Gramatyka języka starorygijskiego: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 456: | Linia 456: | ||
| ''r.m.'' vilðir, ''r.ż.'' vylð, ''r.n.'' vilt | | ''r.m.'' vilðir, ''r.ż.'' vylð, ''r.n.'' vilt | ||
|- | |- | ||
− | ! colspan= | + | ! colspan=9 | Czas teraźniejszy |
|- | |- | ||
! eg | ! eg | ||
Linia 518: | Linia 518: | ||
| vilja | | vilja | ||
|- | |- | ||
− | ! colspan= | + | ! colspan=9 | Czas przeszły |
|- | |- | ||
! eg | ! eg | ||
Linia 580: | Linia 580: | ||
| vildu | | vildu | ||
|- | |- | ||
− | ! colspan= | + | ! colspan=9 | Tryb rozkazujący |
|- | |- | ||
! þú | ! þú |
Wersja z 10:36, 15 sty 2013
Gramatyka języka starorygiskiego jest stosunkowo konserwatywna i nie przejawia szczególnie istotnych innowacji względem gramatyki staronordyjskiej, chociaż pewne zjawiska stawiają ją już poza zachodnionordyjskim systemem dialektalnym — przypadek o tyle szczególny, że filologowie siostrzanych języków islandzkiego, farerskiego i norweskiego postrzegają właśnie zachodnionordyjski jako "starą" dobę ich rozwoju. Nietypowy rozwój fonetyczny języka rygiskiego wyprzedził wiele przemian w morfologii i składni, niejako je później wymuszając i sprawiając, że późniejsza wzajemna zrozumiałość dialektów rygiskich z innymi dialektami zachodnionordyjskimi stała się znikoma.
Fleksja
Fleksja nominalna
Fleksja werbalna
Fleksja werbalna uległa pewnemu uszczupleniu w stosunku do stanu staronordyjskiego. Przede wszystkim, tryb łączący został zachowany wyłącznie w odmianie czasowników wyrażających stan lub jego zmianę, a w faktycznym użyciu pozostaje tylko z czasownikami að vera "być", að verða "stać się" i að bleifa "zostać". Redukcji do trzech uległa ilość klas odmiany czasowników słabych, część czasowników mocnych zmieniła swoją grupę, niektóre preterito-presentia zostały przystosowane albo do zwykłej odmiany słabej, albo mocnej. U-przegłos pozostaje, oczywiście, aktywnym procesem morfologicznym.
Czasowniki słabe
Czasowniki słabe w języku starorygiskim pogrupowane są w trzy klasy odmiany. Staronordyjskie klasy II i IV uległy przemieszaniu, w rezultacie tworząc nową, bardzo produktywną klasę II. Wszystkie możliwe staronordyjskie sufiksy zębowe zostały zachowane, chociaż ich wymowa uległa zmianie.
Klasa I kontynuuje staronordyjską klasę I. Czas przeszły wyznacza tu sufiks –að– (–öð– po u-przegłosie). Należą do niej czasowniki, których rdzeń zakończony jest na długą spółgłoskę, t, d, albo na zbitkę spółgłoskową.
Bezokolicznik | að kalla | |||
---|---|---|---|---|
Imiesłów czasu teraźniejszego | kallande | |||
Imiesłów czasu przeszłego | r.m kallaðir, r.ż. köllöð, r.n kallat | |||
Czas teraźniejszy | ||||
1. osoba | eg | kalla | veir | köllum |
2. osoba | þú | kallar | þeir | kallið |
3. osoba | þad | þau | kalla | |
Czas przeszły | ||||
1. osoba | eg | kallaða | veir | köllöðum |
2. osoba | þú | kallaðir | þeir | köllöðuð |
3. osoba | þad | kallaðe | þau | köllöðu |
Tryb rozkazujący | ||||
2. osoba | þú | kall | þeir | kölluð |
Klasa II powstała z połączenia klasy II i IV. Jest bardzo produktywna, a wg jej wzoru odmiany odmieniają się czasowniki, których rdzeń zakończony jest na krótką spółgłoskę. Sufiks zębowy ma tu postać —t— po spółgłosce mocnej lub —d— po spółgłosce słabej. Jako że nie zawiera on samogłoski, u-przegłosowi podlega tylko samogłoska rdzenna.
