Fonologia języka ahtialańskiego

Główny artykuł: Język ahtialański

Fonologia języka ahtialańskiego dotyczy systemu dźwięków, rządzących się własnymi regułami, używanych w tym języku jako nośnik wszystkich innych elementów języka ahtialańskiego, na przykład gramatyki czy słownictwa. W związku z tym, analizę tego języka należy zacząć od systemu fonetycznego i jego praw, a także poznać piśmiennictwo. Dialekt opisywany w niniejszym artykule to aylláwai, chyba że stwierdzono inaczej.

W tym artykule w nawiasach kwadratowych [] zamieszczona jest transkrypcja fonetyczna, a w ukośnikach // uproszczona i fonemiczna, obie są wierne międzynarodowej transkrypcji IPA.

Samogłoski

Słabe Przednie Centralne Tylne Przymknięte i˞ ɨ • ʉ ɘ ɯ • u ɪ ɤ ə e o ä ɑ Prawie przymknięte Półprzymknięte Środkowe Półotwarte Prawie otwarte Otwarte

Silne Przednie Centralne Tylne Przymknięte iː ɨ̝ː ṳ̃uː ẽ̤ː ʏ̤˞ː õː˨˦ ə̤͡ɘ ã̤ː˦˥ ɑː Prawie przymknięte Półprzymknięte Środkowe Półotwarte Prawie otwarte Otwarte

Słaba		Silna		Przegłos
«a»	[ä]	«ã»	[ã̤ː˦˥]	«á»	[ɑ]
«o»	[o]	«õ»	[õː˨˦]	«ö», «ä»	[ə]; [ɤ], [ɘ]
«e»	[e]	«ẽ»	[ẽ̤ː]	«ë»	[ɘ]
«i»	[i] ~ [ɪ]	«í»	[iː]
«u»	[u]	«ũ»	[ṳ̃uː]	«û»	[ʉ]
«ı»	[ɨ], [ɯ]	«ĩ»	[ɨ̝ː]
«y», «ý»	[i˞]
«Cer», «Car»	[r̩]

Współczesny układ

Język ahtialański przez długi czas był de facto językiem szeptanym, przez co zanikła długość, a powstała intonacja znana w języku angielskim jako register tone - czyli używanie do rozróżnienia samogłosek wielu zjawisk fonetycznych jednocześnie, skupiając je na poszczególnych fonemach. Zjawisko register tone znane jest głównie z języka birmańskiego, choć ahtialański nie był na nim wzorowany i rozwinął swoje różnice samodzielnie.

Występują trzy typy samogłosek: słabe (proste) silne (nosowodyszące) i z przegłosem. Podstawowych samogłosek jest sześć: a, e, i, o, u, ı. Wszystkie one mają swoją formę silną, co wypisano w tabelce wyżej. Głoski silne najczęściej są wymawiane lekko przez nos, długo (120% - 150%, gdzie krótkie mają 100%), z fonacją dyszącą, czyli stale wymawiając jednocześnie [ɦ], i najczęściej do tego wyższym lub rosnącym tonem. Jest to zjawisko przeniesione z języka szeptanego do języka głośnego. Nosowość i dyszenie nigdy nie występują osobno, długość i ton rosnący w szybkiej mowie mogą wypaść u wszystkich samogłosek silnych z wyjątkiem ã.

Przegłos dotyczy głosek á oraz û, wiele słów zmieniło swoje samogłoski o, a czy e w dźwięki typu [ə], [ɤ] i [ɘ], z których najczęstszym jest [ɘ], ale de facto wszystkie trzy się wymieniają. W zapisie rozróżnia się słowa, w których zaszedł przegłos, od słów, w których samogłoska o takiej wartości po prostu była od początku. Te pierwsze, czytane kiedyś jako "o" lub "a", zaznaczamy diaerezą, np. vööri, kárä, a te drugie jako "ë", na przykład "mën".

