Język adezaski

Język adezaski Ênwi 'Ađezȝa'hi
Utworzenie:	Borlach w 2018
Używany w (Kyon):	Talonbat
Regiony (Kyon):	Wielka Pustynia
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	ideogramy, pismo sechtońskie (alfabet syryjski), alfabet łaciński
Typologia:	fleksyjny, OSV
Klasyfikacja:	Języki talonbacko-harruńskie Języki talonbackie Język adezaski
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język adezaski (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ Ênwi 'Ađezȝa'hi [e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ]), znany również jako język adeski, niekiedy mylnie zwany językiem talonbackim — jeden z dwóch głównych języków Talonbatu, będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu jednak na religijny prymat wiedziony przez miasto Adera, oraz jego kulturowy wpływ na inne miasta-państwa, to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego, stanowi on również lingua franca wszystkich miast-państw w regionie, używaną do handlu, kontaktów dyplomatycznych oraz celów religijnych.

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Centralne	Tylnie
Przymknięte	ɪ		ʊ
Średnie	e e:
Otwarte	æ æ:

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Miękkopod.	Krtaniowe
Nosowe		m	n	ɳ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t	ʈ	ɟ	k k͡p	ʔ ʔ͡h
	bezdźw. faryngal.		tˤ	ʈˤ
	dźwięczne	b	d	ɖ		g ɡ͡b
	dźwięczne faryngal.		dˤ	ɖˤ
	ejektywne				ʄ'
	iniektywne	ɓ	ɗ
Afrykaty	zwykłe		t͡s	ʈ͡ʂ
	ejektywne		t͡s'	ʈ͡ʂ'
Szczelinowe	bezdźwięczne		s		j	w ʁ	h
	bezdźw. faryngal.		s:ˤ
	dźwięczne		z				ɦ
	dźwięczne faryngal.		z:ˤ
Drżące			r	ɽ

Dyftongi

W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [æj] oraz [æw]. Liczba ta znacząco różni się w stosunku do innych dialektów.

Akcent

Akcentowana jest pierwsza od końca długa sylaba. Jeśli wszystkie sylaby są krótkie, akcent pada na pierwszą sylabę.

Struktura sylaby

W adezaskim struktura sylaby przybiera formę (C₁)(C₂)V(C), gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).

Zmiany fonologiczne

Zmiany fonologiczne z proto-talonbackiego do adezaskiego:

a a: → æ: æ:

i i: → ɪ

u o: → ʊ

jV_ ʔ͡hV_ wV_ → ʔV_

β → v → w

Ch → ɦ

l → r

Pismo

Alfabet łaciński

Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby artykułu.

Ideogramy talonbackie

Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców Talonbatu są talonbackie ideogramy. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, używanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez mieszkańców krainy - większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków.

Najprawdopodobniej były jednak czasy, w których znajomość ideogramów była wśród Talonbatan powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono bowiem inskrypcje zapisane w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Nie udało się jeszcze rozszyfrować ich znaczenia, ani ustalić konkretnej daty ich pochodzenia. Powszechna jest jednak opinia o ich starożytności. Nieznana jest także przyczyna ich zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia.

Niektórzy próbują łączyć to z pojawieniem się alfabetu sechtońskiego, lecz teoria ta zdaje się być błędna - alfabet ten pojawił się niedawno, zanik powszechnego użycia ideogramów, a co za tym idzie praktyczny zanik piśmiennictwa w regionie, nastąpił natomiast o wiele wcześniej, prawdopodobnie przed tysiącami lat (dokładne datowanie wciąż dyskusyjne).

(work in progress)

Alfabet sechtoński

Alfabet sechtoński (przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski) pojawił się na terenie Talonbatu niedawno, wraz z kupcami z zachodu. Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zazwyczaj zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa. Jeden znak potrafi odpowiadać kilku dźwiękom, jako że pismo nie rozróżnia od siebie wielu spółgłosek, takich jak spółgłoski retrofleksyjne czy różnych spółgłosek faryngalizowanych.

