiący zwierząt | ||
| − | |'' | + | |''śegoj'' od ''śek'' (pies) |
|- | |- | ||
| − | |<sup>g</sup>- | + | |<sup>g</sup>-ok |
|Sufiks kpiący osób | |Sufiks kpiący osób | ||
| − | |'' | + | |''orsannok'' od ''orsan'' (lekarz) |
|- | |- | ||
| − | |<sup>g</sup>- | + | |<sup>g</sup>-ol |
| − | | | + | |rzeczownik zbiorowy |
| | | | ||
|- | |- | ||
| − | |<sup>n</sup>- | + | |<sup>n</sup>-ot |
|Sufiks grzecznościowy do starszych | |Sufiks grzecznościowy do starszych | ||
| − | |'' | + | |''venśankot'' od ''venśak'' (ciotka) |
|- | |- | ||
|<sup>n</sup>-yt | |<sup>n</sup>-yt | ||
| − | | | + | |zawierający coś |
| − | | | + | |''ronput'' (wodny) od ''rop'' (woda) |
|- | |- | ||
| − | | - | + | | -byś |
| rzeczownik odsłowny | | rzeczownik odsłowny | ||
| − | | '' | + | | ''ziktatbyś'' (bieg) od ''ziktat'' (biegnący) |
|- | |- | ||
| -kan | | -kan | ||
| archaiczny sufiks narzędzia, systemu | | archaiczny sufiks narzędzia, systemu | ||
| − | | '' | + | | ''sur'atkan'' (mowa) od ''sur'at'' (mówiący) |
|- | |- | ||
| − | | - | + | | -mut |
| sufiks przymiotnikowy (dodawany do orzecznikownika) | | sufiks przymiotnikowy (dodawany do orzecznikownika) | ||
| − | | ''ral | + | | ''ral-ęmut'' (ęmucki) od ''ral-et'' ([[Eci|Et]]) |
|- | |- | ||
| − | | - | + | | -tyh |
| nazwa kraju, państwa, okolic | | nazwa kraju, państwa, okolic | ||
| − | | '' | + | | ''ryjtuttyh'' (unia) od ''ryjtut'' (jednoczący) |
|- | |- | ||
| -zan | | -zan | ||
| Linia 432: | Linia 373: | ||
| ''etzan'' (będąc) od ''et'' (będący) | | ''etzan'' (będąc) od ''et'' (będący) | ||
|} | |} | ||
| + | |||
| + | ==Czasownik== | ||
| + | Formą słownikową czasownika jest jego imiesłów. Do utworzenia formy osobowej potrzebny jest imiesłów w przypadku czasownikowym (werbialu) i końcówka osobowa. | ||
| + | |||
| + | * ''gor'' (wiedzący; wiedzieć) -> '''''gorty̨'''ren'' (wiem) | ||
| + | * ''et'' (będący; być) -> '''''ę'''myv'' (był) | ||
| + | * ''gukkenat'' (jedzony; być jedzonym) -> '''''gukkeną'''tyvte'' (będzie jedzone) | ||
| + | |||
| + | ===Strona=== | ||
| + | W języku ęmuckim występują cztery strony: czynna, bierna, odbiorcza oraz sprawcza. | ||
| + | |||
| + | '''Strona czynna''' oznacza, że podmiot jest wykonawcą czynności. Może również pełnić funkcję strony sprawczej (gdy podano nadmiarowe dopełnienia). | ||
| + | * ''{{info|Martat|Marta.mian}} {{info|retse|brat.dop}}-{{info|sylnįtyv|widzący.werb.ter}}.'' (Marta widzi brata.) | ||
| + | * ''{{info|Martat|Marta.mian}} {{info|manzartytik|matka.cel}} {{info|retse|brat.dop}}-{{info|sylnįtyv|widzący.werb.ter}}.'' (Marta pokazuje brata matce. dosł. Marta widzi brata matce.) | ||
| + | |||
| + | '''Strona bierna''' przedstawia obiekt czynności jako podmiot. Wykonawca występuje w ablatywie. | ||
| + | * ''{{info|Retset|brat.mian}} {{info|Martarek|Marta.abl}} {{info|sylninątyv|widziany.werb.ter}}.'' (Brat jest widziany przez Martę.) | ||
| + | |||
| + | '''Strona odbiorcza''' informuje, że podmiot jest adresatem czynności. | ||
| + | * ''{{info|Manzar|matka.mian}} {{info|retse|brat.dop}}-{{info|sylniǫtyv|widzieć-odb.werb.ter}}.'' (Matce pokazano brata.) | ||
| + | |||
| + | '''Strona sprawcza''' oznacza powodowanie czynności, jeśli jej kauzatywny charakter nie może zostać wywnioskowany z dopełnień. | ||
| + | * ''{{info|Martat|Marta.mian}} {{info|retse|brat.dop}}-{{info|sylniśkętyv|pokazujący.werb.ter}}.'' (Marta pokazuje brata.) | ||
| + | |||
| + | {| class=wikitable | ||
| + | !Strona | ||
| + | !Gr I | ||
| + | !Gr II | ||
| + | !Gr III | ||
| + | !Gr IV | ||
| + | |- | ||
| + | !czynna | ||
| + | | -at -et -it -ot -ut | ||
| + | | -yt | ||
| + | | -l -p -n -r -k -v -h | ||
| + | | -ś -j | ||
| + | |- | ||
| + | !bierna | ||
| + | | -anat -enat -inat -onat -unat | ||
| + | | -ynet | ||
| + | | -net -npet -nket | ||
| + | | -nśet -nzet | ||
| + | |- | ||
| + | !odbiorcza | ||
| + | | -aot -eot -iot -oot -uot | ||
| + | | -ydot | ||
| + | | -ldot -pdot -ndot -rdot -kdot -vdot -dot | ||
| + | | -jdot | ||
| + | |- | ||
| + | !sprawcza | ||
| + | | -aśket -eśket -iśket -ośket -uśket | ||
| + | | -yket | ||
| + | | -lket -pket -nket -rket -kket -vket -ket | ||
| + | | -jket | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | ===Koniugacja=== | ||
| + | Czasy, aspekty, tryby i osoby są wyrażane przez końcówki dołączane do czasownika. Podano formy pełne i skrócone. Istnieją również końcówki używane w zdaniach inkorporowanych. | ||
| + | |||
| + | Końcówki mają domyślną formę niedokonaną. Dla formy dokonanej używa się przyrostka ''-rak''. Użycie aspektów jest inne niż w języku polskim: | ||
| + | * ''bonty̨ren'' - jestem człowiekiem; ''bonty̨ren'''rak''''' - staję się człowiekiem; | ||
| + | * ''sunrǫtote'' - będziesz ojcem; ''sunrǫtote'''rak''''' - zostaniesz ojcem; | ||
| + | * ''rygųmyn'' - spaliśmy; ''rygųmyn'''rak''''' - zasnęliśmy; | ||
| + | |||
| + | {| class=wikitable | ||
| + | !Czasy, tryby | ||
| + | !1 sg | ||
