Gażachski
| język gażachski гажаха | |
|---|---|
| Utworzenie: | Hapana Mtu w 2006? |
| Sposoby zapisu: | cyrylica |
| Lista conlangów | |
Język gażachski (nazwa własna Гажаха) - pół nooblang używany w świecie Odprysku przez Gażachów zamieszkujących obszar położony na wschodnim wybrzeżu Zatoki Brezji (gaż. Егулаш Ҫнекра), a więc północno-zachodnie krańce Pokosty. Wraz z językami sobeckim i honkiskim należy do języków śniekrickich. Język gażachski dzieli się na dwa zasadnicze dialekty: północy zwany też tarkijsko-tackim (gaż. Ћьрқь-ве-Тъћаш бахасшасал) lub śylyjskim (gaż. Ҫылысаш бахасшасал) oraz południowy zwany śpażadzkim (gaż. Ҫпьжьдаш бахасшасал). Artykuł opisuje przede wszystkim dialekt północny.
Alfabet
| Litera w cyrylicy |
Litera w łacince |
Nazwa litery | Fonem | Przykładowe słowo | IPA | Znaczenie | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Дд | Dd | дъ | d | двужув | dvuʐuʋ | krokus | |
| Ее | Ee | е | ɛ | едив | ɛdiʋ | widzieć | |
| Рр | Rr | ръ | r | ръ | rʌ | powietrze | |
| Тт | Tt | тъ | t | тук | tuk | drewno | |
| Зз | Zz | зъ | z | PN: зарәѕ PD: зараѕ |
PN: zarəj PD: zaraj |
smród | |
| Ҙҙ | Ģģ | ҙъ | PN:ʝ PD:ʑ |
ҙгва | PN: ʝgʷa PD: ʑgʷa |
ja (uniżone) | |
| Уу | Uu | у | u | удва | udva | domyślić się | |
| Үү | Üü | ү | y | үґү | yɣy | nie | |
| Шш | Şş | шъ | ʂ | шур | ʂur | głowa | |
| Ии | İi | и | i | илкь | ilkæ | niebo | |
| Пп | Pp | пъ | p | PN: палтуґ | PN: paltuɣ | widły | w dialekcie południowym nie występuje w nagłosie, w tej pozycji jego odpowiednikiem jest ө |
| Ыы | Iı | ы | PN: ɨ PD: ɯ |
ық | PN: ɨq PD: ɯq |
połowa | |
| Ьь | Ââ | ь | æ | ьмир | æmir | los | |
| Ъъ | Ăă | ъ | ʌ | ълбъ | ʌlbʌ | las | |
| Әә | Əə | ә, шав | ə | PN: әкћ | PN: əkʈ | warga | tylko w dialekcie północnym, w południowym zastępowane przez а |
| Аа | Aa | а | a | аргвух | argʷux | zapasy | |
| Сс | Ss | съ | s | сакҫа | sakça | woda | |
| Ҫҫ | Ķķ | ҫъ | PN: ç PD: ɕ |
ҫнекра | PN: çnεkra PD: ɕnεkra |
morze | |
| Гг | Gg | гъ | g | гараш | garaʂ | piękny | |
| Гв гв | Gw gw | гву | gʷ | гвәлаҫ | gʷәlaç | dziesięć tysięcy, por. miriada, man (万) | |
| Ґґ | Cc | ґъ | ɣ | PN: ґәть | ɣətæ | wiercić | |
| Хх | Xx | хъ | x | хуҫ | xuҫ | ubranie | |
| Хв хв | Xw xw | хву | xʷ | хва | xʷa | że | |
| Кк | Kk | къ | k | PN: карвушук PD: карвучук |
PN: karvuʂuk PD: karvuʧuk |
gatunek ślimaka | |
| Кв кв | Kw kw | кву | kʷ | PN: квән | PN: kʷәn | wiedzieć, znać | |
| Ққ | қъ | q | қъҫ | PD: qʌɕ | ty (z zaufaniem) | ||
| Чч | Ŧŧ | чъ | ʧ | чун | PD: ʧun | północ | tylko w dialekcie południowym, w północnym zastępowane przez ш |