Historia

Pierwotnie język ahtialański miał system fonetyczny identyczny do polskiego, z wyłączeniem niektórych dźwięków takich jak afrykaty "dź", "dż" lub szczelinowe "ż". Miał również samogłoski nosowe "ǫ" oraz "ę". Później rozpoczęły się liczne zmiany, które doprowadziły do wykształcenia własnego systemu fonetycznego. Pierwsze wymarły samogłoski nosowe. System samogłosek więc wyglądał następująco:

a e i o u ı

Jednak już na najstarszym poziomie wystąpiły różnice z polskim systemem - samogłoski mogły składać się w dowolne ciągi sylab, niepotrzebujące żadnych spółgłosek, tworząc słowa sześciosylabowe bez spółgłosek. Dźwięk [ɨ] mógł być w każdej pozycji. Tak jest do dziś.

Około 2004 lub 2005 roku ahtialański znalazł się pod wpływem pisanego języka niderlandzkiego, co spowodowało rozróżnienie samogłosek na - pierwotnie - krótkie i długie:

a e i o u ı

aa ee ii oo uu ıı

Faktycznie jednak fonemiczna długość została zachowana tylko przy wymawianiu słów głośno. Język był, i nadal jest, głównie szeptany (co tłumaczy również brak wielu dźwięcznych fonemów oraz burzliwy rozwój spółgłosek zwartych), a w szepcie najbardziej liczyła się wymowa dysząca. O ile w normalnej mowie fonacja dysząca nie wywołuje żadnych odczuć, o tyle w szepcie brzmi jak krzyk, przy czym im niższa samogłoska, tym silniejsze było to wrażenie. Stąd o samogłoskach silnych, niskich mówiono, że "brzmią jak pękające szkło" i najczęściej do listy wyróżniających je cech dodawały intonację rosnącą, a wyższe zrekompensowały tą siłę przez unosowienie. Samogłoski "krótkie" de facto nieraz bywały długie, ale silne zawsze takie były W 2010 roku wymowa dysząca samogłosek silnych stała się fonemiczna także na głos i obowiązkowa.

Długo dwa fonemy były zapisywane przez "a": podstawowe [ä] oraz nieco rzadsze [ɑ]. Te dwa dźwięki są osobnymi fonemami i nie da się ich zamieniać, trzeba było też znać, w którym słowie one występują (np. "mãra" ma wszędzie [ä], ale już "trivná" na końcu ma [ɑ]). Współcześnie w ortografii łacińskiej stosuje się rozróżnienie «a»:«á». Czasami są dwie wersje i obie są poprawne (np. "var" oraz "vár").

Inaczej jest z dźwiękami [ɨ] oraz [ɯ]. Ten drugi jest wariantem fonemu /ɨ/, powstającym zawsze na końcu słowa w słabszej pozycji (tzn. nie starając się dokładnie artykułować [ɨ]).

Samogłoski silne

Współcześnie według obowiązujących od 1 stycznia 2011 roku zasad wymowy języka ahtialańskiego, fonemiczną cechą samogłosek oznaczonych graficznie jako podwojone jest fonacja dysząco-dźwięczna (główna) oraz długość (poboczna, 150% długości krótkich). Brak pozostałych cech takich jak zmiana barwy czy intonacji nie czyni problemu z komunikacją i nie jest rażącym błędem, choć brzmi nienaturalnie.

Sylabiczne r

We współczesnym języku ahtialańskim większość pospolitych słów ze zbitkami «er» («verha», «ver», «kerumû»), «ar» («var», «ãvarŝ») wyrzuca samogłoski, tworząc sylabiczne, drżące r.

Przegłos

Nie wiadomo dokładnie kiedy, ale pojawił się także przegłos. Około 2006 roku ze względu na monolateralną (jednoboczną) wymowę [l], stało się bardzo trudne normalnie wymawiać po tym dźwięku samogłoskę [u]. Gdy fonem /l/ stał się skompresowany, przegłos /u/ się tylko umocnił. Dużo później zaczął pojawiać się w innych słowach, a wtedy uznano go za fonem i nadano literkę "y".

a e i o u y ı

Także [o], zarówno w wersji słabej, jak i silnej, zaczęło się centralizować. Dokładna wymowa nowej samogłoski wciąż nie jest znana - prawdopodobnie oscyluje pomiędzy [ə] oraz [ɤ], ale jest otwarta. Bardzo rzadko również [ä] przechodziło w nowy fonem /ə/, któremu nadano literę "ö". W przeciwieństwie do języka angielskiego, gdzie /ə/ jest bardzo lekkie, słabe, w języku ahtialańskim ten dźwięk jest napięty, silny.