| + | !1 pl | ||
| + | !2 sg | ||
| + | !2 pl | ||
| + | !3 | ||
| + | |- | ||
| + | !ogólny | ||
| + | | -ren | ||
| + | | -ryn | ||
| + | | -ro | ||
| + | | -ra | ||
| + | | -rav | ||
| + | |- | ||
| + | !teraźniejszy | ||
| + | | -ten | ||
| + | | -tyn | ||
| + | | -to | ||
| + | | -ta | ||
| + | | -tyv | ||
| + | |- | ||
| + | !przyszły | ||
| + | | -tente | ||
| + | | -tynte | ||
| + | | -tote | ||
| + | | -tate | ||
| + | | -tyvte | ||
| + | |- | ||
| + | !przeszły | ||
| + | | -men | ||
| + | | -myn | ||
| + | | -mo | ||
| + | | -ma | ||
| + | | -muv | ||
| + | |- | ||
| + | !przypuszczający | ||
| + | | -gen | ||
| + | | -gyn | ||
| + | | -go | ||
| + | | -ga | ||
| + | | -gav | ||
| + | |- | ||
| + | !rozkazujący | ||
| + | | -meś | ||
| + | | -nyn | ||
| + | | -doś | ||
| + | | -gan | ||
| + | | -te | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | Forma oznaczona '''3''' wymaga podmiotu, w przeciwieństwie do reszty. Jest również używana honoryfikatywnie, podmiotem jest wówczas grzecznościowa pochodna od ''dot'', ''nymet'', ''ganet'': | ||
| + | * ''Pyrtoh ęmo?'' (Byłeś w domu?) | ||
| + | * ''Pyrtoh ę'''dontot'''muv?'' (Był Pan/Pani w domu?) – dziecko do dorosłego | ||
| + | * ''Pyrtoh ę'''dontin'''muv?'' (Była Pani w domu?) | ||
| + | * ''Pyrtoh ę'''dodetek'''muv?'' (Byłeś w domu?) – dorosły do dziecka | ||
| + | |||
| + | ===Dodatkowe=== | ||
| + | Dodatkowe końcówki: | ||
| + | |||
| + | * ''rak'' - rozpoczęcie | ||
| + | *: ''rygųten'' "spałem" | ||
| + | *: ''rygųten'''rak''''' "zasnąłem" | ||
| + | |||
| + | * ''ni'' - łączność, równoczesność | ||
| + | *: ''sur'ąmen sylniśkęmen'''ni''' "mówiłem i pokazywałem" | ||
| + | |||
| + | * ''se'' - następstwo | ||
| + | *: ''sanąmen sǫmen'''se''''' "stałem, a następnie poszedłem" | ||
| + | |||
| + | * ''ha'', ''ne'' - podkreślenie, przeciwstawienie | ||
| + | *: ''kiś-sardąmen reśhekty̨ten'''ha''''' "nie umarłem, a nawet jestem zdrów" | ||
| + | |||
| + | * ''un'' - zdanie podrzędne | ||
| + | *: ''i-sur'ąten ęten'''un''''' "mówię, że jestem" | ||
==Zaimki== | ==Zaimki== | ||
| Linia 437: | Linia 517: | ||
Zaimki osobowe: | Zaimki osobowe: | ||
| − | * ''met'' [met] - ja | + | * ''met'' {{IPA|[met]}} - ja |
| − | * '' | + | * ''dot'' {{IPA|[dot]}} - ty |
| − | * ''dait'' [dɐˈit] - on | + | * ''dait'' {{IPA|[dɐˈit]}} - on |
| − | * '' | + | * ''zyit'' {{IPA|[ʑəˈit]}} - ona |
| − | * ''it'' [ | + | * ''it'' {{IPA|[ʔit]}} - on/ona (r. męsko-żeński) |
| − | * ''ih'' [ | + | * ''ih'' {{IPA|[ʔih]}} - ono |
| − | * '' | + | * ''nymet'' {{IPA|[ˈnɐmət ~ nəˈmet]}} - my |
| − | * ''ganet'' [ˈganət ~ ŋɐˈnet] - wy | + | * ''ganet'' {{IPA|[ˈganət ~ ŋɐˈnet]}} - wy |
| − | * '' | + | * ''ny̨it'' {{IPA|[nə̃ˈit]}} - oni/one (r. męsko-żeński) |
| − | * '' | + | * ''ny̨ih'' {{IPA|[nə̃ˈih]}} - one (r. nijaki) |
Odmiana: (pozostałe przypadki na podstawie posesywu; objaśnienia w sekcji [[#Rzeczownik]]) | Odmiana: (pozostałe przypadki na podstawie posesywu; objaśnienia w sekcji [[#Rzeczownik]]) | ||
| Linia 454: | Linia 534: | ||
!Mianownik | !Mianownik | ||
|met | |met | ||
| − | | | + | |dot |
|dait | |dait | ||
| − | | | + | |zyit |
|it | |it | ||
|ih | |ih | ||
| − | | | + | |nymet |
|ganet | |ganet | ||
| − | | | + | |ny̨it |
| − | | | + | |ny̨ih |
|- | |- | ||
!Dopełniacz | !Dopełniacz | ||
|me | |me | ||
| − | | | + | |do |
|dai | |dai | ||
| − | | | + | |zyi |
|i | |i | ||
| − | | | + | |ity |
| − | | | + | |nyn |
|gan | |gan | ||
| − | | | + | |ny̨i |
| − | | | + | |ny̨ity |
|- | |- | ||
!Werbial | !Werbial | ||
|mę | |mę | ||
| − | | | + | |dǫ |
|daį | |daį | ||
| − | | | + | |zyį |
|į | |į | ||
| − | | | + | |ity̨ |
| − | | | + | |nymę |
|ganę | |ganę | ||
| − | | | + | |ny̨į |
| − | | | + | |ny̨ity̨ |
|- | |- | ||
!Posesyw | !Posesyw | ||
|me(ni) | |me(ni) | ||
| − | | | + | |do(ni) |
|dai | |dai | ||
| − | | | + | |zyi |
|i | |i | ||
| − | | | + | |ity |
| − | | | + | |nyme |
|gane | |gane | ||
| − | | | + | |ny̨i |
| − | | | + | |ny̨ity |
|- | |- | ||
|colspan=11|Pozostałe przypadki - od posesywu | |colspan=11|Pozostałe przypadki - od posesywu | ||
| Linia 504: | Linia 584: | ||
!Prefiks dzierżawczy | !Prefiks dzierżawczy | ||
|mer- | |mer- | ||
| − | | | + | |dor- |
|dai- | |dai- | ||
| − | | | + | |zyi- |
|i- | |i- | ||
| – | | – | ||
| − | | | + | |nyr- |
|gar- | |gar- | ||
|i- | |i- | ||
| Linia 516: | Linia 596: | ||
Zaimki wskazujące: | Zaimki wskazujące: | ||
| − | * ''sat'' [sat] - ten/ta, ta osoba | + | * ''sat'' {{IPA|[sat]}} - ten/ta, ta osoba |
| − | * ''sah'' [sah] - to, ta rzecz | + | * ''sah'' {{IPA|[sah]}} - to, ta rzecz |
| − | * '' | + | * ''kot'' {{IPA|[kot]}} - taki |
| − | * '' | + | * ''kanyh'' {{IPA|[ˈkaˑnɜh]}} - tu |
| − | * '' | + | * ''savyh'' {{IPA|[ˈsaˑvɜh]}} - tam |
| − | * ''kak'' [kak] - teraz | + | * ''kak'' {{IPA|[kak]}} - teraz |
| − | * ''savek'' [ˈsaˑvək] - wtedy | + | * ''savek'' {{IPA|[ˈsaˑvək]}} - wtedy |
