Język ajdyniriański
Język ajdyniriański (ajd. cabhar aydīniru [ʦäbʱäɾ äjdɨɲiɾu] lub Aydīnôhirya [äjdɨno̞xiɾjä]) — język stworzony przez Borlacha, jako jego pierwszy konlang. Mimo, że a propri, zainspirowany został wieloma prawdziwymi językami, głównie starożytnymi indo-irańskimi (sanskryt, awestyjski, staro-perski), językami kaukaskimi (gruziński, czeczeński), łaciną, ormiańskim i kilkoma indiańskimi.
W świecie Kyonu jest językiem urzędowym Wielkiego Imperium Ajdyniriańskiego i świętym językiem Daedżanizmu. Od języków okolicznych ludów wyróżnia go przede wszystkim rozbudowana fleksja, spora liczba przypadków i podział 1 osoby liczby mnogiej na "my" inkluzywne, ekskluzywne i podwójne. Wywodzi się z wymarłego języka ayńadhańskiego.
Dźwięki
Język ajdyniriański posiada bogaty zestaw spółgłosek i samogłosek, w tym 3 spółgłoski ejektywne.
Samogłoski
Zapis | IPA |
---|---|
a | /ä/ |
ā | /a:/ |
ą | /ɔ̃/ |
e | /ɛ/ (/e/) |
é | /ɛɪ/ |
ę | /ɛ̃/ |
i | /i/ |
y | /j/ |
o | /o/ (/ɔ/) |
ô | /o̞/ (/ɶ/) |
u | /u/ (/ʊ/) |
ū | /u:/ |
û | /ʉ/ |
Spółgłoski
Zapis | IPA |
---|---|
b | /b/ |
bh | /bʱ/ |
ch | /ʧ/ |
c | /ʦ/ |
ć | /t͡ɕ/ |
d | /d̪/ |
dh | /d̪ʱ/ |
f | /f/ |
g | /g/ |
gh | /gʱ/ |
h | /x/ |
hw | /xʷ/ |
kh | /χ/ |
ī | /ɨ/ (/ɨ̞/) |
q | /q/ |
k | /k/ |
ḱ | /kʼ/ |
l | /l/ |
m | /m/ |
n | /n/ |
ń | /ɲ/ |
p | /p/ |
ṕ | /pʼ/ |
r | /ɾ/ |
r̄ | /r/ (/ʀ/) |
rh | /ʁ/ |
s | /s/ |
ś | /ɕ/ |
sh | /ʃ/ (/ʂ/) |
ŝ | /ɬ/ |
t | /t/ |
ť | /tʼ/ |
v | /v/ (/ʋ/) |
z | /z/ |
zh | /ʐ/ |
ź | /ʑ/ |
j | /dʒ/ |
dj | /d͡ʑ/ |
dz | /d͡z/ |
w | /w/ |
x | /ks/ |
Często występują również dźwięki /gʷ/ i /kʷ/.
Pismo
R̄agul
Ajdyniriański zapisywany jest pismem alfabetycznym, który jest mocno zmodyfikowanym alfabetem awestyjskim. Jego nazwa to r̄agul, co znaczy po prostu pismo. R̄agul składa się z 58 znaków, w tym 13 samogłosek, 41 spółgłosek i 4 znaków interpunkcyjnych. Zazwyczaj jeden znak odpowiada jednemu dźwiękowi. Niektóre litery mogą być wymawiane inaczej w standardowym języku (używanym na rdzennych ziemiach Ajdyniriańczyków) i inaczej w jednym z kilku dialektów regionalnych. W r̄agulu czyta i piszę się od lewej do prawej, nie ma również rozróżnienia między małymi i wielkimi literami.
Nie da się jednoznacznie stwierdzić gdzie powstał ten rodzaj pisma, lecz najstarsze znane inskrypcje zapisane za pomocą r̄agulu (w staro-ajdyniriańskim) pochodzą sprzed ponad 3.500 lat ziemskich, i są inskrypcjami koronacyjnymi kilku pierwszych władców Djyazhoaru. Prawdopodobnie jednak jego historia jest znacznie starsza, może bowiem pochodzić z mitycznej praojczyzny Ajdyniriańczyków, Ayńadhanaz Vaedjorxa, znajdującej się najprawdopodobniej w wysokogórskich, zachodnich rubieżach dzisiejszego Państwa Oleskiego.
