Język adezaski

Język adezaski Ênwi 'Ađezȝa'hi
Utworzenie:	Borlach w 2018
Używany w (Kyon):	Talonbat
Regiony (Kyon):	Wielka Pustynia
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	ideogramy, pismo sechtońskie, alfabet syryjski, alfabet łaciński
Typologia:	fleksyjny, OSV
Klasyfikacja:	Języki talonbacko-harruńskie Języki talonbackie Język adezaski
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język adezaski (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ Ênwi 'Ađezȝa'hi [e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ]), zwany też niekiedy językiem talonbackim lub talonbackim właściwym — jeden z dwóch języków Talonbatu, będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu jednak na religijny prymat wiedziony przez miasto Adera, oraz jego kulturowy wpływ na inne miasta-państwa, to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego.

Fonologia

Samogłoski

• æ e ɪ ʊ /a e i u/
• æ: e: /â ê/

Spółgłoski

• m n ɳ /m n ṇ/
• p b t d ʈ ɖ ɟ k g k͡p ɡ͡b ʔ ʔ͡h /p b t d ṭ ḍ j g kp gb ' 'h/
• tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ /tȝ dȝ ṭȝ ḍȝ/
• t͡s ʈ͡ʂ /c c̣/
• s z /s z/
• s:ˤ z:ˤ /sȝ zȝ/
• h ɦ /h hh/
• r ɽ ʁ /r ṛ gh/
• j w /y w/
• ɓ ɗ /ƀ đ/
• t͡s' ʈ͡ʂ' ʄ' /cx c̣x jx/

Dyftongi

W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [æj] oraz [æw].

Akcent

Akcentowana jest pierwsza od końca długa sylaba. Jeśli wszystkie sylaby są krótkie, akcent pada na pierwszą sylabę.

Struktura sylaby

W adezaskim struktura sylaby przybiera formę (C₁)(C₂)V(C), gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).

Zmiany fonologiczne

Zmiany fonologiczne z proto-talonbackiego do adezaskiego:

a a: → æ: æ:

i i: → ɪ

u o: → ʊ

jV_ ʔ͡hV_ wV_ → ʔV_

β → v → w

Ch → ɦ

l → r

Pismo

Alfabet łaciński

Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby artykułu.

Ideogramy talonbackie

Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców Talonbatu są talonbackie ideogramy. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, używanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez Talonbatan - większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków.

Najprawdopodobniej były jednak czasy, w których znajomość ideogramów była wśród Talonbatan powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono bowiem inskrypcje zapisane w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Nie udało się jeszcze rozszyfrować ich znaczenia, ani ustalić konkretnej daty ich pochodzenia. Powszechna jest jednak opinia o ich starożytności. Nieznana jest także przyczyna ich zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia.

Niektórzy próbują łączyć to z pojawieniem się alfabetu sechtońskiego, lecz teoria ta zdaje się być błędna - alfabet ten pojawił się niedawno, zanik powszechnego użycia ideogramów nastąpił natomiast o wiele wcześniej.

Alfabet sechtoński

Alfabet sechtoński (przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski) pojawił się na terenie Talonbatu niedawno, wraz z kupcami z zachodu. Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zazwyczaj zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa.

Alfabet Syryjski
Araw â /æ:/*	He h /h/	Wu w /w/	Hhêt hh /ħ/	Dêt t~d~ṭ~ḍ /t d ʈ ɖ/	Yut ê~y~j /e: j ɟ/
ܐ	ܗ	ܘ	ܚ	ܛ	ܝ
Kaw k~kp /k k͡p/	Ramât r~ṛ /r ɽ/	Mim m /m/	Nun n~ṇ /n ɳ/	Semkât s~z /s z/	'Hub 'h /ʔ͡h/
ܟ	ܠ	ܡ	ܢ	ܣ	ܥ
ܟܦ
Pe p /p/	Sate sȝ~zȝ /s:ˤ z:ˤ/	Gu g~gb /g ɡ͡b/	Ghe gh /ʁ/	'In ' /ʔ/	Tu tȝ~dȝ~ṭȝ~ḍȝ /tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ/
ܦ	ܨ	ܩ	ܪ	ܫ	ܬ
		ܩܒ
Be b /b/	Ƀa'e ƀ /ɓ/	Đa'e đ /ɗ/	Cec̣ c~c̣ /t͡s ʈ͡ʂ/	Cxaw cx~c̣x /t͡s' ʈ͡ʂ'/	Jxaw jx /ʄ'/
ܒ	ܭ	ܜ	ݎ	ݏ	ݍ

• stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich

Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie /a e i u/ występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ araw jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:

dla a - jedna kreska nad literą /ܐَ/

dla e - jedna kreska pod literą /ܐِ/

dla i - dwie kreski pod literą /ܐٍ/

dla u - dwie kreski nad literą /ܐً/

Gramatyka

Zaimki

Zaimek osobowy

W języku adezaskim występuje 8 osób, 3 liczby mnogiej oraz 5 liczby pojedynczej.