| − | * ''kak'' [kak] - tak, tym sposobem | + | * ''kak'' {{IPA|[kak]}} - tak, tym sposobem |
| − | * ''sanak'' [ˈsaˑnɐk] - tamtym sposobem | + | * ''sanak'' {{IPA|[ˈsaˑnɐk]}} - tamtym sposobem |
Zaimki pytające: | Zaimki pytające: | ||
| − | * ''vit'' [vit] - kto, jaki | + | * ''vit'' {{IPA|[vit]}} - kto, jaki |
| − | * ''vih'' [vih] - co | + | * ''vih'' {{IPA|[vih]}} - co |
| − | * '' | + | * ''vivyh'' {{IPA|[ˈviˑvɜh]}} - gdzie |
| − | * ''vivek'' [ˈviˑvək] - kiedy | + | * ''vivek'' {{IPA|[ˈviˑvək]}} - kiedy |
| − | * ''vak'' [vak], ''vinak'' [ˈviˑnɐk] - jak | + | * ''vak'' {{IPA|[vak]}}, ''vinak'' {{IPA|[ˈviˑnɐk]}} - jak |
Zaimki upowszechniające: | Zaimki upowszechniające: | ||
| − | * '' | + | * ''kyt'' {{IPA|[kɐt]}}, ''kyn'it'' {{IPA|[kənˈit]}} - każdy, wszyscy |
| − | * '' | + | * ''kyh'' {{IPA|[kɐh]}}, ''kyn'ih'' {{IPA|[kənˈih]}} - wszystko |
| − | * '' | + | * ''kyvyh'' {{IPA|['kɐˑvɜh]}} - wszędzie |
| − | * '' | + | * ''kyvek'' {{IPA|[ˈkɐˑvək]}} - zawsze |
| − | * '' | + | * ''kynak'' {{IPA|[ˈkɐˑnɐk]}} - każdym sposobem |
Zaimki nieokreślone: | Zaimki nieokreślone: | ||
| − | * ''at'' [ | + | * ''at'' {{IPA|[ʔat]}} - ktoś |
| − | * ''ah'' [ | + | * ''ah'' {{IPA|[ʔah]}} - coś, zero |
| − | * '' | + | * ''avyh'' {{IPA|[ˈʔaˑvɜh]}} - gdzieś |
| − | * ''avek'' [ | + | * ''avek'' {{IPA|[ˈʔaˑvək]}} - kiedyś |
| − | * ''anak'' [ | + | * ''anak'' {{IPA|[ˈʔaˑnɐk]}} - jakoś |
==Rzeczownik== | ==Rzeczownik== | ||
| Linia 551: | Linia 631: | ||
===Typy deklinacji=== | ===Typy deklinacji=== | ||
| − | * grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "- | + | * grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "-yt", np. ''get'' - świat. |
| − | * grupa II - temat zakończony na "- | + | * grupa II - temat zakończony na "-yt", np. ''ryt'' - kot. |
* grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -v", np. ''śek'' - pies. | * grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -v", np. ''śek'' - pies. | ||
* grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. ''sattoh'' - państwo. | * grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. ''sattoh'' - państwo. | ||
| − | * grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. '' | + | * grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. ''doj'' - piorun. |
===Przypadki=== | ===Przypadki=== | ||
| Linia 566: | Linia 646: | ||
|- | |- | ||
!Mianownik | !Mianownik | ||
| − | |''ge'''t''' | + | |''ge'''t''' ryt śek doj'' |
|Głównie przedstawia podmiot (''to jest kot''). | |Głównie przedstawia podmiot (''to jest kot''). | ||
|- | |- | ||
!Dopełniacz | !Dopełniacz | ||
| − | |''ge | + | |''ge ryt śek doj'' |
|Wprowadza dopełnienie bliższe (''widzę kota'') oraz konstrukcje relacyjne i posesyjne (''miska kota''). | |Wprowadza dopełnienie bliższe (''widzę kota'') oraz konstrukcje relacyjne i posesyjne (''miska kota''). | ||
|- | |- | ||
!Werbial | !Werbial | ||
| − | |''g'''ę''' | + | |''g'''ę''' ryt'''y̨''' śek'''ty̨''' doz'''ę''''' |
|Tworzy czasownik (''być kotem''). | |Tworzy czasownik (''być kotem''). | ||
|- | |- | ||
!Posesyw | !Posesyw | ||
| − | |''ge | + | |''ge ryt'''y''' śek'''ty''' doz'''i''''' |
|Używany w niektórych konstrukcjach posiadania (''kot ma miskę''), łączy się z rzeczownikami relacyjnymi. | |Używany w niektórych konstrukcjach posiadania (''kot ma miskę''), łączy się z rzeczownikami relacyjnymi. | ||
|- | |- | ||
!Ablatyw | !Ablatyw | ||
| − | |''ge'''rek''' | + | |''ge'''rek''' ryt'''yrek''' śek'''tyrek''' doz'''irek''''' |
|Oznacza pochodzenie (''od kota''). | |Oznacza pochodzenie (''od kota''). | ||
|- | |- | ||
!Celownik | !Celownik | ||
| − | |''ge'''tik''' | + | |''ge'''tik''' ryt'''ytik''' śek'''tytik''' doz'''itik''''' |
|Oznacza odbiorcę (''kotu'', ''dla kota''). | |Oznacza odbiorcę (''kotu'', ''dla kota''). | ||
|- | |- | ||
!Inessyw | !Inessyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''oh''' ryt'''yoh''' śek'''tyoh''' doz'''ioh''''' |
|Położenie wewnątrz (''w kocie''). | |Położenie wewnątrz (''w kocie''). | ||
|- | |- | ||
!Elatyw | !Elatyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''ohrek''' ryt'''yohrek''' śek'''tyohrek''' doz'''iohrek''''' |
|Ruch na zewnątrz (''z kota''). Może wyrażać relacje czasowe (''od dnia''). | |Ruch na zewnątrz (''z kota''). Może wyrażać relacje czasowe (''od dnia''). | ||
|- | |- | ||
!Illatyw | !Illatyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''ohtik''' ryt'''yohtik''' śek'''tyohtik''' doz'''iohtik''''' |
|Ruch do wewnątrz (''w kota''). Może wyrażać relacje czasowe (''do dnia''). | |Ruch do wewnątrz (''w kota''). Może wyrażać relacje czasowe (''do dnia''). | ||
|- | |- | ||
!Adessyw | !Adessyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''vyh''' ryt'''yvyh''' śek'''tyvyh''' doz'''ivyh''' |
|Położenie w pobliżu lub na powierzchni (''na kocie''). | |Położenie w pobliżu lub na powierzchni (''na kocie''). | ||
|- | |- | ||