Ortografia
Istnieje kilka podstawowych zasad odnośnie zapisu i wymowy znaków.
- /ɲ/ można zapisać również jako ni, zwłaszcza na końcu słowa
- q wymawia się jako /q/, lecz qu odpowiada /kʷ/
- gw odpowiada /gʷ/, tak samo jak hw to /xʷ/ (mimo, że nie posiada oddzielnego znaku w r̄agulu
- zapis si, ci i zi to zmiękczone s, c i z
- śi, ći i źi to z kolei długie ś, ć i ź
Gramatyka
Ajdyniriański jest językiem wysoce fleksyjnym, czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy i tryby. Podstawowym szykiem zdania jest SOV, ale bez problemu można używać także szyku dowolnego. Występują również różnego rodzaju zrostki. Co ciekawe, w ajdyniriańskim występuje obwiatyw.
Osoby i odmiana czasowników przez osoby
Czasowniki regularne odmienia się przez osoby poprzez dodanie doń odpowiedniej końcówki. Wszystkie czasowniki regularne w bezokoliczniku kończą się na -e.
osoba | końcówka | mifne - jeść | rahete - żyć* | shéwe - kochać |
---|---|---|---|---|
ja - xé | -ar | mifnear - jem | rahetear - żyję | shéwear - kocham |
ty - mę | -yt | mifneyt - jesz | raheteyt - żyjesz | shéweyt - kochasz |
on - źa | -ti | mifnti - on je | raheti - on żyje | shéwti - on kocha |
ona - rha | -ta | mifnta - ona je | raheta - ona żyje | shéwta - ona kocha |
ono - qa | -to | mifnto - ono je | raheto - ono żyje | shéwto - ono kocha |
my (inkluzywne) - ṕef | -z | mifnez - my(1) jemy | rahetez - my(1) żyjemy | shéwez - my(1) kochamy |
my (podwójne) - ṕur | -ź | mifneź - my(2) jemy | raheteź - my(2) żyjemy | shéweź - my(2) kochamy |
my (ekskluzywne) - ṕi | -zi | mifnezi - my(3) jemy | rahetezi - my(3) żyjemy | shéwezi - my(3) kochamy |
wy - yôk | -el | mifnel - jecie | rahetel - żyjecie | shéwel - kochacie |
oni - ta | -rą | mifnerą - jedzą | raheterą - żyją | shéwerą - kochają |
obwiatyw | -aite | mifnaite | rahetaite | shéwaite |
- gdy w czasowniku regularnym przed końcowym e stoi t, ť, d lub dh, zwyczajnie opuszcza się dodanie kolejnego t i dodaje samo i, a lub o
Występują również czasowniki nieregularne. Jest ich 9 - być, mieć, móc, umieć/potrafić, chcieć, myśleć, znać, musieć, mieć powinność. Z tych 9, 3 odmieniają się bez żadnej jasno widocznej reguły (czasowniki być, chcieć, musieć), pozostałe 5 natomiast odmienia się podobnie do czasowników regularnych, poprzez dodanie odpowiednich końcówek, a także skrócenie słowa.
- dla wszystkich osób oprócz 'ta', 'yôk' i obwiatywu nowa forma powstaje poprzez zachowanie 3 pierwszych liter bezokolicznika i dodaniu do tego odpowiedniej końcówki
- dla obwiatywu zachowuje się 2 pierwsze litery i dodaje odpowiednią końcówkę
- dla 'ta' zostawia się jedynie 3-4 pierwsze litery, nie dodając niczego
- dla 'yôk' zostawia się 2 pierwsze litery i dodaje końcówkę
osoba | końcówka | darād - mieć | nagham - móc | sąrhal - umieć/potrafić | avriťim - myśleć | gāchana - znać | ŝarwīshi - mieć powinność |
---|---|---|---|---|---|---|---|
xé | -āyn | darāyn | naghāyn | sąrhāyn | avrāyn | gāchāyn | ŝarāyn |
mę | -ūn | darūn | naghūn | sąrhūn | avrūn | gāchūn | ŝarūn |
źa/rha/qa | -aem | daraem | naghaem | sąrhaem | avraem | gāchaem | ŝaraem |
ṕef/ṕur/ṕi | -sur | darsur | naghsur | sąrhsur | avrsur | gāchsur | ŝarsur |
yôk | -(h)rish | dahrish | nahrish | sąrish | avrish | gāchrish | ŝarhrish* |