Alfabet Syryjski
Araw â /æ:/*	He h /h/	Wu w /w/	Hhêt hh /ħ/	Dêt t~d~ṭ~ḍ /t d ʈ ɖ/	Yut ê~y~j /e: j ɟ/
ܐ	ܗ	ܘ	ܚ	ܛ	ܝ
Kaw k~kp /k k͡p/	Ramât r~ṛ /r ɽ/	Mim m /m/	Nun n~ṇ /n ɳ/	Semkât s~z /s z/	'Hub 'h /ʔ͡h/
ܟ	ܠ	ܡ	ܢ	ܣ	ܥ
ܟܦ
Pe p /p/	Sate sȝ~zȝ /s:ˤ z:ˤ/	Gu g~gb /g ɡ͡b/	Ghe gh /ʁ/	'In ' /ʔ/	Tu tȝ~dȝ~ṭȝ~ḍȝ /tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ/
ܦ	ܨ	ܩ	ܪ	ܫ	ܬ
		ܩܒ
Be b /b/	Ƀa'e ƀ /ɓ/	Đa'e đ /ɗ/	Cec̣ c~c̣ /t͡s ʈ͡ʂ/	Cxaw cx~c̣x /t͡s' ʈ͡ʂ'/	Jxaw jx /ʄ'/
ܒ	ܭ	ܜ	ݎ	ݏ	ݍ

• stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich

Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie a, e, i, u /æ e ɪ ʊ/ występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ araw jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:

dla a - jedna kreska nad literą /ܐَ/

dla e - jedna kreska pod literą /ܐِ/

dla i - dwie kreski pod literą /ܐٍ/

dla u - dwie kreski nad literą /ܐً/

Gramatyka

Zaimki

Zaimek osobowy

W języku adezaskim występuje 8 osób, 3 liczby mnogiej oraz 5 liczby pojedynczej.

Osoba	Sg	Pl
1.	ܐٍܟܦ ikpu (ja)	ܭܛ ƀud (my)
2.	ܬܐ ḍȝâ (ty) ܬܝ ḍȝê (ty)	ܚܫܝ hhi'ya (wy)
3.	ݍܐ jxâ (on) ݍܝ jxê (ona)	ܪܝ ghaj (oni)

W 2 oraz 3 os. l.poj występują warianty męskie oraz żeńskie (kolejno ḍȝâ - ḍȝê, oraz jxâ - jxê). Hhi'ya często stosowane jest również w charakterze formy grzecznościowej. Zaimki osobowe nie odmieniają się.

Sufiksy zaimkowe

Aby wyrazić przynależność przedmiotu do danej osoby, na koniec rzeczownika przykleja się odpowiedni, nie akcentowany sufiks.

Osoba	Sg	Pl
1.	-u	-ud
2.	-âḍ -êḍ	-ihhi
3.	-jâ -jê	-ghi

Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ṭȝamwabu si ghay'uṛihhi — "mój miecz w waszym domu".
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek -u-, np ܪܝܫܠܪܝ ghay'uṛughi "ich dom".

Konstrukcje zaimkowe

Aby oddać bardziej skomplikowane wyrażenia przynależności, w których występują co najmniej 3 człony, stosuje się dwie specjale konstrukcje.
Pierwsza z nich występuje gdy pojawić się ma sufiks zaimkowy (np "prośba naszego wuja", "miecz mojego ojca", "dom córki twojej siostry"). Polega na wstawienia łącznika -u- pomiędzy człony zdania, ze słowem do którego doczepiony jest sufiks zaimkowy występującym na końcu konstrukcji. W takim wypadku pomija się również kwalifikatory rzeczowników. Łącznik -u- może przybierać również formy: -ru-, -ur oraz -rur- w przypadku kończenia się poprzedniego i/lub zaczynania się następnego wyrazu na samogłoskę.

ܝܘܝܛ ܠܐݎܚܛܛ yiwêt-u-ṛâchhadud — "prośba naszego wuja

ܬܡܘܒ ܛܐܟܫܠ ṭȝamwab-u-tâk'âru — "miecz mojego ojca"

ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܛܠܫܐܛ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uturi'âḍ — "dom córki twojej siostry"

Druga konstrukcja zaimkowa stosowana jest gdy nie występuje sufiks zaimkowy (np "miecz króla", "dom córki myśliwego", "prośba pięknej księżniczki"). W takim przypadku również stosuje się łącznik -u-, lecz zamiast zwykłego sufiksu zaimkowego, do ostatniego słowa konstrukcji dodaje się specjalny sufiks -yin, wyrażający przynależność poprzednich elementów do ostatniego.