!Delatyw | !Delatyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''vyhrek''' ryt'''yvyhrek''' śek'''tyvyhrek''' doz'''ivyhrek''' |
|Głównie oznacza ruch z powierzchni (''z powierzchni kota''); rzadko używany. Może wyrażać relacje czasowe (''po dniu''). | |Głównie oznacza ruch z powierzchni (''z powierzchni kota''); rzadko używany. Może wyrażać relacje czasowe (''po dniu''). | ||
|- | |- | ||
!Allatyw | !Allatyw | ||
| − | |''ge''' | + | |''ge'''vyhtik''' ryt'''yvyhtik''' śek'''tyvyhtik''' doz'''ivyhtik''' |
|Ruch w kierunku (''do kota''); wypierany przez celownik. Może wyrażać relacje czasowe (''przed dniem''). | |Ruch w kierunku (''do kota''); wypierany przez celownik. Może wyrażać relacje czasowe (''przed dniem''). | ||
|- | |- | ||
!Prolatyw | !Prolatyw | ||
| − | |''ge'''mik''' | + | |''ge'''mik''' ryt'''ymik''' śek'''tymik''' doz'''imik''''' |
|Droga przez powierzchnię, przez wnętrze (''przez kota''). | |Droga przez powierzchnię, przez wnętrze (''przez kota''). | ||
|- | |- | ||
!Instruktyw | !Instruktyw | ||
| − | |''ge'''nak''' | + | |''ge'''nak''' ryt'''ynak''' śek'''tynak''' doz'''inak''''' |
|Określenie sposobu (''po kociemu'', ''jak kot''), rzadziej narzędzia (''kotem''). | |Określenie sposobu (''po kociemu'', ''jak kot''), rzadziej narzędzia (''kotem''). | ||
|- | |- | ||
!Translatyw | !Translatyw | ||
| − | |''ge'''natik''' | + | |''ge'''natik''' ryt'''ynatik''' śek'''tynatik''' doz'''inatik''''' |
|Stan docelowy (''[zmienić] w kota''). | |Stan docelowy (''[zmienić] w kota''). | ||
|- | |- | ||
!Partytyw | !Partytyw | ||
| − | |''ge'''mej''' | + | |''ge'''mej''' ryt'''ymej''' śek'''tymej''' doz'''imej''''' |
|Pewna ilość danej rzeczy (''[trochę] kota''). | |Pewna ilość danej rzeczy (''[trochę] kota''). | ||
|- | |- | ||
!Essyw | !Essyw | ||
| − | |''ge'''vek''' | + | |''ge'''vek''' ryt'''yvek''' śek'''tyvek''' doz'''ivek''''' |
|Oznacza trwanie podczas pewnego procesu (''równocześnie z kotem''). Wyraża relacje czasowe (w dniu). | |Oznacza trwanie podczas pewnego procesu (''równocześnie z kotem''). Wyraża relacje czasowe (w dniu). | ||
|- | |- | ||
!Komitatyw | !Komitatyw | ||
| − | |''ge'''ak''' | + | |''ge'''ak''' ryt'''yak''' śek'''tyak''' doz'''iak''''' |
|Określa towarzyszenie (''z kotem''). | |Określa towarzyszenie (''z kotem''). | ||
|- | |- | ||
!Abessyw | !Abessyw | ||
| − | |''ge'''kik''' | + | |''ge'''kik''' ryt'''ykik''' śek'''tykik''' doz'''ikik''' |
|Wyraża brak danego przedmiotu/osoby (''bez kota''). | |Wyraża brak danego przedmiotu/osoby (''bez kota''). | ||
|} | |} | ||
| Linia 644: | Linia 724: | ||
===Rzeczowniki relacyjne=== | ===Rzeczowniki relacyjne=== | ||
Do określania bardziej złożonych relacji przestrzennych używa się osobnych rzeczowników, np.: | Do określania bardziej złożonych relacji przestrzennych używa się osobnych rzeczowników, np.: | ||
| − | * ''zil'' | + | * ''zil'' (przestrzeń dookoła) - ''śekty ziltyvyh'' (naokoło psa) |
| − | * '' | + | * ''bugit'' (prawa strona) - ''ryty bugivyh'' (na prawo od kota) |
| − | * ''rin'' | + | * ''rin'' (przed) - ''dozi rintyvek'' (przed piorunem) - także: ''doza-rintyvek'', ''dozivyhtik''. |
| − | * ''av'' | + | * ''av'' (poza) - ''ge avtyoh'' (poza światem) |
===Liczba=== | ===Liczba=== | ||
| Linia 653: | Linia 733: | ||
System przedrostkowy jest starszą metodą. Polega na dołączeniu przedrostka liczebnego i pozwala na wyrażenie konkretnej ilości. Jest przeważnie używany z rzeczownikami niepoliczalnymi, występującymi tylko jednokrotnie, abstrakcyjnymi oraz gdy nie może zostać zastosowana druga metoda. | System przedrostkowy jest starszą metodą. Polega na dołączeniu przedrostka liczebnego i pozwala na wyrażenie konkretnej ilości. Jest przeważnie używany z rzeczownikami niepoliczalnymi, występującymi tylko jednokrotnie, abstrakcyjnymi oraz gdy nie może zostać zastosowana druga metoda. | ||
| − | * | + | * dojbyś (burza) > '''ny̨'''-dojbyś (burze, wiele burz) |
| − | * get (świat) > ''' | + | * get (świat) > '''gǫ'''-get (dwa światy) |
| − | * | + | * bykitbyś (miłość) > '''rų'''-bykitbyś (cztery miłości, poczwórna miłość) |
System wrostkowy to nowszy sposób, oparty na przegłosie samogłoski pod tonem opadającym - z reguły z drugiej sylaby wyrazu. W liczbie mnogiej samogłoska zmienia się w "i". W przypadku jednosylabowych wyrazów może dojść do dodania końcówki ''-(t)it'' pod tonem opadającym. | System wrostkowy to nowszy sposób, oparty na przegłosie samogłoski pod tonem opadającym - z reguły z drugiej sylaby wyrazu. W liczbie mnogiej samogłoska zmienia się w "i". W przypadku jednosylabowych wyrazów może dojść do dodania końcówki ''-(t)it'' pod tonem opadającym. | ||
| − | * | + | * aśdok (chleb) > aśd'''i'''k (chleby) |
| − | * | + | * ryt, Pos. ryty (kot) > ryt'''i'''t, Pos. ryt'''i''' (koty) |
| − | * | + | * zuv, Pos. zuvty (morze) > zuvt'''i'''t, Pos. zuvt'''i''' (morza) |
