Język staropolski: Różnice pomiędzy wersjami
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
| (Nie pokazano 199 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| + | {{AM}} | ||
{{język | {{język | ||
| kolor = #ff0f00 | | kolor = #ff0f00 | ||
| Linia 24: | Linia 25: | ||
'''Język staropolski''' — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego. | '''Język staropolski''' — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego. | ||
| − | Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na | + | Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na danym nam kanonie. |
| Linia 33: | Linia 34: | ||
# Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci. | # Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci. | ||
# Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie. | # Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie. | ||
| − | # Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną. | + | # Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną. Oznacza to, że pierwszeństwo nadajemy formom pierwotnym, o ile tylko były poświadczone, nawet jeśli nie dotrwały do końca ery staropolskiej. |
# Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów. | # Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów. | ||
# Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna. | # Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna. | ||
| Linia 89: | Linia 90: | ||
* Źź - /ʑ/ | * Źź - /ʑ/ | ||
* Ƶƶ - /ʒ/ | * Ƶƶ - /ʒ/ | ||
| − | + | Powyższa ortografia w zasadzie nie była stosowana, jednak jest to rozwinięcie ówczesnej ortografii o elementy niezbędne do zapisu wszystkich dźwięków języka. Rzeczywista ortografia rzadko kiedy rozróżniała długość samogłosek, a często nawet nie rozróżniano dźwięków /s,ʃ,ɕ/, /z, ʒ, ʑ/ czy /t͡s, t͡ʃ, t͡ɕ/ oraz /d͡z, d͡ʒ, d͡ʑ/, a także /i, j, ɨ/. | |
| − | + | =Rzeczownik= | |
| − | + | Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby, przy czym zawsze występował w liczbie podwójnej synkretyzm mianownika, biernika i wołacza; dopełniacza i miejscownika; celownika i narzędnika, a w liczbie mnogiej mianownika i wołacza. | |
| − | Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby. | + | ==Deklinacja I== |
| − | |||
Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne: | Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 99: | Linia 99: | ||
! przypadek i liczba !! chléb !! kóń !! lato !! pole !! zdrowié | ! przypadek i liczba !! chléb !! kóń !! lato !! pole !! zdrowié | ||
|- | |- | ||
| − | | M. l. poj. || - | + | | M. l. poj. || -ъ || -ь || -o || -e || -ié |
|- | |- | ||
| − | | D. l. poj. || -a, -u || -a, -u|| -a || -a || - | + | | D. l. poj. || -a, -u || -a, -u|| -a || -a || -iá |
|- | |- | ||
| − | | C. l. poj. || | + | | C. l. poj. || -u, -owi || -u, -ewi || -u || -u || -iú |
|- | |- | ||
| − | | B. l. poj. || - | + | | B. l. poj. || -ъ || -ь || -o || -e || -ié |
|- | |- | ||
| N. l. poj. || -em || -em || -em || -em ||-ím | | N. l. poj. || -em || -em || -em || -em ||-ím | ||
|- | |- | ||
| − | | Ms. l. poj. || - | + | | Ms. l. poj. || -e₂, -u || -u || -e₂ || -i || -iú |
| + | |- | ||
| + | | W. l. poj. || -e₁, -u || -u, -e₁ || -o || -e || -ié | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. podw. || -a, -y || -a || -e₂ || -i || | ||
| + | |- | ||
| + | | D.=Ms. l. podw. || -ú || -ú || -ú || || | ||
| + | |- | ||
| + | | C.=N. l. podw. || -oma || -ema, -oma || -oma || || | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=W. l. mn. || -owie, -i || -ewie, -owie || -a || -a || | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. mn. || -ów || -éw, -ów, -í || -ъ || -ь || | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. mn. || -óm || -ém, -óm || -óm || || | ||