ܬܡܘܒ ܘܝܠܟܝܢ ṭȝamwab-u-wêrak-yin — "miecz króla"

ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܐًܚܡܘܒܝܢ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uhhimwib'yin — "dom córki myśliwego"

ܝܘܝܛ ܢܨܠܐܣ ܘܝܠܩܐܣܘܝܢ yiwêt-u-ṇisȝarâs-u-wêrgâzawiyin — "prośba pięknej księżniczki"

W oby dwu konstrukcjach pojawiać się mogą przymiotniki - będą one odmienione przez kategorię, będą również występowały przed opisywanym rzeczownikiem.

Rzeczowniki

Przypadek

Język proto-talonbacki posiadał najprawdopodobniej 4 przypadki, lecz we współczesnym adezaskim zachowały się jedynie dwa: mianownik (lub podmiot) oraz biernik (lub dopełnienie). Mianownikiem jest zwykła forma rzeczownika, lecz gdy po rzeczowniku pojawia się partykuła ܦܐܚ pâhh lub doczepiany do rzeczownika sufiks -us / -uz, pojawia się biernik. Przyimki przejęły funkcje innych przypadków.

Partykuła pâhh może nastąpić po każdym rzeczowniku oraz zaimku, bez względu na kategorię, używany jest też powszechnie. Sufiks -us / -uz jest natomiast formą dość archaiczną, charakterystyczną dla mowy podniosłej i formalnej, używaną zwłaszcza przez kapłanów i wyższe kasty społeczeństwa. Sufiksy pojawiają się zwłaszcza w przypadku rzeczowników 1, 3, 6 oraz 7 kategorii.

Sufiksy dopełnienia
W języku potocznym często wyraża się biernik poprzez sufiksy, dokładnie takie same jak sufiksy zaimkowe. W przeciwieństwie jednak do nich dodaje się je do czasowników, nie rzeczowników. Np: "Teraz go widzę".

jxâ pâhh cxamak mukrânur	ݍܐ ܦܐܚ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠ	Teraz go widzę.
cxamak mukrânurjâ	ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠܝܐ	Teraz go widzę.

Kategoria

W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:

1 - ludzie, bogowie, części ciała (ludzkie) - ܛܣ ḍas

2 - zwierzęta, części ciała (zwierzęce) - ܫܪܠ 'aghir

3 - rośliny - ܣܒܛ zubdi

4 - przedmioty i obiekty naturalne - ܫܡܝ 'umê

5 - wyroby ludzkie - ܨܡܘܝ sȝumwê

6 - czas, idee, zjawiska - ܩܒܠ gbaṛi

7 - woda - ܝܐܜ jâđe

Występują słowa mające kilka znaczeń, pasujących do różnych kategorii. W takim wypadku słowu podporządkowany może być więcej niż jeden kwalifikator, determinujący to o jakie znaczenie słowa chodzi.
Np. słowo ܠܢܘ rinwe oznacza zarówno jaszczurkę, łyżkę jak i rodzaj suchej trawy. Tak więc ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe to jaszczurka, ܨܡܘܝ ܠܢܘ sȝumwê rinwe to łyżka, a ܣܒܛ ܠܢܘ zubdi rinwe to pewna sucha trawa. W przypadku niektórych słów kwalifikator będzie mógł przybierać różne formy pomimo jednego znaczenie w celu oddania dodatkowych informacji, na przykład w przypadku części ciała, w zależności czy chodzi o zwierzęce czy ludzkie.

Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ḍas ênwi "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ 'aghir ênwi "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ênwi "język, mowa", a nie gbaṛi ênwi. Słowa te stanowią jednak wyjątki.

W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ḍas, lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w dialekcie aderskim.

Liczba

Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: -âc oraz -ig. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.

Np:

ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ 'aghir rinweg "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ jâmbâ 'aghir rinwe "dwie jaszczurki"

ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ sȝumwê ṭȝamwab "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ sȝumwê ṭȝamwabig "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab "dwa miecze"

ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ḍas uhhimwib "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ḍas uhhimwibâc "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ jâmbâ ḍas uhhimwib "dwaj myśliwi"

Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.

Przymiotniki

Odmiana przez kategorie

Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.