| Ћћ | Ţţ | ћъ | ʈ | ћрар | ʈrar | szczur | |
| Ђђ | Ɗɖ | ђъ | ɖ | ђьшьх | ɖæʂæx | malina | |
| Жж | Z̧z̧ | жъ | ʐ | PN: жьд | PN: ʐæd | on, ona, ono | |
| Ӝӝ | Đđ | ӝъ, хуспилакаш жъ | ʤ | PD: ӝьд | ʤæd | on, ona, ono | tylko w dialekcie południowym, w północnym zastępowane przez ж |
| Оо | Oo | o, иқаш у | ɔ | оракот | ɔrakɔt | dżentelmen | występuje tylko w zapożyczeniach |
| Ӧӧ | Öö | ӧ, иқаш ү | ɶ | występuje tylko w zapożyczeniach | |||
| Өө | Ff | өъ | f | PN: өалтуґ | PN: faltuɣ | widły | tylko w dialekcie południowym i w zapożyczeniach |
| Вв | Vv | въ | v, ʋ | вуду | vudu | kładka | wymowa [ʋ] w kodzie sylaby |
| Бб | Bb | бъ | b | PN: бирк | PN: birk | pisać | w dialekcie południowym nie występuje w nagłosie, w tej pozycji jego odpowiednikiem jest м |
| Лл | Ll | лъ | l | летуш | lɛtuʂ | krzesło | |
| Нн | Nn | ән | n | натах | natax | zięć | |
| Мм | Mm | әм | m | муҙув | PD: muʑuʋ | piorun | |
| Ѕѕ | Jj | ьѕь | j | PN: ѕазәв PD: ѕазав |
PN: jazəʋ PD: jazaʋ |
tekst, praca pisemna | występuje tylko w zapożyczeniach |
Objaśnienia do nazw liter: шав 'cisza', хуспилакаш 'dwukropkowy', иқаш 'mały'.
Fonetyka
Dialekt północny
Samogłoski
| Przednie | Centralne | Tylne | |
|---|---|---|---|
| Przymknięte | i y | ɨ | u |
| Średnie i półotwarte | ɛ (ɶ) | ə | ʌ (ɔ) |
| Prawie otwarte i otwarte | æ | a |
Spółgłoski
| Wargowe | Przedniojęzykowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Welarne | Welarne labializowane | Języczkowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | |||||
| Zwarte | p b | t d | ʈ ɖ | k g | kʷ gʷ | q | |
| Szczelinowe | (f) v | s z | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | xʷ | |
| Drżące | r | ||||||
| Półsamogłoski | (ʋ) | (j) | |||||
| Boczne | l |
Dialekt południowy
Samogłoski
| Przednie | Tylne | |
|---|---|---|
| Przymknięte | i y | ɯ u |
| Średnie i półotwarte | ɛ (ɶ) | ʌ (ɔ) |
| Prawie otwarte i otwarte | æ | a |
Spółgłoski
| Wargowe | Przedniojęzykowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Welarne | Welarne labializowane | Języczkowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | |||||
| Zwarte | p b | t d | ʈ ɖ | k g | kʷ gʷ | q | |
| Afrykaty | ʧ ʤ | ||||||
| Szczelinowe | f v | s z | ʂ ʐ | ɕ ʑ | x ɣ | xʷ | |
| Drżące | r | ||||||
| Półsamogłoski | (ʋ) | (j) | |||||
| Boczne | l |
Gramatyka
Rzeczownik
Kolejność morfemów przy odmianie rzeczownika to liczba - posiadacz - przypadek dla przypadków innych niż biernik i liczba - przypadek - posiadacz w wypadku gdy przypadkiem jest biernik.