Osoba	Sg	Pl
1.	ܐٍܟܦ ikpu (ja)	ܭܛ ƀud (my)
2.	ܬܐ ḍȝâ (ty) ܬܝ ḍȝê (ty)	ܚܫܝ hhi'ya (wy)
3.	ݍܐ jxâ (on) ݍܝ jxê (ona)	ܪܝ ghaj (oni)

W 2 oraz 3 os. l.poj występują warianty męskie oraz żeńskie (kolejno ḍȝâ - ḍȝê, oraz jxâ - jxê). Hhi'ya często stosowane jest również w charakterze formy grzecznościowej. Zaimki osobowe nie odmieniają się.

Sufiksy zaimkowe

Aby wyrazić przynależność przedmiotu do danej osoby, na koniec rzeczownika przykleja się odpowiedni, nie akcentowany sufiks.

Osoba	Sg	Pl
1.	-u	-ud
2.	-âḍ -êḍ	-ihhi
3.	-jâ -jê	-ghi

Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ṭȝamwabu si ghay'uṛihhi — "mój miecz w waszym domu".
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek -u-, np ܪܝܫܠܪܝ ghay'uṛughi "ich dom".

Rzeczowniki

Przypadek

Język proto-adezaski posiadał najprawdopodobniej 4 przypadki, lecz we współczesnym adezaskim zachowały się jedynie dwa: mianownik (lub podmiot) oraz biernik (lub dopełnienie). Mianownikiem jest zwykła forma rzeczownika, lecz gdy po rzeczowniku pojawia się partykuła ܦܐܚ pâhh lub doczepiany do rzeczownika sufiks -us / -uz, pojawia się biernik. Przyimki przejęły funkcje innych przypadków.

Partykuła pâhh może nastąpić po każdym rzeczowniku oraz zaimku, bez względu na kategorię, używany jest też powszechnie. Sufiks -us / -uz jest natomiast formą dość archaiczną, charakterystyczną dla mowy podniosłej i formalnej, używaną zwłaszcza przez kapłanów i wyższe kasty społeczeństwa. Sufiksy pojawiają się zwłaszcza w przypadku rzeczowników 1, 3, 6 oraz 7 kategorii.

Sufiksy dopełnienia
W języku potocznym często wyraża się biernik poprzez sufiksy, dokładnie takie same jak sufiksy zaimkowe. W przeciwieństwie jednak do nich dodaje się je do czasowników, nie rzeczowników. Np: "Teraz go widzę".

jxâ pâhh cxamak mukrânur	ݍܐ ܦܐܚ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠ	Teraz go widzę.
cxamak mukrânurjâ	ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠܝܐ	Teraz go widzę.

Kategoria

W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:

1 - ludzie, bogowie, części ciała (ludzkie) - ܛܣ ḍas

2 - zwierzęta, części ciała (zwierzęce) - ܫܪܠ 'aghir

3 - rośliny - ܣܒܛ zubdi

4 - przedmioty i obiekty naturalne - ܫܡܝ 'umê

5 - wyroby ludzkie - ܨܡܘܝ sȝumwê

6 - czas, idee, zjawiska - ܩܒܠ gbaṛi

7 - woda - ܝܐܜ jâđe

Występują słowa mające kilka znaczeń, pasujących do różnych kategorii. W takim wypadku słowu podporządkowany może być więcej niż jeden kwalifikator, determinujący to o jakie znaczenie słowa chodzi.
Np. słowo ܠܢܘ rinwe oznacza zarówno jaszczurkę, łyżkę jak i rodzaj suchej trawy. Tak więc ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe to jaszczurka, ܨܡܘܝ ܠܢܘ sȝumwê rinwe to łyżka, a ܣܒܛ ܠܢܘ zubdi rinwe to pewna sucha trawa. W przypadku niektórych słów kwalifikator będzie mógł przybierać różne formy pomimo jednego znaczenie w celu oddania dodatkowych informacji, na przykład w przypadku części ciała, w zależności czy chodzi o zwierzęce czy ludzkie.

Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ḍas ênwi "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ 'aghir ênwi "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ênwi "język, mowa", a nie gbaṛi ênwi. Słowa te stanowią jednak wyjątki.

W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ḍas, lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w języku formalnym.

Liczba

Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: -âc oraz -ig. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.