1 kategoria: -âs

2 kategoria: -ghir

3 kategoria: -idi

4 kategoria: -mwê

5 kategoria: -mwê

6 kategoria: -'hi

7 kategoria: -đes

W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka -u-, podobnie jak przy sufiksach zaimkowych.

Np:

ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ܫܜܨܣ ḍas uhhimwibâc 'ađezȝas "adezascy myśliwi"

ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ܫܜܨܡܘܝ sȝumwê ṭȝamwab 'ađezȝamwê "adezaski miecz"

ܫܪܠ ܠܢܘ ܫܜܨܪܠ 'aghir rinwe 'ađezȝaghir "jaszczurka adezaska" etc.

Stopniowanie przymiotników

Występują 3 stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Aby odmienić przymiotnik poprzedza się go partykułą ܐًܩܒ ugbi "bardziej" dla stopnia wyższego oraz ܐِܩܒܫ egbi'a "najbardziej" dla najwyższego.

Przeczenia przymiotników

Przeczenia przymiotników tworzy się poprzedzając je partykułą ܜܫܢ đu'uṇ. Używana jest także do negacji Czasowników. Np:

ܨܡܘܝ ܪܝܫܠܩ ܜܫܢ ܢܨܠܡܘܝ sȝumwê ghay'uṛig đu'uṇ ṇisȝarumwê - "nie ładne domy"

Czasowniki

Czasownik jest w adezaskim najbardziej rozbudowaną częścią mowy. Posiada pełną koniugację przez formy osobowe, odmienia się również przez 5 czasów. Charakterystyczną cechą czasowników jest to, że posiadają dwa odrębne tematy: jeden dla czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego, drugi dla wszystkich pozostałych czasów przeszłych. Wyróżniamy 2 kategorie czasowników: czasowniki regularne i czasowniki nieregularne. Czasowniki nieregularne stanowią większość czasowników.

Czasowniki regularne

Czasowniki regularne charakteryzują się końcówką bezokolicznika -ay. Do tej grupy należy część czasowników odrzeczownikowych, np:

ܐًܚܡܘܒ uhhimwib "myśliwy" -> ܐًܚܡܘܒܝ uhhimwibay "polować"

ܢܝܫ ṇayu' "taniec" -> ܢܝܫܝ nayu'ay "tańczyć"

ܛܡܘܛ ṭumwad "złodziej" -> ܛܡܘܛܝ ṭumwaday "kraść"

Istnieją też 3 czasowniki regularne, nie będące czasownikami odrzeczownikowymi: ܢܠܛܝ ṇiriḍay "lubić", ܜܠܢܝ đurnay "przychodzić", ܗܐݍܡܝ hâjxumay "chcieć".

Czasowniki nieregularne

Czasowniki nieregularne proste stanowią większość czasowników w języku adezaskim, obejmują również większość czasowników odrzeczownikowych. Końcówką ich bezokolicznika jest -jiṛ. Np:

ܐًܘܐܭ uwâƀ "wódz" -> ܐًܘܐܭܝܠ uwâƀjiṛ "przewodzić, prowadzić"

ܘܚܡ wehham "sen, marzenie" -> ܘܚܡܝܠ wehhamjiṛ "śnić, marzyć"

ܩܒܒܣܢ gbabzuṇ "śmiech" -> ܩܒܒܣܢܝܠ gbabzuṇjiṛ "śmiać się"

Tematy czasowników

W czasownikach regularnych tematy nieprzeszłe oraz przeszłe czasowników są do siebie bardzo podobne. Tematem nieprzeszłym jest bezokolicznik, aby utworzyć temat przeszły usuwa się natomiast końcowe -ay, temat przeszły jest więc identyczny z podstawowym rzeczownikiem. Do tematów dodaje się odpowiednie sufiksy i partykuły w zależności od czasu i odmiany. W przypadku czasowników regularnych:

Bezokolicznik - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday

Temat nieprzeszły - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday

Temat przeszły - uhhimwib, nayu' , ṭumwad

Cechą czasowników nieregularnych jest natomiast występowanie różnic fonetycznych, niekiedy znacznych, między tematami. Zwykle jednak tematy nieprzeszłe wyglądać będą jak bezokolicznik pozbawiony końcowego -jiṛ lub -iṛ. Dla przykładu:

Tematy czasowników nieregularnych

Czasownik	Temat nieprzeszły	Temat przeszły	Znaczenie
ܐًܘܐܭܝܠ uwâƀjiṛ	ܐًܘܐܭ uwâƀ	ܘܐܫܭ wâ'uƀ	przewodzić, prowadzić
ܘܚܡܝܠ wehhamjiṛ	ܘܚܡ wehham	ܘܚ wehh	śnić, marzyć
ܩܒܒܣܢܝܠ gbabzuṇjiṛ	ܩܒܒܣܢ gbabzuṇ	ܩܒܐܣ gbâz	śmiać się
ܡܟܠܐܢܝܠ mukrânjiṛ	ܡܟܠܐܢ mukrân	ܡܟܢ mukin	widzieć
ܣܫܠܝܠ se'urjiṛ	ܣܫܠ se'ur	ܣܝܠ sêr	spać
ܐَܘܬܝܠ awiṭȝajiṛ	ܐَܘܬܝ awiṭȝaj	ܘܬ waṭȝ	śpiewać
ܪݎܝܠ ghucejiṛ	ܪݎܝ ghucej	ܪܣ ghuz	iść
ܫܩܒܝܠ 'agbejiṛ	ܫܩܒܝ 'agbej	ܫܟܦܠ 'akpar	żyć

Tryby

W adezaskim występują 3 tryby: rozkazujący, pytający oraz potencjalny. Wszystkie trzy tworzone są poprzez użycie okołorostków.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się poprzez użycie okołorostka â- ... -â dookoła tematu czasownika. Jeśli wystąpią obok siebie dwie samogłoski pomiędzy nimi pojawia się zwarcie krtaniowe.
Np.

suṛakay -> âsuṛakayedâ! — "patrz!"

uwâƀjiṛ -> â'uwâƀadâ! — "przewódź, prowadź!"

awiṭȝajiṛ -> â'awiṭȝaju'â! — "śpiewajmy, zaśpiewajmy!"

Tryb pytający

Tryb pytający tworzy się poprzez użycie okołorostka sa- ... -as. Podobnie jak przy trybie rozkazującym, w przypadku wystąpienia dyftongu pomiędzy nimi pojawi się zwarcie krtaniowe.
Np.

mukrânjiṛ -> samukrâna'as? — "czy widzicie?"

se'urjiṛ -> sase'uredas? — "czy śpisz?"

tȝamdir -> satȝamdi'as? — "czy oni mogą?"

Tryb potencjalny

Tryb potencjalny wyraża możliwość, prawdopodobieństwo zaistnienia jakiejś sytuacji. Tworzy się go poprzez okołorostek 'He- ... -e'h. Tu również pojawia się zwarcie krtaniowe w przypadku dyftongu.
Np.

hâjxumay -> 'Hehâjxumayure'h — "może ja chcę"

mukrânjiṛ -> 'Hese'ureye'h — "może ona widzi"

'agbejiṛ -> 'He'agbeji'e'h — "może oni żyją"

Czasy

W języku adezaskim występuje 5 czasów: nieprzeszły, przeszło-teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły ciągły oraz zaprzeszły.

Czas nieprzeszły

Czas nieprzeszły wskazuje na to, że czynność dzieje się w teraźniejszości bądź przyszłości. Adezaski nie posiada osobnego czasu teraźniejszego czy przyszłego, informację tą można natomiast sprecyzować poprzedzając czasownik odpowiednim słowem lub zwrotem określającym czas, np teraz, jutro, za 2 lata etc. Czasowniki odmienia się poprzez dodanie do tematu odpowiednich końcówek, takich samych zarówno dla czasowników regularnych i nieregularnych.

Osoba	Końcówka	Przykład nayu'ay (tańczyć)	Przykład mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp. ikpu	-ur	nayu'ayur	mukrânur
2 os. lp. ḍȝâ ḍȝê	-ad -ed	nayu'ayad nayu'ayed	mukrânad mukrâned
3 os. lp. jxâ jxê	-ay -ey	nayu'ayay nayu'ayey	mukrânay mukrâney
1. os. lm ƀud	-u	nayu'ayu	mukrânu
2. os. lm hhi'ya	-a	nayu'aya	mukrâna
3. os. lm ghaj	-i	nayu'ayi	mukrâni

Czas przeszło-teraźniejszy

Czas przeszło-teraźniejszy wyraża czynność dokonaną w przeszłości, której skutki odczuwalne są w teraźniejszości, lub czynności która rozpoczęła się w przeszłości lecz trwa do dziś. Spełnia również funkcję imiesłowu. Tworzy się go poprzedzając czasownik w czasie nieprzeszłym nieodmienną akcentowaną partykułą ghi.