| + | |- | ||
| + | | B. l. mn. || -y || -e || -a || -a || | ||
| + | |- | ||
| + | | N. l. mn. || -y || -mi || -y || || | ||
| + | |- | ||
| + | | Ms. l. mn. || -e₂ch || -och || -e₂ch, -och || || | ||
| + | |} | ||
| + | W dopełniaczu l. poj. w rodzaju męskim końcówki -a/-u były rozdystrybuowane nieregularnie. U większości rzeczowników (poza słowami: ''brzég?, dóm, miód, ſýn, wirzch, wół'') końcówka -u jest wtórna, jednak mimo to dość popularna. U rzeczowników żywotnych jedyną dopuszczalną końcówką jest -a (wyj. ''wołu''). | ||
| + | |||
| + | Podobna sytuacja jest w bierniku l. poj. rodzaju męskiego, gdzie mamy przemieszanie końcówek -u/-owi, z czego druga jest na ogół wtórna, tu jednak trudniej o dokładną regułę poza tym, że końcówka -u przeważa przy krótkich słowach, szczególnie jednosylabowych. | ||
| + | |||
| + | Biernik l. poj. rzeczowników rodzaju męskiego jest równy dopełniaczowi w przypadku rzeczowników żywotnych, ale w praktyce dotyczyło to wyłącznie rzeczowników męskoosobowych. Rzeczowniki określające zwierzęta rodzaju męskiego w bierniku często były równe mianownikowi. | ||
| + | |||
| + | Miejscownik l. poj. rzeczowników r. męskiego przyjmuje na ogół -e₂ w rzeczownikach twardotematowych oraz -u w miękkotematowych. Z czasem jednak końcówka -u przenosi się do twardotematowych zakończonych na -g, -k, -ch, aby uniknąć oboczności w rdzeniu, jednak jest to w zabytkach stosunkowo rzadkie i nasila się dopiero później. Końcówka -e₂ powoduje drugą palatalizację, tj. k>c, g>dz, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Rzeczownikami twardotematowymi, które obowiązkowo przyjmują końcówkę -u są ſýn - ſynu oraz dóm - domu. | ||
| + | |||
| + | Wołacz l. poj. r. męskiego przyjmuje końcówkę -e₁ w przypadku rzeczowników twardotematowych, a także miękkotematowych na -ec lub -ǿdz, końcówka ta wywołuje pierwszą palatalizację, tj. k>cz, g>ƶ, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Wołacz na -u występuje także w przypadku niektórych rzeczowników twardotematowych, np. ''ſýn - ſynu'' | ||
| + | |||
| + | W mianowniku liczby podwójnej (równemu zawsze biernikowi i wołaczowi) dla paru rzeczowników rodzaju męskiego obok regularnej końcówki -a mamy końcówkę -y, jest to np. ''ſýn - dwa ſyny''. | ||
| + | |||
| + | Mianownik liczby mnogiej w przypadku rodzaju męskiego jest różny od biernika liczby mnogiej także w przypadku rzeczowników nieżywotnych. Z czasem zaczyna jednak końcówka biernika przechodzić do mianownika, ale do tego czasu spotykamy w mianowniku formy ''chlebowie, dniowie, tyſiǿcowie, wozowie'' itd.. Warto zaznaczyć, że choć końcówka -owie jest wtórna, to jednak od samego początku bardzo rozpowszechniona. | ||
| + | |||
| + | ''-ъ'' oznacza zakończenie na spółgłoskę twardą, a ''-ь'' na spółgłoskę (historycznie) miękką. | ||
| + | |||
| + | ==Deklinacja II== | ||
| + | Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego i te odmieniające się jak żeńskie (o rodzaju gramatycznym męskim), to jest te o końcówkach ''-a, -(j)a, -á, -i, -ь''. Poniżej tabela końcówek | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! przypadek i liczba !! ƶona !! dußa !! wolá !! pani !! koſć | ||
| + | |- | ||
| + | | M. l. poj. || -a || -a || -á || -i || -ь | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. poj. || -y || -e || -é, -éj || -éj || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. poj. || -e₂ || -i || || || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | B. l. poj. || -ø || -ø || || || -ь | ||
