Język onski

Język onski (Rai Hąnazai eihaur, IPA: /ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawr/) to język z rodziny języków gamajskich, używany na północy stepu gammaji. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów.

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Wysokie	i ⟨i⟩	u ⟨u⟩
Średnie	e ⟨e⟩	o ⟨o⟩
Niskie	a ⟨a⟩

Dyftongi
W języku onskim występują liczne dyftongi. Jest ich łącznie 16: 8 ustnych, a każdy z nich ma swój nosowy odpowiednik. Ponadto, istnieje u nosowe, które jednak jest zwykle uznawane za monoftong.
Występujące syftongi to /aj/ ⟨ai⟩, /aw/ ⟨au⟩, /oj/ ⟨oi⟩, /ow/ ⟨ou⟩, /ej/ ⟨ei⟩, /ew/ ⟨eu⟩, /iw/ ⟨iu⟩ i /uj/ ⟨ui⟩. W odpowiednikach nosowych nazalizację otrzymuje tylko drugi człon. /w̃/ jest oddawane w zapisie jako ogonek dodany do litery reprezentującej poprzedzającą samogłoskę, a /j̃/ jako į. Jeżeli dyftong pochodzi od dyftongu ustnego, a nie od monoftongu, drugi element jest zapisywany oddzielnie jako ⟨ų⟩.
Spółgłoski

	Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Krtaniowe
Zwarte	p ⟨p⟩; b ⟨b⟩		t ⟨t⟩; d ⟨d⟩		k ⟨k⟩; g ⟨g⟩	ʔ ⟨h⟩
Nosowe	m ⟨m⟩		n ⟨n⟩		ŋ ⟨ng⟩
Szczelinowe	f ⟨f⟩; v ⟨v⟩	θ ⟨þ⟩; ð ⟨ð⟩	s ⟨s⟩; z ⟨z⟩		ɣ ⟨ğ⟩
Sonoranty	w ⟨w⟩		ɾ ⟨r⟩; r ⟨rr⟩; ɫ ⟨l⟩	j ⟨j⟩; ʎ ⟨ll⟩

Akcent i struktura sylaby
Akcent w języku onskim pada zawsze na pierwszą sylabę, której maksymalna struktura to CCVCC. Drugi element dyftongu nie jest liczony jako spółgłoska, mimo, że jest zwykle transkrybowany /j/, /w/, /j̃/ lub /w̃/.
Alofonia
Spółgłoski zwarte i szczelinowe na końcu wyrazu, choć zapisywane jak dźwięczne, aby oddać ich zachowanie przy odmianie, są ubezdźwięczniane. /e/ i /o/ są zwykle wymawiane jako [ɛ] i [ɔ], a podnoszone w dyftongach. Podobnie, /aj/ i /aw/ są często wymawiane jako [æj] i [ɑw]

Procesy fonetyczne od języka protogammajskiego

Okres wspólnoty protogammajskiej

Zanik protogammajskich długich samogłosek
W języku onskim zanik protogammajskich samogłosek przebiegał następująco:
/aː/ > /a/
/iː/ > /ej/
/uː/ > /ow/
Dyftongizacja samogłosek jest zmianą powszechną w wielu gałęziach języków gammajskich, ale skrócenie aa jest zmianą współdzieloną tylko z Baukutem. Nie jest jednak pewne, czy jest to wspólna, regionalna innowacja w protogammajskim, czy zmiana ta zaszła oddzielnie w obu językach.

Redukckja wygłosów i geminat
Redukcja jest jednym z najważniejszych procesów w historii języka onskiego. Jego przebieg był następujący:
/mː/ > /nː/
/r/ > /ɾ/
/rː/ > /r/
/l/ > /ɫ/
/lː/ > /ʎ/
Kolejne zmiany zachodzą tylko w wygłosie sylaby:
/m/ /n/ > /◌̃/
/p/ /t/ /k/ /q/ > /ʔ/ (najprawdopodobniej fazą przejściową była spółgłoska zatrzymana)
/b/ /d/ /ɡ/ > /m/ /n/ /ŋ/
/h/ /ħ/ > /ː/
/f/ /θ/ /s/ > /h/
/ð/ /z/ > /w/
Konsekwencją tej zmiany jest powstanie wymiany m:b, która potem stała się wymianą m:v oraz wymiany m:~. Proces ten być może wyznaczać oddzielenie się onskiego od wspólnoty protogammajskiej, choć jest to dyskutowane ze względu na obecność podobnego procesu w języku prachamskim.