Osoba	Końcówka	Przykład nayu'ay (tańczyć)	Przykład mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp. ikpu	ghi + -ur	ghi nayu'ayur	ghi mukrânur
2 os. lp. ḍȝâ ḍȝê	ghi + -ad ghi + -ed	ghi nayu'ayad ghi nayu'ayed	ghi mukrânad ghi mukrâned
3 os. lp. jxâ jxê	ghi + -ay ghi + -ey	ghi nayu'ayay ghi nayu'ayey	ghi mukrânay ghi mukrâney
1. os. lm ƀud	ghi + -u	ghi nayu'ayu	ghi mukrânu
2. os. lm hhi'ya	ghi + -a	ghi nayu'aya	ghi mukrâna
3. os. lm ghaj	ghi + -i	ghi nayu'ayi	ghi mukrâni

Czas przeszły prosty

Czas przeszły prosty to podstawowy czas przeszły , wyraża przede wszystkim czynność dokonaną, która odbyła się w przeszłości, nie wskazując na inne jej aspekty. Tworzy się go dodając do tematu czasu przeszłego końcówki, takie same jak w przypadku czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego.

Osoba	Końcówka	Przykład nayu'ay (tańczyć)	Przykład mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp. ikpu	-ur	nayu'ur	mukinur
2 os. lp. ḍȝâ ḍȝê	-ad -ed	nayu'ad nayu'ed	mukinad mukined
3 os. lp. jxâ jxê	-ay -ey	nayu'ay nayu'ey	mukinay mukiney
1. os. lm ƀud	-u	nayu'u	mukinu
2. os. lm hhi'ya	-a	nayu'a	mukina
3. os. lm ghaj	-i	nayu'i	mukini

Czas przeszły ciągły

Czas ten służy do wyrażania czynności, które rozpoczęły się w przeszłości, trwała przez pewien okres czasu i w przeszłości się zakończyła. Tworzy się go analogicznie to czasu przeszło-teraźniejszego, poprzedzając temat czasu przeszłego partykułą ghi.

Osoba	Końcówka	Przykład nayu'ay (tańczyć)	Przykład mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp. ikpu	ghi + -ur	ghi nayu'ur	ghi mukinur
2 os. lp. ḍȝâ ḍȝê	ghi + -ad ghi + -ed	ghi nayu'ad ghi nayu'ed	ghi mukinad ghi mukined
3 os. lp. jxâ jxê	ghi + -ay ghi + -ey	ghi nayu'ay ghi nayu'ey	ghi mukinay ghi mukiney
1. os. lm ƀud	ghi + -u	ghi nayu'u	ghi mukinu
2. os. lm hhi'ya	ghi + -a	ghi nayu'a	ghi mukina
3. os. lm ghaj	ghi + -i	ghi nayu'i	ghi mukini

Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły wyraża czynność, która dokonała się i zakończyła w odległej przeszłości, lub taką która poprzedzała inną przeszłą czynność. Tworzy się go poprzedzając temat czasu przeszłego nieodmienną akcentowaną partykułą 'âc̣xa.

Osoba	Końcówka	Przykład nayu'ay (tańczyć)	Przykład mukrânjiṛ (widzieć)
1 os. lp. ikpu	'âc̣xa + -ur	'âc̣xa nayu'ur	'âc̣xa mukinur
2 os. lp. ḍȝâ ḍȝê	'âc̣xa + -ad 'âc̣xa + -ed	'âc̣xa nayu'ad 'âc̣xa nayu'ed	'âc̣xa mukinad 'âc̣xa mukined
3 os. lp. jxâ jxê	'âc̣xa + -ay 'âc̣xa + -ey	'âc̣xa nayu'ay 'âc̣xa nayu'ey	'âc̣xa mukinay 'âc̣xa mukiney
1. os. lm ƀud	'âc̣xa + -u	'âc̣xa nayu'u	'âc̣xa mukinu
2. os. lm hhi'ya	'âc̣xa + -a	'âc̣xa nayu'a	'âc̣xa mukina
3. os. lm ghaj	'âc̣xa + -i	'âc̣xa nayu'i	'âc̣xa mukini

Ewidentność

Język adezaski posiada 3 różne morfemy zaznaczające ewidentność. Ich głównym celem jest zaznaczenie źródła informacji oraz stopnia przeświadczenia mówiącego o wiarygodności przekazywanej informacji. Są to końcówki, dodawane na koniec czasownika, które mogą zostać dołączone do czasowników we wszystkich czasach i odmienionych przez wszystkie osoby.