Liczba
Posiadacz
| Osoba | Końcówki | Przykład | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| mój (neutralne) | -н, -на³ | талшан | moja krew |
| mój (wywyższające się) | -ђу, -ћу | шезгађу | oczy mej dostojnej osoby |
| mój (uniżone) | -ҙ, -ҙа³, -ҫа³ | ьмирҙь | los mojej skromnej i nic nie znaczącej osoby |
| nasz (inkluzywne) | -ђа³, -ћа³ | азакађа | nasz a w tym i twój dom |
| nasz (ekskluzywne) | -ҙ, -ҙа³, -ҫа³ | раткаҙ | nasza ale nie twoja ziemia |
| twój, wasz | -ҙгы, -ыҙгы | адамҙгы | wasz ziemniak |
| szanownego pana, pani itp. | -бүћ, -пүћ | гешубүћ | imię szanownego pana |
| wielce szanownego pana, pani itp. | -ба³н, -па³н | судбан | bóg wielce szanownego pana |
| twój, zaufana osobo | -ҫ, -иҫ | вургыдеҫ | twe słowo, o ty w którym pokładam nadzieje |
| jego, jej | -ж, -жү, -шү | хуҫшү | jego ubranie |
| ich | -ттыв, -дыв, -тыв | ҫилваттыв | ich wieś |
| swój | -л, -ли | палтуґасли | swoje widły |
W dialekcie południowym końcówka o znaczeniu 'swój' nie występuje, zamiast niej używa się końcówki właściwej osoby.
Posiadacz i posiadany mogą tworzyć syntagmy wedle dwóch schematów:
- Posiadacz pojawia się pierwszy, funkcję przypadka dzierżawczego pełni ablatyw, np. курсалув шезгаж 'oczy dziewczyny';
- Posiadany pojawia się pierwszy, opcjonalnie między wyrazy może wskoczyć dodatkowa partykuła и lub с, np. шезгаж курса, шезгаж и курса 'oczy dziewczyny'; tej konstrukcji nie używa się, gdy posiadacz wyrażony jest zaimkiem osobowym, np. *талшан ун 'moja krew';
Posiadacz wyrażony zaimkiem zwykle jest pomijany, jego pojawienie się jest podkreśleniem osoby, np. талшан 'moja krew' obok нелув талшан 'właśnie moja krew'.
Przypadki
| Przypadek | Końcówki | Przykład | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| Mianownik | zero | курса | dziewczyna |
| Ablatyw | -лув | ҫилвалув | ze wsi |
| Miejscownik | -нив | летушнанив | na moim krześle |
| Biernik | -с, -а³с | теркештьс | tajemnicę |
| Narzędnik | -сү, -ү | дашлисү | swoją ręką |
Przymiotnik
Przymiotnik posiada trzy formy. Spośród nich jedynie ostatnia odmienia się przez przypadki.
| Końcówka | Użycie | Przykład | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| -а¹ш | przydawka | бәҫлаш галахуҫ | wąskie spodnie |
| orzeczenie teraźniejsze | ун иқаш | jestem mały | |
| -үх | orzeczenie przeszłe | бүћ бурүх | szanowny pan był zły |
| pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie przeszłym | жыт ъмыт лашүх? | czy oni byli wielcy? | |
| -ик | samodzielne użycie przymiotnika | тулбик | ten niebieski |
| pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie teraźniejszym | шезгаж гвиз апакик | tak, jego oczy są straszne |
Liczebnik
Próg w systemie liczebników gażachskich umiejscowiony jest na wysokości 10000. Warto zauważyć, iż nazwy nastek tworzone są w sposób regularny, a dziestek nieregularny.
Liczebniki główne
- 0 ґыл
- 0,5 ық
- 1 нге
- 2 хус, хуста
- 3 дъҙъв
- 4 гуҙъв
- 5 тьв
- 6 зүргув
- 7 дълев
- 8 масә
- 9 сес
- 10 ырыҫ
- 11 ырыҫ нге
- 12 ырыҫ хус
- 20 хусхар
- 30 дъҙър
- 40 гуҙар
- 50 тьвьр
- 60 ҫар
- 70 дългүз
- 80 масәґүз
- 90 сескүз
- 100 зув
- 200 хус зув
- 1000 меґа
- 2000 хус меґа
- 10000 гвәлаҫ
- 10 0000 ырыҫ гвәлаҫ
- 100 0000 зув гвәлаҫ
- 1000 0000 меґа гвәлаҫ
- 10000 0000 сьльқ
Liczebniki porządkowe
Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów -к-, -г-, -ґ- i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. хўскаш мимбабна 'moje drugie dziecko', бан үґү нгеґүх 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', тьвгик 'ten piąty'.