Okres wspólnoty onskiej

Przegłos onski
Kolejną ważną i charakterystyczną zmianą w języku onskim jest wsteczna mutacja samogłosek, zwana przegłosem onskim. Polegała ona na upodobnieniu się jednej samogłoski do drugiej, występującej w następującej sylabie.
W tabeli przedstawiono samogłoski powstałe w wyniku przegłosu. Pierwsza kolumna to samogłoska mutująca, a pierwszy rząd to samogłoska mutowana.

	a	i	u	ei	ou
a	a	e	o	ai	au
i	e	i	o	i	eu
u	o	e	u	oi	u

Ze względu na zmiany w i pod wpływem końcówek słowotwórczych i fleksyjnych, zmiana ta w znacznym stopniu naruszyła protogammajską harmonię spółgłoskową, od tego momentu tradycyjnie nazywaną tematem odmiany. Ponadto, jako zmiana nieobecna w żadnym innym języku gammajskim, wyznacza ona definitywny rozdział onskiego od protogammajskiego.

Redukcja gammy
Pomniejszą, lecz dość ważną zmianą była redukcja gammy.
/ɣ/ > /ʔ/
Zakończyła ona fonemizację zwarcia krtaniowego i znacznie zmieniła brzmienie języka.

Lenicja
W języku onskim lenicja przebiegała dość typowo - pomiędzy dwoma samogłoskami (inne sonoranty nie wywoływały lenicji) spółgłoski bezdźwięczne zostały udźwięcznione, a dźwięczne zwarte przekształcały się w szczelinowe. Ponadto, dźwięczne szczelinowe stały się sonorantami. Pełny zapis zmian wygląda następująco:
/p/ > /b/
/t/ > /d/
/k/ > /g/
/b/ /f/ > /v/
/d/ /θ/ > /ð/
/g/ > /ɣ/
/ð/ /z/ > /w/
/s/ > /z/

Odtworzenie gammy
Odtworzenie gammy przebiegało następująco:
/q/ /ħ/ /h/ > /ɣ/
Była to kolejna, dosyć znacząca dla systemu fonów języka zmiana, jako że usuwała ona z języka wszystkie głoski głębsze niż welum (oprócz zwarcia krtaniowego).

Utworzenie nowych dyftongów zakończonych na /j/
Zmiana ta przebiegała następująco:
/V:/ > /Vi/
/Vh/ > /Vi/
Najważniejszym skutkiem tej zmiany było zlanie się końcówek przymiotnika i przysłówka, które stały się nową częścią mowy - określnikiem.

Dyftongizacja samogłosek nosowych
Przebieg zmiany był następujący:
/Ṽ/ > /Vw̃/

Zanik wygłosowych samogłosek Ostatnią zmianą wspólną dla języków z grupy onskiej jest zanik samogłosek w wygłosie słów. Podlegały jej wszystkie samogłoski, jeśli nie były akcentowane i nie następowała po niej spółgłoska (w tym zwarcie krtaniowe i drugi element dyftongu). Miała ona wiele skutków niezwykle ważnych w historii języka, takich jak:
- Fonemizacja lenicji i przegłosu;
- Zanik resztek harmonii wokalicznej;
- Znaczne oddalenie się fonetyczne języka od innych języków gammajskich;

Zmiany o zasięgu dialektalnym

Monoftongizacja
Monoftongizacja nieakcentowanych dyftongów przebiegła tylko w dialekcie północnym. Przebiegała ona tak:
/aj/ > /ɛ/
/oj/ > /ø/
/ei/ > /e/
/au/ > /ɔ/
/eu/ > /ø/
/ou/ > /o/
Zmiana ta nie była konsekwentna i w zależności od konkretnej gwary mogła przebiegać w różnych okolicznościach: w każdej nieakcentowanej pozycji, tylko kiedy akcentowany jest inny dyftong lub kiedy wcześniej wystąpił inny dyftong.

Opozycja fortis - lenis
Losy opozycji dźwięczne - bezdźwięczne były różne w obu dialektach onszczyzny: w dialekcie północnym została ona zachowana, ale wygłosowe spółgłoski niesonorne stały się bezdźwięczne. W dialekcie południowym, z kolei, spółgłoski bezdźwięczne stały się naprężone, przypominając w wymowie słaby ejektyw, zaś te dźwięczne stały się bezdźwięczne, w póżniejszym okresie z kolei otrzymując przydech.