Morfemy ewidentności	-(e)pi	-(i)nwê	-wâ
Znaczenie	Bezpośredni dowód, pewność	Przypuszczenie, zgadywanie	Pogłoska, relacja

W przypadku -(e)pi oraz -(i)nwê początkowa samogłoska morfemu ewidentności pojawia gdy ten poprzedzony jest przez spółgłoskę, jeśli na końcu czasownika pojawia się jednak spółgłoska, spółgłoska z końcówki zostaje opuszczona. Końcówka -wâ będzie natomiast przybierać taką samą formę, niezależnie od ostatniej głoski czasownika.

Np:

ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܦ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayepi - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)

ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܢܘܝ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayinwê - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)

ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܘܐ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibaywâ - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)

ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܦ ṭumwad pahh ghaj mukinipi - Oni znają złodzieja (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)

ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܢܘܝ ṭumwad pahh ghaj mukininwê - Oni znają złodzieja (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)

ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܘܐ ṭumwad pahh ghaj mukiniwâ - Oni znają złodzieja (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)

ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܦ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyepi - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)

ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܢܘܝ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyinwê - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)

ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܘܐ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeywâ - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)

Przeczenie czasowników

Przeczenia tworzy się poprzedzając czasowniki partykułą ܜܫܢ đu'uṇ, oznaczającą tyle co "nie". Jest ona taka sama dla czasowników obu kategorii, używana jest także do negacji przymiotników. Np:

ܚܫܝ ܜܫܢ ܫܩܒܝ hhi'ya đu'uṇ 'agbeja - "wy nie żyjecie"

ܬܐ ܜܫܢ ܪ ܣܝܠܛ ḍȝâ đu'uṇ ghi sêrad - "ty nie spałeś"

ܭܛ ܐًܡܘܗ ܜܫܢ ܪݎܝ ƀud umwah đu'uṇ ghuceju - "my jutro nie pójdziemy"

Czasowniki "być" i "mieć"

"Być" i "mieć" nie występują jako samodzielne czasowniki, co jest cechą charakterystyczną języków talonbackich. Zamiast tego przybierają postać prepozycji, odpowiednio ܛܣܝܢ tuzyaṇ oraz ܡܥܝܢ me'hyaṇ. Odmieniają się przez osoby poprzez dodanie sufiksów zaimkowych, nie odmieniają się jednak przez czasy. Czas wynika z kontekstu, można sprecyzować użyciem dodatkowego słowa, np "wczoraj", "jutro", "dawno temu" etc.

Odmiana przez osoby

ܛܣܝܢ tuzyaṇ - być

tuzyaṇu - jestem

tuzyaṇâḍ - jesteś (m)

tuzyaṇêḍ - jesteś (f)

tuzyaṇjâ - jest (m)

tuzyaṇjê - jest (f)

tuzyaṇud - jesteśmy

tuzyaṇihhi - jesteście

tuzyaṇghi - są

ܡܥܝܢ me'hyaṇ - mieć

me'hyaṇu - mam

me'hyaṇâḍ - masz (m)

me'hyaṇêḍ - masz (f)

me'hyaṇjâ - ma (m)

me'hyaṇjê - ma (f)

me'hyaṇud - mamy

me'hyaṇihhi - macie

me'hyaṇghi - mają

Liczebniki

Liczebniki nie odmieniają się.

Liczby arabskie	Liczby w ideogramach talonbackich	Liczebniki
1	ⴱ	suk'u
2	ⴲ	jâmbâ
3	ⴳ	macxâ
4	ⴴ	ṛêrin
5	ⴵ	ki'ra
6	ⴶ	pihhuṇ
7	ⴷ	yukpu
8	ⴸ	akhhuṇ
9	ⴹ	â'har
10	ⴺ	ṇuṇ