Czasem wyraz ma już "i" w drugiej sylabie, wówczas formy liczby pojedynczej i mnogiej są takie same. Wówczas można stosować przedrostki lub przegłos dla ścisłości. | Czasem wyraz ma już "i" w drugiej sylabie, wówczas formy liczby pojedynczej i mnogiej są takie same. Wówczas można stosować przedrostki lub przegłos dla ścisłości. | ||
| − | * sąpil (ząb, zęby) > '''ek'''sąpil (ząb) | + | * sąpil (ząb, zęby) > '''ek'''-sąpil (ząb) |
| − | * piśtit (liść, liście) > piśt''' | + | * piśtit (liść, liście) > piśt'''y'''t (liść) |
| − | * pevit (użytkownik, użytkownicy) > ''' | + | * pevit (użytkownik, użytkownicy) > '''ny̨'''-pevit (użytkownicy) |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
<references/> | <references/> | ||
| − | + | [[Kategoria:Języki GNW]] | |
| − | [[ | ||
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] | [[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] | ||
[[Kategoria:Języki Miłego]] | [[Kategoria:Języki Miłego]] | ||
Aktualna wersja na dzień 23:37, 5 maj 2021
| Typ: | a priori |
|---|---|
| Rodzaj: | artystyczny |
| Lista conlangów | |
| ęmucki ral-ęmut | |
|---|---|
| Utworzenie: | Milyamd w 2009 |
| Najnowsza wersja: | 2.1 beta |
| Klasyfikacja: | języki sztuczne artystyczne a priori |
| Kody | |
| Conlanger–3 | gnw.em.mil |
| Używany w : | Ecja |
| Regiony : | Baukazja, Chomąto |
| Klasyfikacja: | języki środkowoeuremickie |
| Status urzędowy | |
| Język urzędowy : | Ecja |
| Oficjalna regulacja: | Ministerstwo Słowa |
| Lista conlangów | |
|
Zobacz też słownik tego języka. |
Języki i dialekty Ecji.
Język ęmucki klasyczny (Ral-ęmut sur'atkan) jest językiem sztucznym, jednym z najlepiej opisanych języków Milyamda. Charakteryzuje się połączeniem wielu różnych cech, m.in. polisyntezy, bogatej odmiany przez przypadki i braku leksykalnego odróżniania czasowników.
Świat
Język ęmucki jest elementem świata GNW, w którym posługują się nim Eci. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie Ecji, wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, stołeczny, dialekt ącki. Sporny jest status języka ymnickiego. Blisko spokrewniony jest również język białodolski.
Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym.
Rozwój
Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji.
Ok. 1000 lat przed Bezadatem istniał język praęmucki, częściowo rekonstruowany wspólny przodek języka ęmuckiego i białodolskiego. Z tego okresu zachowały się nieliczne inskrypcje abdżadowe.
Setki lat później wykształcił się język staroęmucki (staroecki), zapisywany pismem wczesnym.
Lata 100-500 a.u.c. to okres używania języka średnioęmuckiego i początków obecnego zróżnicowania mowy. Znany z mniejszej ilości zapisków. Nazywany jest wspólnym przodkiem języka nowoęmuckiego, ąckiego i ymnickiego.
Język ęmucki klasyczny został opisany w oparciu o dialekty obszarów rolniczych południowo-zachodniej Ecji w wiekach VII-X. Używany głównie do pisania dokumentów i ksiąg, które mają być zrozumiałe w całym cesarstwie. Do innych zastosowań, np. do poezji, o wiele lepiej nadają się jedenastowieczne gwary miejskie.
Fonologia historyczna
W języku ęmuckim zaszło wiele zmian fonologicznych względem języka praeckiego. Do najważniejszych należą:
- synkopa (przemiana sylab CVCV w CVC, zredukowanie wewnętrznych sylab do spółgłosek), np. *itə > it, *mikaGa > mikan; zachodziła dla co drugiej sylaby, wyłączając koniec słowa i dla ostatniej sylaby, nie zaszła w przypadku wielu końcówek (wyrównanie analogiczne);
- palatalizacja *z *s oraz przejście miękkich *z *s *j *x do z/j ś;
- powstanie samogłosek nosowych, np. *e-N-xi, *su-N > ę(śi), sų;
- ubezdźwięcznienie spółgłosek wygłosowych, np. *sabə > *sab > sap;
- udźwięcznienie spółgłosek na granicy morfemów, np. *ʔetə-ʔutə > *ʔet-ut > edut.
Fonologia
W języku ęmuckim dużą rolę odgrywa podział na sylaby. Zbitki spółgłosek są dopuszczalne tylko na granicach sylab.
Sylaba składa się z:
- nagłosu - spółgłoska nagłosowa lub nośnik (zwarcie krtaniowe);
- ośrodka - samogłoska ustna lub nosowa;
- kody - brak lub spółgłoska wygłosowa.
Sylaby otwarte posiadające samogłoskę ustną (krótką) są jednomorowe (lekkie). Dwumorowe (ciężkie) są sylaby z samogłoską nosową (długą) lub kodą. Nie występują sylaby trzymorowe, tj. mające zarówno samogłoskę nosową i kodę.
- da [da] - sylaba otwarta, lekka
- dą [daɨ̃] - sylaba nosowa, ciężka
- dak [dak] - sylaba zamknięta, ciężka
Samogłoska krótka w sylabie otwartej akcentowanej otrzymuje dodatkową długość.
| Spółgłoski | Wargowe | Dziąsłowe | Podnieb. | Welarne | Krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ||||
| Zwarte | dźwięczne | b | d | g | ||
| bezdźwięczne | p | t | k | ʔ ‹'› | ||
| Szczelinowe | dźwięczne | v~f ‹v› |
ʑ ‹z› |
|||
| bezdźwięczne | s | ɕ ‹ś› |
χ ‹h› |
|||
| Półotwarte | ɾ ‹r› |
j | ||||
| Boczne | l | |||||
Na niebiesko zaznaczono spółgłoski występujące tylko na początku sylaby (przed samogłoską), a na żółto - tylko na końcu sylaby (po samogłosce; przed spółgłoską lub na końcu wyrazu). Na zielono - spółgłoski występujące w obu kontekstach.