ta | - | dar | nagh | sąrha | avri | gācha | ŝarwī |
obwiatyw | -rā | darā | narā | sąrā | avrā | gārā | ŝarā |
- /ɾ/ zamieniło się w /ʁ/ (r --> rh)
osoba | nezyu - być | caiva - chcieć | ḱalshu - musieć |
---|---|---|---|
xé | nazyin - jestem | cuvrad - chcę | ḱaishi - muszę |
mę | newef - jesteś | cafirya - chcesz | ḱazhis - musisz |
źa | ŝog - on jest | ṕrah - on chce | ekré - on musi |
rha | ŝaw - ona jest | ṕray - ona chce | ekya - ona musi |
qa | ŝum - ono jest | ṕrid - ono chce | ekās - ono musi |
ṕef | djva - my(1) jesteśmy | dzar - my(1) chcemy | bhaha - my(1) musimy |
ṕur | djri - my(2) jesteśmy | dzôr - my(2) chcemy | bhena - my(2) musimy |
ṕi | djhu - my(3) jesteśmy | dzae - my(3) chcemy | bhiza - my(3) musimy |
yôk | izil - jesteście | dhaźa - chcecie | xanę - musicie |
ta | shart - są | mexa - chcą | tas - muszą |
obwiatyw | ŝape | ṕwene | egīne |
Jedyne zależności jakie tu występują to podzielenie odmian słowa na pewne grupy. Podobne do siebie są formy dla bezokolicznika, xé i mę; dla 3 osoby liczby pojedynczej i obwiatywu; i dla rodzai my. Formy dla yôk i ta różnia się od wszystkich innych.
Rodzaj i liczba rzeczownika
Język ajdyniriański posiada 3 liczby - liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą. Dodatkowo, rzeczowniki w podstawowej formie są zawsze 'nijakie' lub 'neutralne', nie określają bowiem płci. Wskazują jedynie na fakt istnienia przedmiotu, a płeć jest nieznana lub nieistotna. W przypadku rzeczowników nieożywionych nie stanowi to problemu, jednak w przypadku rzeczowników ożywionych można dodać do słowa końcówkę wskazującą na płeć (męska lub żeńska). Końcówki są inne w zależności od liczby i przypadku. W mianowniku wygląda to tak:
Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|
ńarmad (orzeł) | ńarmadnam (dwa orły)* | ńarmadaya (orły)* |
ńarmadi (samiec orła) | ńarmadanę (dwa samce orła) | ńarmadaysi (samce orłów) |
ńarmada (samica orła) | ńarmadaną (dwie samice orła) | ńarmadaysa (samice orłów) |
- również gdy jest to samiec i samica
- również gdy jest to grupa mieszana
Końcówki to jak widać
dla formy neutralnej liczby pojedynczej: -
dla formy męskiej liczby pojedynczej: -i
dla formy żeńskiej liczby pojedynczej: -a
dla formy neutralnej liczby podwójnej: -nam
dla formy męskiej liczby podwójnej: -anę
dla formy żeńskiej liczby podwójnej: -aną
dla formy neutralnej liczby mnogiej: -aya
dla formy męskiej liczby mnogiej: -aysi
dla formy żeńskiej liczby mnogiej: -aysa
Przedrostki
Przymiotniki
Przymiotniki charakteryzują się tym, iż wszystkie (z nielicznymi wyjątkami) zakończone są końcówką -ni. Aby utworzyć przymiotnik od rzeczownika w zazwyczaj dodaje się właśnie -ni, -ani lub samo -i. Wyjątkiem są tutaj głównie rzeczowniki oznaczające idee i abstrakcyjne pojęcia (mądrość, zwycięstwo, władza).
shār (światło) --> shārani (świetlisty, świetlany)
dhrāya (morze) --> dhrāyani (morski)
ezjon (wschód) --> ezjoni (wschodni)
Przymiotniki stopniuje się poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka. Żeby utworzyć stopień wyższy dodaje się przedrostek ena- a aby najwyższy, ar-.
ćatrani - kształtne, zgrabne
enaćatrani - kształtniejsze, zgrabniejsze
arćatrani - najkształtniejsze, najzgrabniejsze
Przypadki
W ajdyniriańskim występuje 6 przypadków.