Bezokolicznik | að vaka | |||
---|---|---|---|---|
Imiesłów czasu teraźniejszego | vakande | |||
Imiesłów czasu przeszłego | r.m vakaðir, r.ż. vököð, r.n vakat | |||
Czas teraźniejszy | ||||
1. osoba | eg | vake | veir | vökum |
2. osoba | þú | vakir | þeir | vakið |
3. osoba | þad | þau | vaka | |
Czas przeszły | ||||
1. osoba | eg | vakta | veir | vöktum |
2. osoba | þú | vaktir | þeir | vöktuð |
3. osoba | þad | vakte | þau | vöktu |
Tryb rozkazujący | ||||
2. osoba | þú | vak | þeir | vökuð |
Do klasy III należą czasowniki słabo-mocne, tzn. takie, które przyjmują w odmianie sufiks zębowy, a ich samogłoska rdzenna wymienia się w wyniku i-mutacji. Jest to w zasadzie zamknięta klasa czasowników, do której należą wszystkie te, których forma bezokolicznika zakończona jest na –ja. Sufiks zębowy zachowywany jest tu w zgodzie z etymologią staronordyjską.
Bezokolicznik | að spyrja | |||
---|---|---|---|---|
Imiesłów czasu teraźniejszego | spyrjande | |||
Imiesłów czasu przeszłego | r.m spurðir, r.ż. spurð, r.n spurt | |||
Czas teraźniejszy | ||||
1. osoba | eg | spyr | veir | spyrjum |
2. osoba | þú | spyrir | þeir | spyrið |
3. osoba | þad | þau | spyrja | |
Czas przeszły | ||||
1. osoba | eg | spurða | veir | spurðum |
2. osoba | þú | spurðir | þeir | spurðuð |
3. osoba | þad | spurðe | þau | spurðu |
Tryb rozkazujący | ||||
2. osoba | þú | spyr | þeir | spuruð |
Czasowniki mocne
Czasowniki mocne w większości zostały zachowane, niektóre jednak zmieniły swoją przynależność klasową. Staronordyjskie siedem klas ewoluowało, dając w efekcie nowe wzory przegłosowe. Nowe klasy ukazuje tabela. Część procesów morfofonologicznych zachodząca przy odmianie mocnej została uregularyzowana i zaaplikowana do wszystkich czasowników podlegających danemu wzorcowi przegłosowemu.
Czasowniki mocne o bezokoliczniku zakończonym na –ja mają jedną formę dla wszystkich osób w liczbie pojedynczej czasu teraźniejszego niezależnie od klasy do której należą. Zasada ta często rozciąga się również na czasowniki klasy III odmiany słabej.