Np:
ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ 'aghir rinweg "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ jâmbâ 'aghir rinwe "dwie jaszczurki".
ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ sȝumwê ṭȝamwab "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ sȝumwê ṭȝamwabig "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab "dwa miecze".
ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ḍas uhhimwib "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ḍas uhhimwibâc "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ jâmbâ ḍas uhhimwib "dwaj myśliwi"

Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.

Przymiotniki

Odmiana przez kategorie

Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.

1 kategoria: -âs

2 kategoria: -ghir

3 kategoria: -idi

4 kategoria: -mwê

5 kategoria: -mwê

6 kategoria: -'hi

7 kategoria: -đes

W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka -u-, podobnie jak przy sufiksach zaimkowych.

Np:
ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ܫܜܨܣ ḍas uhhimwibâc 'ađezȝas "adezascy myśliwi", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ܫܜܨܡܘܝ sȝumwê ṭȝamwab 'ađezȝamwê "adezaski miecz", ܫܪܠ ܠܢܘ ܫܜܨܪܠ 'aghir rinwe 'ađezȝaghir "jaszczurka adezaska" etc.

Stopniowanie przymiotników

Występują 3 stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Aby odmienić przymiotnik poprzedza się go partykułą ܐًܩܒ ugbi "bardziej" dla stopnia wyższego oraz ܐِܩܒܫ egbi'a "najbardziej" dla najwyższego.

Czasowniki

Czasownik jest w adezaskim najbardziej rozbudowaną częścią mowy. Posiada pełną koniugację przez formy osobowe, odmienia się również przez 5 czasów. Charakterystyczną cechą czasowników jest to, że posiadają dwa odrębne tematy: jeden dla czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego, drugi dla wszystkich pozostałych czasów przeszłych. Wyróżniamy również czasowniki regularne oraz nieregularne, gdzie czasowniki nieregularne stanowią większość czasowników.

Czasowniki regularne charakteryzują się końcówką bezokolicznika -ay. Do tej grupy należą przede wszystkim czasowniki odrzeczownikowe, np:
ܐًܚܡܘܒ uhhimwib "myśliwy" -> ܐًܚܡܘܒܝ uhhimwibay "polować", ܢܝܫ ṇayu' "taniec" -> ܢܝܫܝ nayu'ay "tańczyć", ܛܡܘܛ ṭumwad "złodziej" -> ܛܡܘܛܝ ṭumwaday "kraść".

Istnieją też 3 czasowniki regularne, nie będące czasownikami odrzeczownikowymi: ܢܠܛܝ ṇiriḍay "lubić", ܜܠܢܝ đurnay "przychodzić", ܗܐݍܡܝ hâjxumay "chcieć".

Końcówką czasowników nieregularnych jest -jiṛ.

Tematy czasowników

W czasownikach regularnych tematy nieprzeszłe oraz przeszłe czasowników są do siebie podobne. Tematem nieprzeszłym jest bezokolicznik, aby utworzyć temat przeszły usuwa się natomiast końcowe -ay, co w przypadku czasowników odrzeczownikowych oznacza, że temat przeszły jest on identyczny z podstawowym rzeczownikiem. Do tematów dodaje się odpowiednie sufiksy i/lub partykuły w zależności od czasu i odmiany. Np:

Bezokolicznik - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday

Temat nieprzeszły - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday

Temat przeszły - uhhimwib, nayu' , ṭumwad

Cechą czasowników nieregularnych jest natomiast występowanie znacznych różnic fonetycznych między tematami. Zwykle jednak tematy nieprzeszłe wyglądać będą jak bezokolicznik pozbawiony końcówki -jiṛ. Dla przykładu:

Tematy czasowników nieregularnych

Czasownik	Temat nieprzeszły	Temat przeszły	Znaczenie
ܡܟܠܐܢܝܠ mukrânjiṛ	ܡܟܠܐܢ mukrân	ܡܟܢ mukin	widzieć
ܣܫܠܝܠ se'urjiṛ	ܣܫܠ se'ur	ܣܝܠ sêr	spać
ܐَܘܬܝܠ awiṭȝajiṛ	ܐَܘܬ awiṭȝa	ܘܬ waṭȝ	śpiewać
ܪݎܝܠ ghucejiṛ	ܪݎ ghuce	ܪܣ ghuz	iść
ܫܩܒܝܠ 'agbejiṛ	ܫܩܒ 'agbe	ܫܟܦܠ 'akpar	żyć

Czasy

Występuje 5 czasów: nieprzeszły, przeszły prosty, przeszły ciągły, przeszło-teraźniejszy oraz zaprzeszły. Formy bezokolicznikowe czasownika tworzone są od rzeczowników, dodaje się końcówkę -ejiṛ lub -eji. I odwrotnie. Regularne i nieregularne. Odmienne. Zrobić.