Przypadek | Pytanie | |
---|---|---|
I. | Mianownik | kto?, co? / zé?, zan? |
II. | Dopełniacz | kogo?, czego? / zétri?, zantra? |
III. | Celownik | komu?, czemu? / zhe?, zhin? * |
IV. | Biernik | kogo?, co? / ize?, iza? |
V. | Ablatyw | skąd?, od kogo?, od czego? / aḱao?, aḱās?, aḱāsh? |
VI. | Allatyw | dokąd?, do kogo?, do czego? / ḱato?, ḱās?, ḱāsh? |
- celownik może również spełniać rolę narzędnika i miejscownika, więc odpowiada też na dodatkowe pytania:
- z kim?, z czym? (eźe?, eźan?)
- o kim?, o czym? (aźe? aźan?)
Odmiana rzeczowników przez przypadki
l.pojedyńcza | l.podwójna | l.mnoga | |
---|---|---|---|
I. | - / -i / -a | -nam / -anę / -aną | -aya / -aysi / -aysa |
II. | -anaz / -anazi / -anaza | -ame / -ami / -ama | -as / -asi / -asa |
III. | -at / -ati / -ata | -ibhyām / -bhyāmi / -ibhyāma | -ibhyāś / -ibhyāśi / -ibhyāśa |
IV. | - / -i / -a | -ibhyām / -ibhyāmi / -ibhyāma | - ibhyāś / -ibhyaśi / -ibhyaśa |
V. | -xa / -xae / xaą | -axé / -axi / -axa | -esyas / -esyasi / -esyasa |
VI. | -tar / -tari / -tara | -aet / -aeti / -aeta | -aus / -ausi / -ausa |
Odmiana przymiotników przez przypadki
l.pojedyńcza | l.podwójna | l.mnoga | |
---|---|---|---|
I. | -ni | -nąr | -nęri |
II. | -ni | -nąr | -nęri |
III. | -ni | -nąr | -nęri |
IV. | -nīs | -nīv | -niya |
V. | -nīs | -nīv | -niya |
VI. | -nīs | -nīv | -niya |
Tryby
Ajdyniriański posiada 4 tryby: orzekający, rozkazujący, przypuszczający, życzący. Dodatkowo, w ayńadhańskim i staro-ajdyniriańskim istniał piąty tryb - nieświadka, lecz zanikł on na przestrzeni wieków.
Tryb orzekający
Tryb orzekający wyraża obiektywny, neutralny stosunek mówiącego do wypowiadanej treści. Składa się na niego zwykła odmiana przez osoby. Podstawowy tryb.
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę. Tworzy się go identycznie dla wszystkich osób, poprzez usunięcie z bezokolicznika końcówki -e i zamienienie jej na -o.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
Wszystkie osoby | -o |
|
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający wyraża niepewność, warunkowość lub wyrażone pośrednio życzenie. Tworzy się go, poprzez dodanie do bezokolicznika odpowiedniej końcówki.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -arin |
mifnearin (jadłbym) dhāyartearin (podbijałbym) rahetearin (żyłbym) |
mę | -étin |
mifnétin (jadłbyś) dhāyartétin (podbijałbyś) rahetétin (żyłbyś) |
źa/rha/qa | -tyan |
mifntyan (jadłby/jadłaby/jadłoby) dhāyartyan (podbijałby/podbijałaby/podbijałoby)* rahetyan (żyłby/żyłaby/żyłoby)* |
ṕef/ṕur/ṕi | -zhin |
mifnezhin (jedlibyśmy) dhāyartezhin (podbijalibyśmy) rahetezhin (żylibyśmy) |
yôk | -elin |
mifnelin (jedlibyście) dhāyartelin (podbijalibyście) rahetelin (żylibyście) |
ta | -vin |
mifnevin (jedliby) dhāyartevin (podbijaliby) rahetevin (żyliby) |
obwiatyw | -ŝin |
mifneŝin dhāyarteŝin raheteŝin |
- tutaj, tak samo jak w normalnej odmianie, gdy w czasowniku regularnym przed końcowym e stoi t, ť, d lub dh, nie dubluje się tego dodając kolejne t tylko od razu dodaje -yan.
Tryb życzący
Tryb życzący wyraża życzenie, nadzieję lub możliwość. Tutaj również dochodzi odpowiednia odmiana. Ten tryb odpowiada mniej więcej polskiej konstrukcji "oby coś".
