Ęmucki

Zobacz też słownik tego języka.

Ten artykuł zawiera znaki ęmuckie. Bez odpowiedniej czcionki będziesz widzieć jedynie transliterację.

Język ęmucki (Ral'ęmyt syr'atkan, raLqeWmyT syRqaTkaN) jest językiem sztucznym, jednym z najlepiej opisanych języków Miłosza Mazurkiewicza. Jest to język głównie aprioryczny z nielicznymi cechami eurocentrycznymi. Gramatyka wykazuje przewagę aglutynacji i fleksji. Możliwa jest polisynteza.

Świat

Język ęmucki jest elementem świata GNW, w którym posługują się nim Eci. Język wykazuje ogromne zróżnicowanie dialektalne na terenie Ecji, wyróżnia się dialekt południowy, zachodni, stołeczny, dialekt ącki. Sporny jest status języka ymnickiego. Blisko spokrewniony jest również język białodolski.

Wedle eckiego prawa każda forma języka ęmuckiego (również kolokwialna lub regionalna) jest dopuszczalna i wskazana, o ile jest również powszechnie zrozumiała. W tym artykule opisano tzw. odmianę standardową, używaną, jeśli tekst wymaga braku cech idiolektalnych, a język jest traktowany w ujęciu bezosobowym.

Rozwój

Język ęmucki należy do rodziny języków środkowoeuremickich, używanych we wschodniej i południowej Euremice Północnej, północnej Euremice Południowej i zachodniej Łazji.

Ok. 2000 lat temu istniał język praęmucki, częściowo rekonstruowany wspólny przodek języka ęmuckiego i białodolskiego. Z tego okresu zachowały się nieliczne inskrypcje abdżadowe.

Setki lat później wykształcił się język staroęmucki (staroecki), zapisywany pismem wczesnym.

1200-600 lat temu to okres używania języka średnioęmuckiego i początków obecnego zróżnicowania mowy. Znany z mniejszej ilości zapisków. Nazywany jest wspólnym przodkiem języka nowoęmuckiego, ąckiego i ymnickiego.

Od kilkuset lat w powszechnym użyciu jest język nowoęmucki. W wielu rejonach ewoluował dalej w formy dialektalne, jednak od niedawna przeżywa drugą młodość, jako sposób komunikacji ludzi z różnych stron Ecji, za pomocą telewizji i interrecji.

Składnia

Szyk zdania w dużej mierze zależy od tego, czy zaszła polisynteza podmiotu. Dopełnienie jest zawsze inkorporowane, podmiot tylko, gdy jest jednowyrazowy (może być wyrazem złożonym). Zaimki osobowe są wcielane jako końcówki osobowe, w przypadku pozostałych zaimków rzadko dochodzi do inkorporacji.

Inkorporacja podmiotu

Szyk [OVS].

Przykład zdania:

• Kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf-a-Martat bąvazivek. kaJxyNttiK bHmaXramNtWmyFqamaRtaT baWvaziveK
• Wujkowi obrazek-dała-Marta dzisiaj.
• Dzisiaj Marta dała wujkowi obrazek.

Część zdania	Wyraz	Tłumaczenie	Uwagi
Określenia osobowe	kajśyntotik	wujkowi	Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób.
Dopełnienie	bohmaś	obrazek	Dopełnienie bliższe w dopełniaczu.
Orzeczenie	ramontǫmyf	dała	Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula).
Podmiot	a-Martat	Marta	Podmiot w mianowniku poprzedzony łącznikiem -a-. Łącznik nie występuje przy inkorporacji zaimków osobowych do końcówek.
Określenia nieosobowe	bąvazivek	dzisiaj	Pogardę oznacza wymienienie osoby (w przypadku poimkowym) na końcu zdania (jako określenie nieosobowe), a nie przed słowem polisyntezy (jako określenie osobowe). W dokumentach oficjalnych używa się tego tylko wobec Nąmipów, nie występuje to w stosunku do innych ras ani narodów.

Brak inkorporacji

Inkorporacja podmiotu nie jest obowiązkowa, często używane są zdania ze swobodnymi rzeczownikami.

Szyk: S[OV].

Przykład zdania:

• Martat kajśyntotik bohmaś-ramontǫmyf bąvazivek. maRtaT kaJxyNttiK bHmaX,ramNtWmyF baWvaziveK
• Marta wujkowi obrazek-dała dzisiaj.
• Marta dzisiaj dała wujkowi obrazek.