Zaimek
Zaimki osobowe
| Osoba | Zaimek | Temat odmiany jeśli inny niż mianownik |
Uwagi |
|---|---|---|---|
| ja (neutralne) | ун | не- | |
| ja (wywyższające się) | әђу | ||
| ja (uniżone) | ҙгва | ||
| my (inkluzywne) | ђа | ||
| my (ekskluzywne) | гаҙ | ||
| ty, wy | ҙаг | ҙгы- | |
| pan, pani, panie, państwo (z szacunkiem) | бүћ | ||
| pan, pani, panie, państwo (z wielkim szacunkiem) | бан | ||
| ty, wy (z zaufaniem) | қъҫ | еқъ- | |
| on, ona, ono | жьд | жде- | |
| oni, one | жыт | жы |
Czasownik
Formą podstawową i słownikową czasownika jest postać drugiej (wg przyjętej w artykule numeracji - patrz niżej) osoby czasu przeszłego trybu oznajmiającego. Istnieje też grupa czasowników o innym schemacie odmiany - tzw. czasowniki wybiegające (w przód / w teraźniejszość) - dla nich formą podstawową jest forma drugiej osoby czasu teraźniejszego trybu , a słownikową - tej samej osoby czasu przeszłego tego samego trybu.
Osoba
Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne charakterystyczne końcówki przyjmują tylko osoby "ja" i "oni". Istnieje też stosunkowo nowa tendencja, by rozszerzać końcówkę osoby "oni" także na inne osoby mnogie, a więc "my", "wy" i "państwo". W artykule przyjmuje się następującą numerację osób:
- "ja" (odpowiada zaimkom ун, әђу, ҙгва);
- "nie ja i nie oni" (ђа, гаҙ, ҙаг, бүћ, бан, қъҫ, жьд);
- "oni" (жыт); czasem też "my, wy, państwo" (ђа, гаҙ oraz honoryfikatywne ҙаг, бүћ, бан, қъҫ, o ile zwrot pada do więcej niż jednej osoby).
Czas
Czas przeszły
Jest to najprostszy czas pod względem morfologicznym. Odmiana w czasie tym wygląda następująco:
| Osoba | Po samogłosce | Po spółgłosce nienosowej | Po spółgłosce nosowej |
|---|---|---|---|
| 1 | -ҫ | -а, -ь, -ъ | |
| 2 | - | ||
| 3 | -ҙат, -ҙьт, -ҙът | -ат, -ьт, -ът | -ыт |
Czasowniki wybiegające tworzą czas przeszły poprzez umieszczenie po formach odmienionych zgodnie z powyższym schematem pomocniczego czasownika шут 'być' w 2. osobie czasu przeszłego, np. нђәка шут 'umiałem' (por. czas szeroki dla czasowników wybiegających).
Czas szeroki
Zwany również czasem teraźniejszo-przyszłym, dotyczy wydarzeń przyszłych lub zwyczajów i stanów stałych lub powtarzalnych.
Orzeczenie w tym czasie ma postać imiesłowu teraźniejszego i nie podlega odmianie przez osoby, np. ун ьмирлипъђ әсънпъръ 'narzekam na swój los'.
Dla czasowników wybiegających w przód ma postać taką jak dla niewybiegających czas przeszły, np. нђәка 'umiem'.
Czasownik 'być' ma w tym czasie postać zerową, a w odniesieniu do przyszłości zastępuje go гвүхва 'stać się', np. ун ҫилвел 'jestem wieśniakiem, dosł. ja wieśniak', ун ҫилвел әзгвүхва 'będę wieśniakiem'.
Czas chwili obecnej
Opisuje zdarzenia mające miejsce w danej chwili.
Formalnie orzeczeniem jest zredukowany do zera czasownik 'być', przed którym pojawia się lokatyw od gerundium na -ка. Gerundium takie, jeśli utworzone jest od czasownika przechodniego, łączy się z obiektem wyrażonej w nim czynności na zasadzie związku dzierżawczego, jeśli zaś powstało od czasownika nieprzechodniego, to przyjmuje podmiot swojej czynności za posiadacza. Przykład: ун ьмирлипъђ ънпъръґанив 'w tej chwili narzekam na swój los, dosł. ja [jestem] w narzekaniu swojego losu'.