| + | |- | ||
| + | | N. l. poj. || -ǿ || -ǿ || -ǿ || -iǿ || -iǿ | ||
| + | |- | ||
| + | | Ms. l. poj. || -e₂ || -i || -í || -í, -éj || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | W. l. poj. || -o || -e || || || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. podw. || -e₂ || -i || || || | ||
| + | |- | ||
| + | | D.=Ms. l. podw. || -ú || -ú, -owú || || || | ||
| + | |- | ||
| + | | C.=N. l. podw. || -ama, -oma || || || || | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=W. l. mn. || -y || -e || || -ié || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. mn. || -ъ || -ь || || || -í | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. mn. || -ám || -ám || || || | ||
| + | |- | ||
| + | | B. l. mn. || -y || -e || || || -i | ||
| + | |- | ||
| + | | N. l. mn. || -ami || -ami || || || -ьmi, -iámi | ||
| + | |- | ||
| + | | Ms. l. mn. || -ach || || || || -iách | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | ==Deklinacja III== | ||
| + | Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki z rozszerzeniem tematu jak ''kry, krwie'', ''dzieciø, dzieciøcia''. | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! przypadek i liczba !! kamiéń, kamy? !! kry !! dzieciø !! jimiø !! mać | ||
| + | |- | ||
| + | | M. l. poj. || -éń, -y? || -y || -ø || -iø || -ь | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. poj. || -enia || -wie || -øcia || -ienie, -ienia || -ierze | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. poj. || || || || || -ierzy | ||
| + | |- | ||
| + | | B. l. poj. || -éń || -eẃ || -ø || -iø || -iérz | ||
|- | |- | ||
| − | | | + | | N. l. poj. || -eniem || -wiǿ || -øciem || -ieniem ||-ierzǿ |
|- | |- | ||
| − | | | + | | Ms. l. poj. || || -wi || || -ienie, -ieniu || -ierze |
|- | |- | ||
| − | | D.=Ms. l. podw. || || || | + | | W. l. poj. || || || -iø || -iø || -i |
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. podw. || -enie || || -øci || || | ||
| + | |- | ||
| + | | D.=Ms. l. podw. || || || -øciú || || | ||
|- | |- | ||
| C.=N. l. podw. || || || || || | | C.=N. l. podw. || || || || || | ||
|- | |- | ||
| − | | M.=W. l. mn. || || || || | + | | M.=W. l. mn. || || || || -iona || -iory |
|- | |- | ||
| − | | D. l. mn. || || || || | + | | D. l. mn. || || || || -ión || -iór |
|- | |- | ||
| − | | C. l. mn. || || || || || | + | | C. l. mn. || || || || || -iorám |
|- | |- | ||
| − | | B. l. mn. || || || || | + | | B. l. mn. || || || || -iona || -iory |
|- | |- | ||
| − | | N. l. mn. || || || || | + | | N. l. mn. || || || || -iony || -iorami |
|- | |- | ||
| − | | Ms. l. mn. || || || || || | + | | Ms. l. mn. || || || || || -iorach |
|} | |} | ||
| − | ==Czasownik | + | ==Rzeczowniki zbiorowe== |
| + | W języku staropolskim dość istotną formą deklinacji rzeczownika były rzeczowniki zbiorowe. Tworzone były one najczęściej od nazw przedmiotów, ale także od grup ludzi. Forma rzeczownika zbiorowego niosła znaczenie liczby mnogiej, ale gramatycznie były rzeczownikami liczby pojedynczej. Często wraz z tworzeniem rzeczownika zbiorowego następowała zmiana rodzaju. | ||
| + | |||
| + | Lista rzeczowników zbiorowych wraz z rzeczownikiem pojedynczym, w nawiasach podano rodzaj gramatyczny rzeczownika zbiorowego: | ||
| + | * '''brat''':'''braciá''' (ż.) - brat | ||
| + | * '''kamiéń''':'''kamienié''' (n.) - kamień | ||
| + | * '''kat''':'''kaciá''' (ż.) - kat | ||
| + | * '''ksiǿdz''':'''ksiøƶá''' (ż.) - ksiądz | ||