Część zdania	Wyraz	Tłumaczenie	Uwagi
Podmiot	Martat	Marta	Podmiot w mianowniku.
Określenia osobowe	kajśyntotik	wujkowi	Głównie dotyczy to dopełnienia dalszego. Przed orzeczeniem jednak należy wymienić także inne określenia odnoszące się do osób.
Dopełnienie	bohmaś	obrazek	Dopełnienie bliższe w dopełniaczu.
Orzeczenie	ramontǫmyf	dała	Orzeczenie składające się z orzecznika i spójki (copula).
Określenia nieosobowe	bąvazivek	dzisiaj	Określenia nie odnoszące się do osób.

Zdania

Pytania tworzy się przez intonację - nie ma partykuł pytających ani inwersji. Dla wyrazistości można na końcu dodać potwierdzenie lub zaprzeczenie, np.

• Sato aśduktǫraf? (To jest chleb?)
• Sato aśduktǫraf, sar? (To jest chleb, czy tak?)
• Sato aśduktǫraf, ker? (To jest chleb, czyż nie?)

Na pytania odpowiada się sar (tak), ker (nie) lub kiśgurso/kiśgurto (nie wiem).

Przeczenia tworzy się dodając przedrostek kiś- do orzeczenia. Nie spotyka się zaimków przeczących.

• At dolśantǫtof. (Ktoś podróżuje.)
• Kot dolśantǫtof. (Każdy podróżuje.)
• Kot kiśdolśantǫtof. (Nikt/każdy nie podróżuje.)

Zdania względne

Nie ma w języku ęmuckim zaimków względnych. Zdania podrzędne buduje się używając zaimka osobowego/obecnego:

• Sarge-solnįmyfmeś. saRgesLniWmyFmeX
  książka.dop-widzieć.prze.1sg
  Widziałem książkę.
• Sarge-ramaśętofmeś. saRgeramaxeWtFmeX
  książka.dop-kupować.ter.1sg
  Kupuję książkę.
• Sarge-ramaśętofmeś, yn ito-solnįmyfmeś. saRgeramaxeWtFmeX qyN qitsLniWmyFmeX
  książka.dop-kupować.ter.1sg że ono.dop-widzieć.prze.1sg
  Kupuję książkę, którą widziałem. (dosł. Kupuję książkę, że widziałem ją.)

Fonologia

W języku ęmuckim dużą rolę odgrywa podział na sylaby. Zbitki spółgłosek są dopuszczalne tylko na granicach sylab.

Sylaba składa się z:

• nagłosu - spółgłoska nagłosowa lub nośnik (zwarcie krtaniowe);
• ośrodka - samogłoska ustna lub nosowa;
• kody - brak lub spółgłoska wygłosowa.

Sylaby otwarte posiadające samogłoskę ustną (krótką) są jednomorowe (lekkie). Dwumorowe (ciężkie) są sylaby z samogłoską nosową (długą) lub kodą. Nie występują sylaby trzymorowe, tj. mające zarówno samogłoskę nosową i kodę.

• da da [da] - sylaba otwarta, lekka
• dą daW [daɨ̃] - sylaba nosowa, ciężka
• dak daK [dak] - sylaba zamknięta, ciężka

Samogłoska krótka w sylabie otwartej akcentowanej otrzymuje dodatkową długość.

Nagłos - spółgłoski

Spółgłoski pierwszej grupy występują bezpośrednio przed samogłoskami, rozpoczynają sylabę.

• p [p] p
• b [b] b
• v [v] v - polskie "w"
• m [m] m
• t [t] t
• d [d] d
• s [s] s
• n [n] n
• r [ɾ] r - "r" krótkie uderzeniowe
• ś [ɕ] x - polskie "ś"
• z [ʑ] z - polskie "ź"
• k [k] k
• g [g] g
• ' [ʔ] q - zwarcie krtaniowe, nośnik samogłoski. Apostrof jest zapisywany tylko po spółgłoskach kody.

W dialekcie beżadackim występują jeszcze:

• c [tɕ] c - polskie "ć"
• ź [dʑ] ƶ - polskie "dź"

Ośrodek sylaby - samogłoski

Samogłoski języka ęmuckiego.