Prozodia
W języku ęmuckim dominuje akcent inicjalny, na pierwszą sylabę jednostki słownej (tj. bez przedrostka oddzielanego dywizem). Najsilniejszy akcent w zdaniu pada na orzeczenie. Występuje również słaby nacisk na końcówkę czasownikową.
W zależności od miejsca padania akcentu mogą występować różne alofony fonemów samogłoskowych: (w tabeli uwzględniono odmianę standardową)
| Samogłoska | a | e | i | ą | ę | į | y | o | u | y̨ | ǫ | ų |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Akcentowane | a | e | i | ã | ẽ | ĩ | ɘ | o | ɯ | ɘ̃ | õ | ɯ̃ |
| Zredukowane | ɐ | ɪ | ɪ | æ̃ | ɪ̃ | ɪ̃ | ə | ʊ | ω | ə̃ | ʊ̃ | ω̃ |
- Uwaga!
- Symbolu [ω] użyto na oznaczenie samogłoski prawie przymkniętej środkowo-tylnej, niezaokrąglonego odpowiednika [ʊ], zredukowanej formy [ɯ].
Składnia
Jeśli podmiot zdania nie jest określony, występuje polisynteza. Poszczególne elementy są inkorporowane w następującej kolejności:
| dopełnienie | czasownik | podmiot | sufiksy |
|---|---|---|---|
| pyr- | ramaśę- | dezik | -muvne |
Jeśli zaś podmiot jest określony, występuje na początku zdania. Po czasowniku zastępuje go -i- "on/ona/ono":
- Sǫmen pyrtohrek. (Pyr) noptąimuv.
- Wszedłem do domu. Dom / on był mały.
Zdania
Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np.
- Saty aśdokty̨rav? (To jest chleb?)
- Saty aśdokty̨rav, sar? (To jest chleb, czy tak?)
- Saty aśdokty̨rav, ker? (To jest chleb, czyż nie?)
Na pytania odpowiada się sar (tak), ker (nie) lub kiśgorsy/kiśgorty (nie wiem).
Przeczenia tworzy się dodając przedrostek kiś- do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących.
- At dylśanty̨tyv. (Ktoś podróżuje.)
- Kyt dylśanty̨tyv. (Każdy podróżuje.)
- Kyt kiśdylśanty̨tyv. (Nikt/każdy nie podróżuje.)
Rozkazy tworzy się zwykłą składnią zdania oznajmującego w specjalnym trybie.
Ewenementem języka ęmuckiego są kategoryczne rozkazy i zakazy formowane w pytania.
Zdania względne
Nie ma w języku ęmuckim zaimków względnych. Zdania podrzędne buduje się używając zaimka osobowego/obecnego:
- Sarge-sylnįmen.
- książka.dop-widzieć.prze.1sg
- Widziałem książkę.
- Sarge-ramaśęten.
- książka.dop-kupować.ter.1sg
- Kupuję książkę.
- Sarge-ramaśęten, ity-sylnįmenun.
- książka.dop-kupować.ter.1sg ono.dop-widzieć.prze.1sg.podrz
- Kupuję książkę, którą widziałem. (dosł. Kupuję książkę, że widziałem ją.)
Morfologia
Język ęmucki jest częściowo polisyntetyczny, co oznacza duży stosunek liczby morfemów do liczby wyrazów. Co nie jest widoczne ortograficznie, całe zdanie bywa zawarte w jednym wyrazie.
Tradycyjna gramatyka ęmucka wydziela pięć części mowy:
- kieman (duch) - rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy w pierwszych czterech przypadkach, również czasowniki
- gonvur (myśl) - końcówki aglutynacyjne rzeczowników (poimki zrostowe)
- voraś (czyn) - końcówki aglutynacyjne czasowników (spójki)
- śonak (słowo) - przysłówki, wykrzykniki
- sezaj (sens) - partykuły, spójniki
Morfonologia
W języku ęmuckim występują trzy rodzaje oboczności: udźwięcznienie, geminacja, unosowienie, zapisywane literami u g n w indeksie. Polegają na wymianie spółgłoski końcowej na spółgłoskę nagłosową lub zbitkę spółgłosek (wygłosowa + nagłosowa).
| Spółgł. podst. |
Udźw. | Gem. | Nas. |
|---|---|---|---|
| p | b | pp | m |
| v | v | vv | m |
| t | d | tt | nt |
| n | n | nn | n |
| l | r | lr | n |
| r | r | rr | n |
| ś | z | śś | nś |
| j | z | śz | nz |
| k | g | kk | nk |
| h | h | hh | nh |
Przy udźwięcznieniu może zajść także inna oboczność - cofnięcie polegające na usunięciu samogłoski i przemianie spółgłoski nagłosowej w wygłosową, np.
- rodyt (zły) > rotd-aj (gorszy)
- kyat (wysoki) > kyhd-azaj (jeszcze wyższy)
- azut (równy) > ajd-et (równiacha)
Ale:
- karadon (lekcja) > karadon-at (zajęcia)
- morat (zmęczony) > morad-aj (bardziej zmęczony)
Słowotwórstwo
| Afiks | Kategoria słowotwórcza | Przykład |
|---|---|---|
| kep- | dla kolejnego pokolenia (w nazwach członków rodziny) | kepmanzyr (babcia) od manzyr (mama) |
| kiś- | zaprzeczenie | kiś-vit (zachodni) od vit (wschodni) |
| ny̨- | liczba mnoga | Ralny̨-et (Eci) od Ral-et (Et) |
| ral- | nazwa własna | Ral-mip (Nąmip) od mip (chomik) |
| u-aj | Stopień wyższy przymiotnika | maldadaj (młodszy) od maldat (młody) |
| u-ak | Nazwa narzędzia | todak (packa) od tot [1] |
| n-an | Sufiks grzecznościowy męski | sunrontan od sunrot (ojciec) |
| u-an | Sufiks grzecznościowy religijny | retsedan od retset (brat) |
| g-arit | podobny do czegoś | ropparit (wodnisty) od rop (woda) |
| u-at | Rzeczownik zbiorowy; duże nagromadzenie czegoś | bezat [2] od bej (dom) |
| u-azaj | Stopień zawyższy przymiotnika | maldadazaj (jeszcze młodszy) od maldat (młody) |
| u-edek | słabe zgrubienie | |
| g-ej | Sufiks kpiący rzeczy | piśtittej od piśtit (liść) |
| n-ek | zdrobnienie | |
| u-en | Nazwa większej rzeczy podobnej do czegoś | zuven (ocean) od zuv (morze) |
| n-eśek | mocne zdrobnienie | |
| u-et | zgrubienie | syval, syvaret (Sobal) |
| u-etek | słabe zdrobnienie | |
| u-ik | zrobiony z czegoś | robik (zrobiony z wody) od rop (woda) |
| n-in | Sufiks grzecznościowy żeński | manzanrin od manzar (matka) |
| n-it | Stopień najwyższy przymiotnika | maldantit (najmłodszy) od maldat (młody) |
| u-yh | sennonyh (lotnisko) od sennon (samolot) | |
| g-yk, -ynkan, -ynkin, -ykkol | potomstwo | pegonnynkan (królewicz) od pegon (król) |
| u-oj | Sufiks kpiący zwierząt | śegoj od śek (pies) |
| g-ok | Sufiks kpiący osób | orsannok od orsan (lekarz) |
| g-ol | rzeczownik zbiorowy | |
| n-ot | Sufiks grzecznościowy do starszych | venśankot od venśak (ciotka) |
| n-yt | zawierający coś | ronput (wodny) od rop (woda) |
| -byś | rzeczownik odsłowny | ziktatbyś (bieg) od ziktat (biegnący) |
| -kan | archaiczny sufiks narzędzia, systemu | sur'atkan (mowa) od sur'at (mówiący) |
| -mut | sufiks przymiotnikowy (dodawany do orzecznikownika) | ral-ęmut (ęmucki) od ral-et (Et) |
| -tyh | nazwa kraju, państwa, okolic | ryjtuttyh (unia) od ryjtut (jednoczący) |
| -zan | sufiks przysłówkowy | etzan (będąc) od et (będący) |
Czasownik
Formą słownikową czasownika jest jego imiesłów. Do utworzenia formy osobowej potrzebny jest imiesłów w przypadku czasownikowym (werbialu) i końcówka osobowa.