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -arya |
mifnearya (obym jadł) dhāyartearya (obym podbijał) rahetearya (obym żył) |
mę | -étrya |
mifnétrya (obyś jadł) dhāyartétrya (obyś podbijał) rahetétrya (obyś żył) |
źa | -arti |
mifnarti (oby jadł) dhāyartarti (oby podbijał) rahetarti (oby żył) |
rha | -arta |
mifnarta (oby jadła) dhāyartarta (oby podbijała) rahetarta (oby żyła) |
qa | -arto |
mifnarto (oby jadło) dhāyartarto (oby podbijało) rahetarto (oby żyło) |
ṕef | -zef |
mifnezef (obyśmy jedli) dhāyartezef (obyśmy podbijali) rahetezef (obyśmy żyli) |
ṕur | -zūr |
mifnezūr (obyśmy jedli) dhāyartezūr (obyśmy podbijali) rahetezūr (obyśmy żyli) |
ṕi | -zish |
mifnezish (obyśmy jedli) dhāyartezish (obyśmy podbijali) rahetezish (obyśmy żyli) |
yôk | -elon |
mifnelon (obyście jedli) dhāyartelon (obyście podbijali) rahetelon (obyście żyli) |
ta | -rava |
mifnerava (oby jedli) dhāyarterava (oby podbijali) raheterava (oby żyli) |
obwiatyw | -ŝaptu |
mifneŝaptu dhāyarteŝaptu raheteŝaptu |
Czasy
Istnieją 3 czasy - teraźniejszy, przeszły i przyszły. Zarówno czas przeszły jak i przyszły tworzy się podobnie, w regularnym bezokoliczniku w miejsce -e należy dodać najpierw zrostek odpowiadający za czas, a następnie taki odpowiadający za odmianę przez osoby.
Czas teraźniejszy
Tworzony przez zwykłą odmianę czasownika przez osoby.
Czas przeszły
W czasie przeszłym zrostek wskazujący czas to -ôsh-. Wyjątkiem jest tu obwiatyw, gdzie zamiast -ôsh- pojawia się jedynie końcówka -ôssi.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -war |
mifnôshwar - jadłem qatôshwar - lubiłem* |
mę | -aot |
mifnôshaot - jadłeś qatôshaot - lubiłeś |
źa | -ti |
mifnôshti - jadł qatôshti - lubił |
rha | -ta |
mifnôshta - jadła qatôshta - lubiła |
qa | -to |
mifnôshto - jadło qatôshto - lubiło |
ṕef | -aeź |
mifnôshaeź - jedliśmy qatôshaeź - lubiliśmy |
ṕur | -aezh |
mifnôshaezh - jedliśmy qatôshaezh - lubiliśmy |
ṕi | -aeźi |
mifnôshaeźi - jedliśmy qatôshaeźi - lubiliśmy |
yôk | -é |
mifnôshé - jedliście qatôshé - lubiliście |
ta | -ir̄ą |
mifnôshir̄ą - jedli qatôshir̄ą - lubili |
obwiatyw | -ôssi |
mifnôssi qatôssi |
- jeśli w bezokoliczniku przed -e stoi ť, ḱ, lub ṕ to po dodaniu -ôsh- tracą one swoją ejektywność (np w qaťe - lubić)
Czas przyszły
W czasie przyszłym zrostek to -āśt-. Podobnie jak w czasie przeszłym, obwiatyw poprzez dodanie samej końcówki -āŝef.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -ir |
mifnāśtir - będę jadł qatāśtir - będę lubił |
mę | -aodh |
mifnāśtaodh - będziesz jadł qatāśtaodh - będziesz lubił |
źa | -'i* |
mifnāśťi - będzie jadł qatāśťi - będzie lubił |
rha | -'a* |
mifnāśťa - będzie jadła qatāśťa - będzie lubiła |
qa | -'o* |
mifnāśťo - będzie jadło qatāśťo - będzie lubiło |
ṕef | -eos |
mifnāśteos - będziemy jedli qatāśteos - będziemy lubili |
ṕur | -eosh |
mifnāśteosh - będziemy jedli qatāśteosh - będziemy lubili |
ṕi | -eosi |
mifnāśteosi - będziemy jedli qatāśteosi - będziemy lubili |
yôk | -é |
mifnāśté - będziecie jedli qatāśté - będziecie lubili |
ta | -eą |
mifnāśteą - będą jedli qatāśteą - będą lubili |
obwiatyw | -āŝef |
mifnāŝef qatāŝef |
- w 3 os. liczby pojedyńczej natomiast t dostaje ejektywność