Samogłoski krótkie, ustne, mające długość jednej mory:

• a [a] qa - bardziej przednie od polskiego "a"
• e [e] qe - wąskie "e"
• i [i] qi
• o [ɜ] q - niezaokrąglone szerokie "o", często zredukowane
• u [o] qu - wąskie "o"
• y [ɯ] qy - bardziej tylne od polskiego "y", niezaokrąglone "u"

Samogłoski nosowe, mające długość dwóch mor:

• ą [aĩ] qaW
• ę [eĩ] qeW
• į [ĩː] qiW
• ǫ [ɜɯ̃] qW
• ų [oũ] quW
• ỹ [ɯ̃ː] qyW

W dialekcie beżadackim występuje pięć samogłosek: a e i o y [a e i o ɯ] q qe qi qu qy, ostatnia jest szczątkowa, występuje tylko w niektórych wyrazach. Samogłoski nosowe uległy rozbiciu do wygłosów [aw ew iw ow ɯw], natomiast z połączeń ar or er ir ur yr wykształciły się samogłoski rotyczne [ɑ˞ ɤ˞ ɯ˞ o˞ ɯ˞].

Koda - spółgłoski wygłosowe

Spółgłoski mogące występować na końcu sylaby:

• p [p] P
• f [f] F
• t [t] T
• n [m~n~ŋ] N
• l [l] L
• r [ɹ] R - "r" półotwarte, jak w angielskim
• ś [s~ɕ] X
• j [j] J
• k [k] K
• h [h] H - "h" krtaniowe

Spółgłoski kody mają długość jednej mory. Są bardzo podatne na asymilację - upodabniają się do następnej spółgłoski.

Morfologia

Język ęmucki jest bardzo polisyntetyczny, co oznacza duży stosunek liczby morfemów do liczby wyrazów. Co nie jest widoczne ortograficznie, całe zdanie bywa zawarte w jednym wyrazie.

Mura-norrismir-solniśkętofterak-a-tankal-durśįtak. muranRriXmiRsLniXkeWtFteraKqataNkaLduRxiWtaK Naszych zmęczonych braci pokaże twoja piękna córka.

Podział na morfemy:

• mura - rdzeń zmęczony
• 0 - końcówka zerowa dopełniacza (gr. I)
• nor- - prefiks dzierżawczy 1. os. l. mnogiej
• rismyr- - rdzeń brat
• -i- - transfiks l. mnogiej (ablaut)
• 0 - końcówka zerowa dopełniacza (gr. III)
• solni- - rdzeń widzący
• -śke- - sufiks strony sprawczej (gr. I)
• (nosowość) - końcówka werbiala
• tof - końcówka cz. teraźniejszego/nieprzeszłego
• te - końcówka cz. przyszłego
• rak - końcówka dokonaności
• a - łącznik inkorporacji podmiotu
• tankal- - rdzeń piękny
• dur- - prefiks dzierżawczy 2. os. l. pojedynczej
• śįtak- - rdzeń siostra
• 0 - końcówka zerowa mianownika (gr. III)

Występują afiksy dwóch rodzajów: fleksyjne (np. -i-, śke, 0) i aglutynacyjne (np. dur, tof, rak).

Tradycyjna gramatyka ęmucka wydziela pięć części mowy:

• kieman (duch) - rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy w pierwszych czterech przypadkach, również czasowniki
• gunvyr (myśl) - końcówki aglutynacyjne rzeczowników (poimki zrostowe)
• vuraś (czyn) - końcówki aglutynacyjne czasowników (spójki)
• śunak (słowo) - przysłówki, wykrzykniki
• sezaj (sens) - partykuły, spójniki

Morfonologia

W języku ęmuckim występują trzy rodzaje oboczności: udźwięcznienie, geminacja, unosowienie, zapisywane literami ^{u g n} w indeksie. Polegają na wymianie spółgłoski końcowej na spółgłoskę nagłosową lub zbitkę spółgłosek (wygłosowa + nagłosowa).

Spółgł. podst.	Udźw.	Gem.	Nas.
p	b	pp	np
f	v	fv	nv
t	d	tt	nt
n	n	nn	nn
l	r	lr	nr
r	r	rr	nr
ś	z	śś	nś
j	z	śz	nz
k	g	kk	nk
h	'	h'	n'

Rzeczownik

Ęmucka deklinacja obejmuje 19 przypadków i ma 4 paradygmaty.

Typy deklinacji

• grupa I - mianownik kończy się na samogłoskę lub "-t" - z wyjątkiem końcówki "-ot", np. get - świat.
• grupa II - temat zakończony na "-ot", np. rot - kot.
• grupa IIIa - temat kończy się spółgłoskami "-l -p -n -r -k -f", np. śek - pies.
• grupa IIIb - mianownik zakończony na "-h", np. sattoh - państwo.
• grupa IV - mianownik zakończony na "-ś -j", np. duj - piorun.