- gor (wiedzący; wiedzieć) -> gorty̨ren (wiem)
- et (będący; być) -> ęmyv (był)
- gukkenat (jedzony; być jedzonym) -> gukkenątyvte (będzie jedzone)
Strona
W języku ęmuckim występują cztery strony: czynna, bierna, odbiorcza oraz sprawcza.
Strona czynna oznacza, że podmiot jest wykonawcą czynności. Może również pełnić funkcję strony sprawczej (gdy podano nadmiarowe dopełnienia).
- Martat retse-sylnįtyv. (Marta widzi brata.)
- Martat manzartytik retse-sylnįtyv. (Marta pokazuje brata matce. dosł. Marta widzi brata matce.)
Strona bierna przedstawia obiekt czynności jako podmiot. Wykonawca występuje w ablatywie.
- Retset Martarek sylninątyv. (Brat jest widziany przez Martę.)
Strona odbiorcza informuje, że podmiot jest adresatem czynności.
- Manzar retse-sylniǫtyv. (Matce pokazano brata.)
Strona sprawcza oznacza powodowanie czynności, jeśli jej kauzatywny charakter nie może zostać wywnioskowany z dopełnień.
- Martat retse-sylniśkętyv. (Marta pokazuje brata.)
| Strona | Gr I | Gr II | Gr III | Gr IV |
|---|---|---|---|---|
| czynna | -at -et -it -ot -ut | -yt | -l -p -n -r -k -v -h | -ś -j |
| bierna | -anat -enat -inat -onat -unat | -ynet | -net -npet -nket | -nśet -nzet |
| odbiorcza | -aot -eot -iot -oot -uot | -ydot | -ldot -pdot -ndot -rdot -kdot -vdot -dot | -jdot |
| sprawcza | -aśket -eśket -iśket -ośket -uśket | -yket | -lket -pket -nket -rket -kket -vket -ket | -jket |
Koniugacja
Czasy, aspekty, tryby i osoby są wyrażane przez końcówki dołączane do czasownika. Podano formy pełne i skrócone. Istnieją również końcówki używane w zdaniach inkorporowanych.
Końcówki mają domyślną formę niedokonaną. Dla formy dokonanej używa się przyrostka -rak. Użycie aspektów jest inne niż w języku polskim:
- bonty̨ren - jestem człowiekiem; bonty̨renrak - staję się człowiekiem;
- sunrǫtote - będziesz ojcem; sunrǫtoterak - zostaniesz ojcem;
- rygųmyn - spaliśmy; rygųmynrak - zasnęliśmy;
| Czasy, tryby | 1 sg | 1 pl | 2 sg | 2 pl | 3 |
|---|---|---|---|---|---|
| ogólny | -ren | -ryn | -ro | -ra | -rav |
| teraźniejszy | -ten | -tyn | -to | -ta | -tyv |
| przyszły | -tente | -tynte | -tote | -tate | -tyvte |
| przeszły | -men | -myn | -mo | -ma | -muv |
| przypuszczający | -gen | -gyn | -go | -ga | -gav |
| rozkazujący | -meś | -nyn | -doś | -gan | -te |
Forma oznaczona 3 wymaga podmiotu, w przeciwieństwie do reszty. Jest również używana honoryfikatywnie, podmiotem jest wówczas grzecznościowa pochodna od dot, nymet, ganet:
- Pyrtoh ęmo? (Byłeś w domu?)
- Pyrtoh ędontotmuv? (Był Pan/Pani w domu?) – dziecko do dorosłego
- Pyrtoh ędontinmuv? (Była Pani w domu?)
- Pyrtoh ędodetekmuv? (Byłeś w domu?) – dorosły do dziecka
Dodatkowe
Dodatkowe końcówki:
- rak - rozpoczęcie
- rygųten "spałem"
- rygųtenrak "zasnąłem"
- ni - łączność, równoczesność
- sur'ąmen sylniśkęmenni "mówiłem i pokazywałem"
- se - następstwo
- sanąmen sǫmense "stałem, a następnie poszedłem"
- ha, ne - podkreślenie, przeciwstawienie
- kiś-sardąmen reśhekty̨tenha "nie umarłem, a nawet jestem zdrów"
- un - zdanie podrzędne
- i-sur'ąten ętenun "mówię, że jestem"
Zaimki
Uwaga! Wiele spośród zaimków zawiera przedrostek przenoszący akcent wyrazowy na drugą sylabę.