Klasa strnor. | Wzór przegłosu (nowy) (bezokolicznik) (3. os. l.poj. ter.) - (3. os. l.poj. prze.) - (3. os. l.mn. prze.) - (im. prze. r.n) |
Klasa strryg. |
---|---|---|
I | í — í — ei — i — i að bíta — bítir — beit — bitu — bitit |
I |
II | jy — ý — au — u — o að krjypa — krýpir — kraup — krupu — kropit |
II |
jó — ý — au — u — o að frjósa — frýsir — fraus — frusu — frosit | ||
ú — ý — au — u — o að lúka — lýkir — lauk — luku — lokit | ||
ý — ý — jó — jóg — ýg að spýja — spýr — spjó — spjógu — spýgit |
VIII | |
III | e — e — a — u — o að brenna — brennar — brann — brunnu — bronnit |
III |
jæ — e — a — u — o að hjælpa — helpar — halp — hulpu — holpit | ||
i — i — a — u — u að binda — bindar — band — bundu — bundit |
IX | |
y — y — ö — u — u að syngja — syng — söng — sungu — sungit | ||
ö — ö — ö — u — u að sökkja — sökk — sökk — sukku — sukkit | ||
ve — ve — va — u — o að svella — svellar — svall — sullu — sollit |
III | |
IV | e — e — a — á — o að skera — skerir — 'skar — skáru — skorit |
IV |
o — ö — a — á — o að sofa — söfir — saf — sáfu — sofit | ||
o — e — o — á — o að koma — kemir — kom — kámu — komit |
X | |
V | e — e — a — á — e að eta — etir — at — átu — etit |
V |
i — i — a — á — e að sitja — sit — sat — sátu — setit | ||
i — i — á — á — e að liggja — ligg — lá — lágu — legit | ||
já — ei — já — já — ei að sjá — seir — sjá — sjá — seit | ||
að vera — er — var — vauru — verit | niereg. | |
VI | a — e — ou — ó — a að fara — ferir — four — fóru — farit |
VI |
an — en — ou — ó — a að standa — stendar — stoud — stódu — stodit | ||
a — e — ou — ó — e að taka — tekir — touk — tóku — tekit | ||
e — e — ou — ó — a að hefja — hef — houf — hófu — hafit | ||
öy — öy — ó — ó — öy að döyja — döyr — dó — dó — döyt |
XI | |
á — eg — ó — óg — eg að flá — fleg — fló — flógu — flegit | ||
VII | au — öy — jou — jó — au að auke — öykir — jouk — jóku — 'aukit |
VII |
ö — ö — jó — jog — ö að höggja — högg — hjó — hjogu — höggit | ||
ú — ý — jó — jog — ú að búa — býr — bjó — bjogu — búit | ||
á — æ — e — en — en að gá — gær — gekk — gengu — gengit |
XII | |
an — en — e — en — an að blanda — blendar — blet — blendu — blandit |
XIII | |
a — e — e — e — a að falla — fellar — fell — fellu — fallit | ||
á — æ — ei — é — á að gráta — grætir — greit — grétu — grátit |
Czasowniki kopulatywne i pomocnicze
Chociaż z formalnego punktu widzenia að vera pozostaje jedynym czasownikiem kopulatywnym, að verða "stać się" i að bleifa "zostać" na etapie starorygiskim zaczynają przejmować część jego funkcji w niektórych kontekstach, w praktyce również funkcjonując jak czasowniki kopulatywne. Stają się one także czasownikami pomocniczymi odpowiednio dla strony biernej procesu i stanu. Czasownik að hafa, tracący swoje znaczenie "mieć", w praktyce pozostaje w użyciu wyłącznie w kontekstach abstrakcyjnych i jako czasownik posiłkowy dla czasów z grupy perfectum. Odmianę wszystkich pięciu czasowników przedstawia tabela.