Przypadki

Podano przykłady odmiany rzeczowników z różnych grup deklinacji.

Nazwa przypadka	Przykłady	Użycie
Mianownik	get rot śek duj	Głównie przedstawia podmiot (to jest kot).
Dopełniacz	ge rot śek duza	Wprowadza dopełnienie bliższe (widzę kota) oraz konstrukcje relacyjne i posesyjne (miska kota).
Werbial	gę rotǫ śektǫ duzę	Tworzy czasownik (być kotem).
Posesyw	ge roto śekto duzi	Używany w niektórych konstrukcjach posiadania (kot ma miskę), łączy się z rzeczownikami relacyjnymi.
Ablatyw	gerek rotorek śektorek duzirek	Oznacza pochodzenie (od kota).
Celownik	getik rototik śektotik duzitik	Oznacza odbiorcę (kotu, dla kota).
Inessyw	geuh rotouh śektouh duziuh	Położenie wewnątrz (w kocie).
Elatyw	geuhrek rotouhrek śektouhrek duziuhrek	Ruch na zewnątrz (z kota). Może wyrażać relacje czasowe (od dnia).
Illatyw	geuhtik rotouhtik śektouhtik duziuhtik	Ruch do wewnątrz (w kota). Może wyrażać relacje czasowe (do dnia).
Adessyw	gevoh rotovoh śektovoh duzivoh	Położenie w pobliżu lub na powierzchni (na kocie).
Delatyw	gevohrek rotovohrek śektovohrek duzivohrek	Głównie oznacza ruch z powierzchni (z powierzchni kota); rzadko używany. Może wyrażać relacje czasowe (po dniu).
Allatyw	gevohtik rotovohtik śektovohtik duzivohtik	Ruch w kierunku (do kota); wypierany przez celownik. Może wyrażać relacje czasowe (przed dniem).
Prolatyw	gemik rotomik śektomik duzimik	Droga przez powierzchnię, przez wnętrze (przez kota).
Instruktyw	genak rotonak śektonak duzinak	Określenie sposobu (po kociemu, jak kot), rzadziej narzędzia (kotem).
Translatyw	genatik rotonatik śektonatik duzinatik	Stan docelowy ([zmienić] w kota).
Partytyw	gemej rotomej śektomej duzimej	Pewna ilość danej rzeczy ([trochę] kota).
Essyw	gevek rotovek śektovek duzivek	Oznacza trwanie podczas pewnego procesu (równocześnie z kotem). Wyraża relacje czasowe (w dniu).
Komitatyw	geak rotoak śektoak duziak	Określa towarzyszenie (z kotem).
Abessyw	gekik rotokik śektokik duzikik	Wyraża brak danego przedmiotu/osoby (bez kota).

Rzeczowniki relacyjne

Do określania bardziej złożonych relacji przestrzennych używa się osobnych rzeczowników, np.:

• zil ziL (przestrzeń dookoła) - śekto ziltovoh xeKt ziLtvH (naokoło psa)
• bygit bygiT (prawa strona) - roto bygivoh rt bygivH (na prawo od kota)
• rin riN (przed) - duzi rintovek duzi riNtveK (przed piorunem) - także: duza-rintovek, duzivohtik.
• af qaF (poza) - ge aftouh ge qaFtquH (poza światem)

Liczba

Istnieją dwa sposoby na wyrażenie liczby.

System przedrostkowy jest starszą metodą. Polega na dołączeniu przedrostka liczebnego i pozwala na wyrażenie konkretnej ilości. Jest przeważnie używany z rzeczownikami niepoliczalnymi, występującymi tylko jednokrotnie, abstrakcyjnymi oraz gdy nie może zostać zastosowana druga metoda.

• dujboś (burza) > nǫdujboś (burze, wiele burz)
• get (świat) > gųget (dwa światy)
• bokitboś (miłość) > rỹbokitboś (cztery miłości, poczwórna miłość)

System wrostkowy to nowszy sposób, oparty na przegłosie samogłoski pod tonem opadającym - z reguły z drugiej sylaby wyrazu. W liczbie mnogiej samogłoska zmienia się w "i". W przypadku jednosylabowych wyrazów może dojść do dodania końcówki -(t)it pod tonem opadającym.