a e i o ö u y ı

Ostatnim procesem była centralizacja oraz osłabienie /u/, który normalnie jest dość napiętym dźwiękiem, do [ʉ]. Również i ten dźwięk zaakceptowano i nadano mu literę "ů".

a e i o ü u y û ı

aa ee ii oo öö uu üü ıı

Akcent

Formuła Poťebni dla języka rosyjskiego to 12311, dla angielskiego zaś 21312. Oba te języki mają ruchomy akcent. Ahtialański ajlałai również, ale formuła możliwe, że brzmi 1313123, co oznacza, że akcent tworzy melodię zdania; nie posiadają żadnych gramatycznych ani semantycznych funkcji. Jest ruchomy - zazwyczaj liczy się pierwsze słowo, które układa dalszą melodię, ale niektóre słowa (zwłaszcza o wydźwięku <<↑>>) są odporne na zmiany i same inicjują zmianę układu akcentu.

Teikı var vhat nuduo,

yu ampima diaya aran.

Oym ipsoah oobeypás,

Trivná un|alivstoyd la.

Ahtialański, mimo sporych zmian w samogłoskach, nadal pozostaje ekstremalnym przypadkiem języka sylabicznego (nieredukującego), który dopuszcza takie łańcuchy samogłosek jak "õaotiı" (dawna pisownia: ooaotiı), a nawet dużo dłuższe.

Spółgłoski

Tabela ogólna, pokazująca wszystkie spółgłoski zebrane w jednym miejscu:

		Dwuwar- gowe		Przy- zębowe	Między- zębowe		Dziąs- łowe	Podnie- bienne	Welarne	Języcz- kowe	Nagłoś- niowe	Krta- niowe
Nosowe	lenis	m		n				ɲ
	fortis	m͈ˠ					n͈ˠ
Zwarte	bezdźwięczne	p					tʰ		kʰ ~ q			ʔ
	dźwięczne	b					d
Afrykaty				t͡s				t͡ɕ		q͡ʜ
Szczelinowe	bezdźwięczne			s	s̪͆	θ	ʃ	x ~ ç			ʜ	h
	dźwięczne	β		z	z̪͆	ð					ʢ	ɦ
Apro- ksymanty	ustne	w	ʍˑ				r	j
	unosowione	w̃							ɰ̃
	boczne			lˠ ~ l				ɮʲ
Kliknięcia				ǀ			ǃ˞ʷ	ǃ˞		q’

	Dwuwar- gowe	Przy- zębowe	Między- zębowe	Dziąs- łowe	Podnie- bienne	Welarne	Języcz- kowe	Nagłoś- niowe	Krta- niowe
Długie zwarte	p̄			t̄		k̄	q͡ʜ
Ejektywy	p’			ʈ’		c’	q’
Długie sonorne i szczelinowe	mː	nː	θː	sː		ʝː

	Dwuwar- gowe	Przy- zębowe	Między- zębowe	Dziąs- łowe	Podnie- bienne	Welarne	Języcz- kowe	Nagłoś- niowe	Krta- niowe
Sonanty				r̩

W przypadku wariantów, fonem domyślny (dominujący) znajduje się w tabeli przed fonemem rzadszym. Oddzielone są od siebie tyldą «~».

Inny podział

Poniżej znajduje się podział głosek według mechanizmu ruchu powietrza. W pierwszej kolumnie są dźwięki tworzone wyłącznie przy pomocy ruchu powietrza pochodzącego z płuc (przez skurcz przepony lub mięśni międzyżebrowych), w drugiej kolumnie znajdują się głoski tworzone przy pomocy asysty welarnej (niecałkowity, zdecydowany ruch tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu wykonywany w strumieniu powietrza, zwiększający ciśnienie w jamie ustnej, przez co wzmacniający szeleszczący element głoski), w trzeciej wyłącznie welarne (wdechowe lub wydechowe).