Bezokolicznik | að vera | að verða | að bleifa | að hafa |
---|---|---|---|---|
Imiesłów czasu teraźniejszego | verande | verðande | bleifande | hafande |
Imiesłów czasu przeszłego | r.m. veriðir, r.ż. væruð, r.n verit | r.m. orðir, r.ż. orð, r.n ort | r.m. blifiðir, r.ż. blifið, r.n. blifit | r.m. hafðir, r.ż. hafð, r.n. haft |
Czas teraźniejszy | ||||
eg | em | verða | bleife | hefe |
þú | ert | verðar | bleifir | hefir |
þad | er | verðar | bleifir | hefir |
veir | erum | verðum | bleifum | höfum |
þeir | eruð | verðið | bleifið | hafið |
þau | eru | verða | bleifa | hafa |
Czas przeszły | ||||
eg | vas | varð | bleif | hafða |
þú | vart | varð | bleif | hafðir |
þad | var | varð | bleif | hafðe |
veir | vaurum | urðum | blifum | höfðum |
þeir | vauruð | urðuð | blifuð | höfðuð |
þau | vauru | urðu | blifu | höfðu |
Teraźniejszy łączący | ||||
L. poj. | sér | formy identyczne z formą 2. os. w trybie oznajmującym | ||
L. mn. | séð | |||
Przeszły łączący | ||||
L. poj. | være | formy identyczne z formą 2. os. w trybie oznajmującym | ||
L. mn. | værið | |||
Tryb rozkazujący | ||||
þú | ver | verð | blíf | haf |
þeir | værið | verðuð | blífuð | höfuð |
Czasowniki modalne i preterito-presentia
Grupa czasowników typu przeszło-teraźniejszego jest jedną z najbardziej charakterystycznych dla języków germańskich, chociaż ulega stopniowej erozji. Nie inaczej jest w przypadku starorygiskiego, który z zestawu czternastu pragermańskich czasowników odmieniających się w taki sposób zachował ich tylko siedem; innowacją obecną w zasadzie na całym obszarze germańskim jest przejście czasownika vilja "chcieć" do grupy czasowników modalnych i odpowiedniego dopasowania jego form do odmiany przeszło-teraźniejszej.
Osiem czasowników przeszło-teraźniejszych w języku starorygiskim to: að eiga "posiadać", að knega "mieć powinność", að mauta "musieć", að skyla "mieć powinność", að myna "móc", að kunna "potrafić", að vita "wiedzieć" i að vilja "chcieć". Znaczenie modalne mają wszystkie oprócz að eiga i að vita.
Bezokolicznik | að eiga | að knega | að mauta | að skyla | að myna | að kunna | að vita | að vilja |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Imiesłów czasu teraźniejszego | eigande | knegande | megande | skulande | munande | kunnande | vitande | viljande |
Imiesłów czasu przeszłego | r.m. auðir, r.ż. öð, r.n aut | r.m. knauðir, r.ż. knöð, r.n knaut | r.m. mauðir, r.ż. möð, r.n. maut | r.m. skylaðir, r.ż. skulöð, r.n. skylat | r.m. mynaðir, r.ż. munöð, r.n mynat | r.m. kunnaðir, r.ż. kunnöð, r.n kunnat | r.m. vitaðir, r.ż. vitöð, r.n. vitat | r.m. vilðir, r.ż. vylð, r.n. vilt |
Czas teraźniejszy | ||||||||
eg | á | kná | má | skal | mon | kann | veit | vil |
þú | aut | knaut | maut | skalt | munt | kannt | veist | vilt |
þad | á | kná | má | skal | mon | kann | veit | vil |
veir | eigum | knegum | megum | skulum | munum | kunnum | vitum | viljum |
þeir | eiguð | kneguð | meguð | skuluð | munið | kunnuð | vituð | vilið |
þau | eigu | knegu | megu | skula | muna | kunnu | vitu | vilja |
Czas przeszły | ||||||||
eg | auta | knauta | mauta | skylda | munda | kunna | vissa | vilda |
þú | autir | knautir | mautir | skyldir | mundir | kunnir | vistir | vildir |
þad | aute | knaute | maute | skylde | munde | kunne | visse | vilde |
veir | öygtum | knöygtum | mátum | skyldum | mundum | kunndum | vistum | vildum |
þeir | öygtuð | knöygtuð | mátuð | skyldið | mundið | kunndið | vistuð | vilduð |
þau | öygtu | knöygtu | mátu | skylda | munda | kunndu | vistu | vildu |
Tryb rozkazujący | ||||||||
þú | eig | kneg | má | skal | mon | kunn | veit | vil |
þeir | eigið | knægið | mægið | skylið | myið | kunnið | vitið | vilið |