Czas chwili ówczesnej
Opisuje zdarzenia zaszedłsze w danej chwili w przeszłości.
Wygląda tak jak czas chwili obecnej, z tym że posiłkowy czasownik 'być' jest w czasie przeszłym, np. ун ьмирлипъђ ънпъръґанив шута 'w owej chwili narzekałem na swój los'.
Czas odległej przeszłości
Opisuje zdarzenia mające miejsce bardzo dawno. Posiada następujące końcówki.
| Osoba | Po samogłosce | Po spółgłosce |
|---|---|---|
| 1 | -ва, -вь, -въ | -ус |
| 2 | -в | -у |
| 3 | -ват, -вьт, -вът | -уст |
Czas przeszły nieświadka
Opisuje zdarzenia mające miejsce w przeszłości, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu odległej przeszłości przez przedrostek ҫа lub ҫ pisany łącznie, np. ҫатомалуст 'podobno liczyli'.
Czas szeroki nieświadka
Opisuje zdarzenia mające miejsce w teraźniejszości, spodziewanej przyszłości lub mające charakter ogólny, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu przeszłego (w przypadku czasowników wybiegających od czasu teraźniejszego) przez przedrostek ҫа (przed samogłoską może skrócić się do ҫ) pisany łącznie, np. ҫатомалат 'podobno liczą'.
Czas zaprzeszły
Nazywa czynność uprzednią względem jakiejś innej czynności przeszłej. Obecnie jest czasem archaicznym i bywa używany dla celów stylistycznych. Tworzy go pomocniczy czasownik шут 'być' we właściwej osobie czasu przeszłego wraz z imiesłowem przeszłym -(ы)н, np. шута утрухын 'ugryzłem byłem'.
Pytanie, potwierdzenie i negacja
Formy pytania rozstrzygającego, odpowiedzi twierdzącej oraz negacji (zarówno użytej w odpowiedzi na pytanie, jak i nie) tworzy się z pomocą posiłkowych czasowników ъм 'czy', гвиз 'tak', үґү 'nie', które
- w czasie przeszłym odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүҫ ънпърын 'nie narzekałem'. Czasowniki wybiegające wymagają dodatkowo posiłkowego шут, np. ъмъ нђәкын шут? 'czy umiałem?';
- w czasie szerokim odmieniają się przez osoby tak samo jak w przeszłym, ale łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu teraźniejszego, np. қъҫ Шептыс ъм әседив? 'czy widujesz Szepty?'. Czasowniki wybiegające mogą używać zarówno imiesłowów przeszłych jak i teraźniejszych (w tym drugim przypadku odnoszą się do przyszłości), np. ъмъ нђәкын? 'czy umiem?', ъмъ әнђәк? 'czy będę umiał?'. Czasownik 'być' ma formę әшшә, np. үґүҫ ҫилвел әшшә 'nie jestem wieśniakiem';
- w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu teraźniejszego: әшшә, np. қъҫ, Шепты едивгажнив ъм әшшә? 'czy w tej chwili widzisz Szepty?';
- w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu przeszłego na -(ы)н: шутын, np. қъҫ, Шепты едивгажнив ъм шутын? 'czy w owej chwili widziałaś Szepty?';
- w czasie odległej przeszłości odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүва ънпърын 'dawno dawno temu nie narzekałem';
- w czasach nieświadka przyłączają partykułę ҫ(а), a dalej zachowują się odpowiednio jak w czasie przeszłym (bez posiłkowego 'być' dla czasowników wybiegających) i jak w czasie odległej przeszłości, np. ҫүґүҫ ънпърын 'podobno nie narzekam', ҫъмъ нђәкын шут? 'czy okazuje się, że umiem?', ҫүґүва ънпърын 'podobno nie narzekałem'.
Czas zaprzeszły nie tworzy własnych form pytania, potwierdzenia i negacji, zamiast tego używa się form właściwych dla czasu przeszłego.
Teksty
Ѕудыта - Judyta
Ҙи гараш курса Ѕудыта әзгешуда. Гараш, тулбаш шезгаж лашаш теркештьс әзбәднә, кык апакаш теркештьс, хва трувы рендутшүс әсаланд. Ѕудыта рыкьж бураш, жьд судас үґү әсәгвил.