Płucne	Płucno-welarne	Welarne
		Ingr.	Egr.
m n	m͈ˠ n͈ˠ	nǀ
mː nː
ɲ ɰ̃ w̃
p̄	p b͈		p’
tʰ d t̄	d͈	ǃ˞	ʈ’
kʰ~q k̄ ʔ	N/D	ǃ˞ʷ	q’
t͡ɕ q͡ʜ	t͡s
β θ ð θː	s z
sː	s̪͆ z̪͆
ʃ x~ç h~ɦ			c’
ʜ ʢ	N/D
j	ʝː
r	r̩
lˠ~l	ɮʲ
w	ʍˑ

Zestawienie opisowe

Fonem	Opis (ang.); wart.	Przykładowe słowo	IPA	Znaczenie słowa	Cyrylica	Łacinka
/m/	weak voiced bilabial nasal; +	«moik»	[mo'jik]	Wspólnie, razem	<м>	<m>
/m͈ˠ/	strong voiced velarized bilabial nasal; ↑	«mûall»	[m͈ˠɯ̃ãlˠ]	Wyobraźnia	<м>	<m>
/n/	weak voiced near-dental nasal;	«anaz»	[a'naz]	Pies	<н>	<n>
/n͈ˠ/	strong voiced velarized alveolar nasal; ↑	«pñása»	['p̃n͈ˠɑ̃sã]	Nauka	<н>, <ҧ>, <ԏ>, <ҝ>	<n>, <pn>, <tn>, <kn>
/ɲ/	voiced palatal nasal; +	«nika»	['ɲika]	Ja widzę	<н> + miękkie	<n> + miękkie
/p/	voiceless bilabial plosive	«palli»	[pa'li]	Pasterz	<п>	<​p​>
/b/	voiced bilabial plosive	«balli»	[ba'li]	Przyglądanie się	<б>	<​b​>
/t/	voiceless alveolar plosive	«tã»	[ta̤ː˦˥]	Krew	<т>	<t>
/d/	voiced alveolar plosive	«dakanha»	['dakan'xa]	Wstrząs, wystrzał	<д>	<d>
/k/ /q/	voiceless velar plosive voiceless uvular plosive	«kakkû» «allqaħ»	['kak’ɯ] [al'qaʜ]	Kolonia Zawiść	<к>	<k>
/ʔ/	glottal plosive	«kal-ër»	[kaɮʲ.ʔər]	Ustawa, uchwała	<->	<->
/t͡s/	voiceless dental affricate	«cistire»	[t͡sis'tire]	Sklep	<ц>	<c>
/t͡ɕ/	voiceless alveolo-palatal affricate	«çatu» «deç»	[t͡ɕa'tu] [det͡ɕ]	Dzień Imię	<ћ>	<ç>
/q͡ʜ/	voiceless uvular affricate	«qırkaí»	['q͡ʜɨrqa'ji]	Federacja, związek państw	<ҁ>
/β/	voiced bilabial fricative	«var»	[βr̩]	Ja	<в>	<v>
/s/	voiceless near-dental fricative	«sû»	[sʉ]	W pobliżu
/z/	voiced near-dental fricative	«zãr»	[za̤ː˦˥r]	Walka	<з>	<z>
/s̪͆/	voiceless bidental fricative	«ŝin»	[s̪͆in]	W	<с>	<ŝ>
/z̪͆/	voiced bidental fricative	«suẑari»	[su'z̪͆ari]	Słońce	<зз>	<ẑ>
/θ/	voiceless interdental fricative	«þun»	[θun]	Jeśli	<ѳ>	<þ>
/ð/	voiced interdental fricative	«ðãrs»	[ða̤ː˦˥rs]	Pieczęć	<ҙ>	<ð>
/ʃ/	voiceless alveolar laminal fricative	«şärі»	[ʃə'ri]	Matka	<ш>	<ş>
/x/ /ç/	voiceless velar fricative voiceless palatal fricative	«ahta» «hyan»	['axta] [çi'jan͈ˠ]	Zupa Kichnięcie	<х>	<h>
/ʜ/	voiceless epiglottal fricative	«ħávan»	[ʜɑ'βan͈ˠ]	Wojna	<ҳ>	<ħ>
/ʢ/	voiced epiglottal fricative	«gu»	[ʢu]	Szpik kostny	<ҩ>	<g>
/h/	voiceless glottal fricative	«hys»	[hi˞s]	Doświadczenie	<х>	<h>
/ɦ/	voiced glottal fricative	«ẽt»	['ɦet]	Z, oraz	<х>	<h>
/w/	voiced bilabial velarized approximant	«wan»	[wan]	Drzewo	<ў>	<w>
/ʍˑ/	half-long voiceless bilabial laminal velarized approximant	«faẑ» «fen»	[ʍˑaz̪͆] ['ʍˑen]	Raport Blisko, niedaleko	<ф>	<f>
/r/	voiced retroflex apical trill	«rayçın»	[raɪ̆t͡ɕɨ̃n͈ˠ]	Cytat	<р>	<r>
/j/~/ʝ/	voiced palatal approximant	«bjare»	['bʝare]	Skutek	<j>	<ј>
/ɰ̃/	voiced velar nasalized approximant	«şelvant» «nẽrtent» «nudunt» «lyínint» «ħayınt»	[ʃeɮʲ'βãɰ̃] [nẽ̤ːr'tẽɰ̃] [nũ'dũɰ̃] [ɮʲi˞'nĩɰ̃] [ʜaj'jɨ̃ɰ̃]	Śledczy Lotniczy Inny Stykowy Próżniowy	<нт>	<nt>
/lˠ/ ~ /l/	voiced lateral velarized approximant	«llán»	['lˠɑn]	Związek (faktu)	<л>	<ll>
/ɮʲ/	voiced lateral compressed fricative	«lan»	['ɮʲan]	Ziemia	<ль>	<l>
/ǀ/	voiced nasal dental click	«unǀalivst»	['unǀaɮʲɪsʷt]	Szukać	<нъ>	<nǀ>
/ǃ˞ʷ/	voiced nasal alveolar labialized compressed click	«tǀwaravavst»	[ǃ˞ʷaraβasʷt]	Wtrącać się, przeszkadzać	<тъw>	<tǀw>
/ǃ˞/	voiced nasal post-alveolar compressed click	«tǀesevst»	[ǃ˞esesʷt]	Przemierzać, przebiegać, kroczyć po	<тъ>	<tǀ>
/q’/	voiceless uvular click	«hak’»	[ʜoːq’]	Być	<къ>	<q’>