Refleksy fonemów protogammajskich w onskim

Spółgłoski

PG	nagłos	lenicja	wygłos
p	p	b	ʔ
t	t	d	ʔ
k	k	g	ʔ
q	ɣ	ɣ	ʔ
b	b	v	m
d	d	ð	n
g	g	ɣ	ŋ
f	f	v	j/∅
θ	θ	ð	j/∅
s	s	z	j/∅
ħ	ɣ	ɣ	j/∅
h	ɣ	ɣ	j/∅
v	v	w	w
ð	ð	w	w
z	z	w	w
ɣ	ʔ	ʔ	ʔ
m	m	m	w̃
m:	m	w̃n	w̃n
n	n	n	w̃
n:	n	w̃n	w̃n
r	ɾ	ɾ	ɾ
r:	r	r	r
l	l	l	l
l:	λ	λ	λ
j	j	j	j
w	w	w	w

Gramatyka

Temat odmiany

Protogammajska harmonia wokaliczna została w onskim silnie zaburzona. Pozostał po niej jednak temat odmiany - pierwsza samogłoska końcówki zależy od ostatniej historycznej samogłoski w rdzeniu, która zwykle wypadła, ale pozostawiła ślad w barwie poprzedniej samogłoski podczas przegłosu onskiego. Schemat samogłosek w odmianie przedstawia poniższa tabela:

	A-temat	I-temat	U-temat
Ostatnia / pierwsza samogłoska rdzenia	a, e, o, ai, au	e, i, o, ei, eu	u, e, o, oi, ou
Możliwe historycznie krótkie samogłoski w końcówce / przedrostku	a, e, o	i,e	o, u
Możliwe historycznie długie samogłoski / przedrostku	a, e, o	ei, ai, i, oi	ou, au, eu, u

Rzeczownik

W języku onskim rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Tych pierwszych jest 9: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Ablatyw, Allatyw, Innesyw i Wołacz. Liczby są z kolei 3: pojedyńcza, podwójna i mnoga.
Poniższe tabele przedstawiają odmianę rzeczownika w wszystkich trzech tematach:

a-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-ai	-raz
Dopełniacz	-au	-ayau	-razau
Celownik	-al	-ayal	-razal
Biernik	-ai	-ayai	-razai
Narzędnik	-ar	-ayar	-razar
Ablatyw	-og	-ayog	-razog
Allatyw	-ohs	-ayohs	-razohs
Innesyw	-az	-ayaz	-razaz
Wołacz	-ağ	-ayağ	-razağ

i-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-ei	-rez
Dopełniacz	-iu	-eyiu	-reziu
Celownik	-il	-eyil	-rezil
Biernik	-i	-eyi	-rezi
Narzędnik	-ir	-eyir	-rezir
Ablatyw	-eg	-eyeg	-rezeg
Allatyw	-ehs	-eyehs	-rezehs
Innesyw	-iz	-eyiz	-reziz
Wołacz	-iğ	-eyiğ	-reziğ

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-oi	-roz
Dopełniacz	-u	-oyu	-rozu
Celownik	-ul	-oyul	-rozul
Biernik	-ui	-oyui	-rozui
Narzędnik	-ur	-oyur	-rozur
Ablatyw	-ug	-oyug	-rozug
Allatyw	-uhs	-oyuhs	-rozuhs
Innesyw	-uz	-oyuz	-rozuz
Wołacz	-uğ	-oyuğ	-rozuğ

W sytuacji, gdy słowo kończy się na samogłoskę, pierwsza samogłoska końcówki jest pomijana. Wyjątkami są końcówki -i oraz -u, które stają się -yi oraz -wu, ponadto w dialekcie północnym -iu -ui > -yiu -yui.

Czasownik

W języku onskim czasownik odmienia się przez 3 osoby, 2 liczby (pojedyńcza i mnoga), 3 czasy (przeszły, terażniejszy i przyszły), 3 aspekty (niedokonany, dokonany i teklityczny), 4 tryby (oznajmujący, pytający, rozkazujący i życzący) i mogą mieć stronę bierną. Końcówki czasowników wyglądają tak:

a-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-an	-²
2.os	-ai	-ah
3.os	-azai	-ai
Bezokolicznik	-ą

i-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-ein	-²
2.os	-i	-ih
3.os	-ezai	-ei
Bezokolicznik	-ę

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-oun	-²
2.os	-ui	-uh
3.os	-ozai	-ou
Bezokolicznik	-ǫ

• -² oznacza, że mimo braku jakiejkolwiek końcówki, dochodzi do wymian ~:m, m:v, n:ð i ng:ğ.

Czasowniki klasy II
Specyficznym typem czasowników są czasowniki klasy II, pochodzące od wczesnoonskich czasowników wolicjonalnych. Nie otrzymują one końcówki bezokolicznika, a w liczbie mnogiej, zamiast swoich charakterystycznych końcówek mają one prefiks a-/e-/o- (w zależności od tematu), zatrzymują zaś końcówki liczby pojedyńczej. Poniżej przykład odmiany zwykłego czasownika (dour - słyszeć) i czasownika klasy II (ður - słuchać):

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	douroun	dour
2.os	dourui	douruh
3.os	dourozai	dourou
Bezokolicznik	dourǫ

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	ðuroun	oðuroun
2.os	ðurui	oðurui
3.os	ðurozai	oðurozai
Bezokolicznik	ður