Zaimki osobowe:
- met [met] - ja
- dot [dot] - ty
- dait [dɐˈit] - on
- zyit [ʑəˈit] - ona
- it [ʔit] - on/ona (r. męsko-żeński)
- ih [ʔih] - ono
- nymet [ˈnɐmət ~ nəˈmet] - my
- ganet [ˈganət ~ ŋɐˈnet] - wy
- ny̨it [nə̃ˈit] - oni/one (r. męsko-żeński)
- ny̨ih [nə̃ˈih] - one (r. nijaki)
Odmiana: (pozostałe przypadki na podstawie posesywu; objaśnienia w sekcji #Rzeczownik)
| Mianownik | met | dot | dait | zyit | it | ih | nymet | ganet | ny̨it | ny̨ih |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dopełniacz | me | do | dai | zyi | i | ity | nyn | gan | ny̨i | ny̨ity |
| Werbial | mę | dǫ | daį | zyį | į | ity̨ | nymę | ganę | ny̨į | ny̨ity̨ |
| Posesyw | me(ni) | do(ni) | dai | zyi | i | ity | nyme | gane | ny̨i | ny̨ity |
| Pozostałe przypadki - od posesywu | ||||||||||
| Prefiks dzierżawczy | mer- | dor- | dai- | zyi- | i- | – | nyr- | gar- | i- | – |
Zaimki wskazujące:
- sat [sat] - ten/ta, ta osoba
- sah [sah] - to, ta rzecz
- kot [kot] - taki
- kanyh [ˈkaˑnɜh] - tu
- savyh [ˈsaˑvɜh] - tam
- kak [kak] - teraz
- savek [ˈsaˑvək] - wtedy
- kak [kak] - tak, tym sposobem
- sanak [ˈsaˑnɐk] - tamtym sposobem
Zaimki pytające:
- vit [vit] - kto, jaki
- vih [vih] - co
- vivyh [ˈviˑvɜh] - gdzie
- vivek [ˈviˑvək] - kiedy
- vak [vak], vinak [ˈviˑnɐk] - jak
Zaimki upowszechniające:
- kyt [kɐt], kyn'it [kənˈit] - każdy, wszyscy
- kyh [kɐh], kyn'ih [kənˈih] - wszystko
- kyvyh ['kɐˑvɜh] - wszędzie
- kyvek [ˈkɐˑvək] - zawsze
- kynak [ˈkɐˑnɐk] - każdym sposobem
Zaimki nieokreślone:
- at [ʔat] - ktoś
- ah [ʔah] - coś, zero
- avyh [ˈʔaˑvɜh] - gdzieś
- avek [ˈʔaˑvək] - kiedyś
- anak [ˈʔaˑnɐk] - jakoś
Rzeczownik
Ęmucka deklinacja obejmuje 19 przypadków i ma 4 paradygmaty.
Typy deklinacji
- grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "-yt", np. get - świat.
- grupa II - temat zakończony na "-yt", np. ryt - kot.
- grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -v", np. śek - pies.
- grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. sattoh - państwo.
- grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. doj - piorun.
Przypadki
Podano przykłady odmiany rzeczowników z różnych grup deklinacji.
| Nazwa przypadka | Przykłady | Użycie |
|---|---|---|
| Mianownik | get ryt śek doj | Głównie przedstawia podmiot (to jest kot). |
| Dopełniacz | ge ryt śek doj | Wprowadza dopełnienie bliższe (widzę kota) oraz konstrukcje relacyjne i posesyjne (miska kota). |
| Werbial | gę ryty̨ śekty̨ dozę | Tworzy czasownik (być kotem). |
| Posesyw | ge ryty śekty dozi | Używany w niektórych konstrukcjach posiadania (kot ma miskę), łączy się z rzeczownikami relacyjnymi. |
| Ablatyw | gerek rytyrek śektyrek dozirek | Oznacza pochodzenie (od kota). |
| Celownik | getik rytytik śektytik dozitik | Oznacza odbiorcę (kotu, dla kota). |
| Inessyw | geoh rytyoh śektyoh dozioh | Położenie wewnątrz (w kocie). |
| Elatyw | geohrek rytyohrek śektyohrek doziohrek | Ruch na zewnątrz (z kota). Może wyrażać relacje czasowe (od dnia). |
| Illatyw | geohtik rytyohtik śektyohtik doziohtik | Ruch do wewnątrz (w kota). Może wyrażać relacje czasowe (do dnia). |
| Adessyw | gevyh rytyvyh śektyvyh dozivyh | Położenie w pobliżu lub na powierzchni (na kocie). |
| Delatyw | gevyhrek rytyvyhrek śektyvyhrek dozivyhrek | Głównie oznacza ruch z powierzchni (z powierzchni kota); rzadko używany. Może wyrażać relacje czasowe (po dniu). |
| Allatyw | gevyhtik rytyvyhtik śektyvyhtik dozivyhtik | Ruch w kierunku (do kota); wypierany przez celownik. Może wyrażać relacje czasowe (przed dniem). |
| Prolatyw | gemik rytymik śektymik dozimik | Droga przez powierzchnię, przez wnętrze (przez kota). |
| Instruktyw | genak rytynak śektynak dozinak | Określenie sposobu (po kociemu, jak kot), rzadziej narzędzia (kotem). |
| Translatyw | genatik rytynatik śektynatik dozinatik | Stan docelowy ([zmienić] w kota). |
| Partytyw | gemej rytymej śektymej dozimej | Pewna ilość danej rzeczy ([trochę] kota). |
| Essyw | gevek rytyvek śektyvek dozivek | Oznacza trwanie podczas pewnego procesu (równocześnie z kotem). Wyraża relacje czasowe (w dniu). |
| Komitatyw | geak rytyak śektyak doziak | Określa towarzyszenie (z kotem). |
| Abessyw | gekik rytykik śektykik dozikik | Wyraża brak danego przedmiotu/osoby (bez kota). |
Rzeczowniki relacyjne
Do określania bardziej złożonych relacji przestrzennych używa się osobnych rzeczowników, np.:
- zil (przestrzeń dookoła) - śekty ziltyvyh (naokoło psa)
- bugit (prawa strona) - ryty bugivyh (na prawo od kota)
- rin (przed) - dozi rintyvek (przed piorunem) - także: doza-rintyvek, dozivyhtik.
- av (poza) - ge avtyoh (poza światem)
Liczba
Istnieją dwa sposoby na wyrażenie liczby.
System przedrostkowy jest starszą metodą. Polega na dołączeniu przedrostka liczebnego i pozwala na wyrażenie konkretnej ilości. Jest przeważnie używany z rzeczownikami niepoliczalnymi, występującymi tylko jednokrotnie, abstrakcyjnymi oraz gdy nie może zostać zastosowana druga metoda.
- dojbyś (burza) > ny̨-dojbyś (burze, wiele burz)
- get (świat) > gǫ-get (dwa światy)
- bykitbyś (miłość) > rų-bykitbyś (cztery miłości, poczwórna miłość)
System wrostkowy to nowszy sposób, oparty na przegłosie samogłoski pod tonem opadającym - z reguły z drugiej sylaby wyrazu. W liczbie mnogiej samogłoska zmienia się w "i". W przypadku jednosylabowych wyrazów może dojść do dodania końcówki -(t)it pod tonem opadającym.
- aśdok (chleb) > aśdik (chleby)
- ryt, Pos. ryty (kot) > rytit, Pos. ryti (koty)
- zuv, Pos. zuvty (morze) > zuvtit, Pos. zuvti (morza)
Czasem wyraz ma już "i" w drugiej sylabie, wówczas formy liczby pojedynczej i mnogiej są takie same. Wówczas można stosować przedrostki lub przegłos dla ścisłości.
- sąpil (ząb, zęby) > ek-sąpil (ząb)
- piśtit (liść, liście) > piśtyt (liść)
- pevit (użytkownik, użytkownicy) > ny̨-pevit (użytkownicy)