Komentarze

Fonem /x/ istnieje w niektórych słowach i występuje coraz rzadziej, przekształcany w [h], [s], [s̪͆], [ç] oraz fonację dyszącą samogłosek (he → ẽ), a nawet w [ɬ]. Proces ten nie jest jeszcze zakończony. Fonem /r/ jest prawie zawsze (z pewnymi wyjątkami) realizowany jako [r], a więc głoska drżąca. Nie występują spółgłoski wargowo-zębowe.

Oficjalnie, istnieją wyłącznie mlaski zębowy [ǀ], podniebienny [ǃ˞] oraz podniebienny mocno zaokrąglony [ǃ˞ʷ]. Potocznie - mogą się pojawić mlaski wszelkiego rodzaju.

N fortis, lenis; M fortis, lenis

Język ahtialański posiada mocno wyróżniającą go własność polegającą na rozróżnianiu tzw. n oraz m fortis (silnych) i lenis (słabych). [m] oraz [m͈ˠ] są dość nowym tworem i jeszcze nie są powszechne. Rozróżnienie polega przede wszystkim na tym, że głoska lenis jest wymawiana w sposób słabo nosowy, nieraz nawet nienosowy (zbliżają się one wtedy do [b] i [d], ale największa siła drgań jest i tak skoncentrowana jak nie na jamie nosowej, to na podniebieniu miękkim). N lenis ma tendencję do przechodzenia w {{IPA|[ɲ] po samogłosce [i] (acz nie [i˞]!) oraz [j] (ale nie po tym, co zapisuje się <J>, <j>, tylko po tzw. jotowanych i retrojotowanych).