• aśduk (chleb) > aśdik (chleby)
• rot, Pos. roto (kot) > rotit, Pos. roti (koty)
• zyf, Pos. zyfto (morze) > zyftit, Pos. zyfti (morza)

Czasem wyraz ma już "i" w drugiej sylabie, wówczas formy liczby pojedynczej i mnogiej są takie same. Wówczas można stosować przedrostki lub przegłos dla ścisłości.

• sąpil (ząb, zęby) > eksąpil (ząb)
• piśtit (liść, liście) > piśtot (liść)
• pevit (użytkownik, użytkownicy) > nǫpevit (użytkownicy)

Czasownik

Czasownik w języku ęmuckim składa się z orzecznika i końcówka.

Orzecznik charakteryzujący każdy czasownik jest tworzony od rzeczownika, przymiotnika lub imiesłowu w specjalnym przypadku - werbialu. Orzecznik może wyrażać stronę i honoryfikację.

• aprą (zaczynać) <- aprat (zaczynający)
• gurtǫ (wiedzieć) <- gur (wiedzący)

Końcówka czasownikowa (daw. łącznik, spójka, copula) to cząstka przyłączana aglutynacyjnie, oznaczająca czas, osobę, tryb i aspekt.

Honoryfikacja

Honoryfikacja może być wyrażana przez przemiany słowotwórcze imiesłowu. W nawiasach podano przykładowy czasownik aprą.

Charakter	Orzecznik	Imiesłów
Do mężczyzn	n-antǫ (aprantantǫ)	n-an (aprantan)
Do kobiet	n-intǫ (aprantintǫ)	n-in (aprantin)
Do duchownych	u-antǫ (apradantǫ)	u-an (apradan)
Do dorosłych/starszych	n-ų (aprantų)	n-ut (aprantut)
Kpiąco	g-uktǫ (aprattuktǫ)	g-uk (aprattuk)
O rzeczach	g-ezę (aprattejzę)	g-ej (aprattej)
O zwierzętach	(c)u-uzę (apradujzę)	(c)u-uj (apraduj)

Strona

W języku ęmuckim występują cztery strony: czynna, bierna, odbiorcza oraz sprawcza.

Strona czynna oznacza, że podmiot jest wykonawcą czynności. Może również pełnić funkcję strony sprawczej (gdy podano nadmiarowe dopełnienia).

• Martat solnįtof. (Marta widzi.)
• Martat retse-solnįtof. (Marta widzi brata.)
• Martat manzartotik retse-solnįtof. (Marta pokazuje brata matce. dosł. Marta widzi brata matce.)

Strona bierna przedstawia obiekt czynności jako podmiot. Wykonawca występuje w ablatywie.

• Retset solninątof. (Brat jest widziany.)
• Retset Martarek solninątof. (Brat jest widziany przez Martę.)

Strona odbiorcza informuje, że podmiot jest adresatem czynności.

• Manzar solniųtof. (Pokazano matce.)
• Manzar retse-solniųtof. (Matce pokazano brata.)

Strona sprawcza oznacza powodowanie czynności, jeśli jej kauzatywny charakter nie może zostać wywnioskowany z dopełnień.

• Martat solniśkętof. (Marta pokazuje.)
• Martat retse-solniśkętof. (Marta pokazuje brata.)

Odmiana	Gr I	Gr II	Gr III	Gr IV
Orzecznik czynny	-ą -ę -į -ǫ -ų -ỹ	-otǫ	-ltǫ -ptǫ -ntǫ -rtǫ -ktǫ -ftǫ -tǫ	-śę -zę
Imiesłów czynny	-a(t) -e(t) -i(t) -o -u(t) -y(t)	-ot	-l -p -n -r -k -f -h	-ś -j
Orzecznik bierny	-aną -eną -iną -oną -uną -yną	-onę	-nę -npę -nkę	-nśę -nzę
Imiesłów bierny	-anat -enat -inat -onat -unat -ynat	-onet	-net -npet -nket	-nśet -nzet
Orzecznik odbiorczy	-aų -eų -ių -oų -uų -yų	-odų	-ldų -pdų -ndų -rdų -kdų -fdų -dų	-jdų
Imiesłów odbiorczy	-aut -eut -iut -out -uut -yut	-odut	-ldut -pdut -ndut -rdut -kdut -fdut -dut	-jdut
Orzecznik sprawczy	-aśkę -eśkę -iśkę -ośkę -uśkę -yśkę	-okę	-lkę -pkę -nkę -rkę -kkę -fkę -kę	-jkę
Imiesłów sprawczy	-aśket -eśket -iśket -ośket -uśket -yśket	-oket	-lket -pket -nket -rket -kket -fket -ket	-jket