N oraz m fortis posiadają zaskakującą zdolność do unasawiania wszystkich dźwięków wokoło, włącznie z poprzedzającymi. Szczególnie łatwo unasawiane są spółgłoski szczelinowe oddalone od środka (dość dobrze opiera się [j] jedynie się rozkładając na nosowe [i] oraz [j], np. «һёы» prawdopodobnie będzie czytane [f͡n͈ˠẽĩjʉ]), a więc w pobliżu n oraz m fortis dobrze unasawiają się takie dźwięki jak [f] oraz [h]. Warto wspomnieć o [ʜ̃], które ze względu na siłę artykulacji i położenie, wymawiane nosowo drastycznie zmienia brzmienie. Sylaby typu «ан», «-ант», wymawiane [ãɰ̃], tylko sprzyjają nazalizacji. Stojące na końcu słowa «-ан» nie unasawia się, rzadko się też zdarza, by n fortis było inicjalne. M fortis ma tendencję do zakrzywiania niektórych samogłosek, np. «муа» będzie czytane [m̃ˠɯ̃ə̃].

Głoski m oraz n fortis są napięte i welaryzowane.

Istnieją tzw. hamulce, czyli spółgłoski o szczególnych zdolnościach do "łamania" nasalizacji wywołanej w zdaniu, są to głównie spółgłoski zwarte typu [k], [p], [t], [q’], ale pod warunkiem, że nie stoją one przy głosce fortis - bo wtedy utworzą z nią afrykatę - tylko najlepiej sylabę dalej. Jeśli w dłuższym zdaniu jest tylko jedno n fortis (bliżej początka), a dalej nie ma wyraźnych hamulców, to nazalizacja rozprzestrzeniona po zdaniu może się utrzymywać nawet przez cztery do pięciu trzysylabowych słów.

Niektóre zbitki z n fortis są rozróżniane ortograficznie. M fortis jest dużo słabsze od n fortis. W języku palan n fortis jest osobną literą. Oficjalnie w aylláwai nie rozróżnia się ich w ortografii. W słownikach i podręcznikach używa się «ñ» dla n fortis i «ṁ» dla m fortis.

[ʢ]-barwione samogłoski

W niektórych językach (by daleko nie szukać: w General American, amerykańskiej wymowie angielskiego, czy w pŭtōnghuà) samogłoski mogą być [ɹ]-barwione (ang. r-colored vowel), tzn. że w trakcie wymawiania samogłoski jednocześnie jest wymawiane [ɹ] w słabszej formie, przy czym dźwięki [ɹ] i samogłoski współgrają ze sobą.

W języku ahtialańskim istnieją [ʢ]-barwione samogłoski (fonologicznie to jest możliwe ze względu na to, że sam dźwięk [ʢ] jest gdzieś pomiędzy zwykłą spółgłoską szczelinową, a aproksymantem). Są one rzadkie, ale za to często używane, i najczęściej dotyczą [ʃ] z jakąś silną samogłoską, np. w partykule pytającej «şa» nagłośniowe brzmienie ma zarówno spółgłoska, jak i nieco przedłużone [ä]. Inny przykład to «kasegai» "rycerz", który wymawiamy ['qɑsə'ʢɑ^ʢɪ̆].

Przydech

Bezdźwięczne /t/ i /k/ są najczęściej wymawiane z przydechem, o ile za nimi idzie jakaś samogłoska - szczególnie akcentowana - np. w słowach «Kamiva» czy «Turãka». Fonemu /p/ to nie dotyczy, jako że dwuwargowe zwarte mają tendencje do przechodzenia w ejektywy (wzmocnienie).

Długie zwarte, ejektywy

Pierwotnie dopuszczano, by głoski zwarte występowały podwójnie (tzw. geminacja), np. «hakka» ['xäkkä], jednak dość dawno temu doszło do zmiany geminantów w ejektywy (jest to najwcześniejsze pojawienie się ejektywów w tym języku, nie licząc «q’» traktowanego jako kliknięcie). Mimo to niektóre słowa posiadły wymowę wzdłużoną zamiast ejektywnej. Ejektywne «t» jest retrofleksyjne (zwiększa to siłę, jak u wszystkich okołodziąsłowych w tym języku). Ejektywne [s’] dało początek [s̪͆], stąd nie ma już tego ejektywu.

Dłuższe niż zwykle [ʝː] jest zapisywane przez «j», jak w słowie «jãrt». W języku potocznym często wymawiane jest jako [jː].

Przypisy

00:Fonologia języka ahtialańskiego