| + | * '''liſt''':'''liſcié''' (n.) - list, liść | ||
| + | * '''ſwat''':'''ſwaciá''' (ż.) - swat | ||
| + | * '''ſwiøtý''':'''ſwiøciá''' (ż.) - święty | ||
| + | |||
| + | W przypadku tego typu rzeczowników składnia była z pozoru dość nietypowa. Orzeczenie występowało w liczbie mnogiej, natomiast dopełnienie (w tym ł-imiesłowy czasowników) w liczbie pojedynczej i w rodzaju odpowiadającym rodzajowi rzeczownika zbiorowego. Przykłady: ''nie porokújcie, braciá miłá, proßø wás''[BZ], ''wrócíł ſie jeſt Józef do Ejipta s braciǿ swǿ''[BZ]. | ||
| + | |||
| + | ==Nieregularna liczba podwójna== | ||
| + | Dwa rzeczowniki tworzyły nieregularną liczbę podwójną — były to ''oko'' oraz ''ucho''. Ich deklinacja wyglądała następująco | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! przypadek i liczba !! oko !! ucho | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. poj. || oko || ucho | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. poj. || oka || ucha | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. poj. || oku || uchu | ||
| + | |- | ||
| + | | N. l. poj. || okem || uchem | ||
| + | |- | ||
| + | | Ms. l. poj. || || | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. podw. || oczy || ußy | ||
| + | |- | ||
| + | | D.=Ms. l. podw. || oczú || ußú | ||
| + | |- | ||
| + | | C.=N. l. podw. || oczyma || ußyma | ||
| + | |- | ||
| + | | M.=B.=W. l. mn. || oka || ucha | ||
| + | |- | ||
| + | | D. l. mn. || || | ||
| + | |- | ||
| + | | C. l. mn. || || | ||
| + | |- | ||
| + | | N. l. mn. || || | ||
| + | |- | ||
| + | | Ms. l. mn. || || | ||
| + | |} | ||
| + | Nieregularna liczba podwójna pochodzi jeszcze z doby praindoeuropejskiej, te dwa rzeczowniki stanowiły wyjątek. | ||
| + | |||
| + | W przypadku tych dwóch rzeczowników również obserwujemy niezgodność orzeczenia z podmiotem. Orzeczenie w przypadku podmiotu ''oczy'' lub ''ußy'' występuje w liczbie podwójnej, natomiast przydawka w liczbie mnogiej, w rodzaju żeńskim. Czasem jednak w tych samych tekstach występowało uzgodnienie orzeczenia i przydawki, wówczas wszystko występowało w liczbie podwójnej rodzaju nijakiego. | ||
| + | |||
| + | ==Nieregularna liczba mnoga== | ||
| + | Obok rzeczowników zbiorowych były jeszcze rzeczowniki, które liczbę mnogą tworzyły nieregularnie. Najczęściej odbywało się to poprzez drobną zmianę w rdzeniu, np.: | ||
| + | * '''dzieciø''' : '''dzieci''' - dziecko | ||
| + | Przy czym w przypadku tego wyrazu obserwujemy dodatkowo zmianę rodzaju gramatycznego z nijakiego na żeński. | ||
| + | |||
| + | =Czasownik= | ||
Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz dwa czasy przeszłe proste – aoryst i imperfekt. Występowały także liczne imiesłowy. Warto zwrócić uwagę, że we wszystkich czasownikach i czasach formy drugiej i trzeciej osoby liczby podwójnej są równe, nie zauważono odstępstw od tej reguły, więc musiała to być wczesna zmiana. Zrównanie tych form być może było spowodowane tym, że prasłowiańska forma 3. os. l. podw. była zawsze równa 2. os. l. mn., co mogło być niepożądane. | Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz dwa czasy przeszłe proste – aoryst i imperfekt. Występowały także liczne imiesłowy. Warto zwrócić uwagę, że we wszystkich czasownikach i czasach formy drugiej i trzeciej osoby liczby podwójnej są równe, nie zauważono odstępstw od tej reguły, więc musiała to być wczesna zmiana. Zrównanie tych form być może było spowodowane tym, że prasłowiańska forma 3. os. l. podw. była zawsze równa 2. os. l. mn., co mogło być niepożądane. | ||
| − | + | ==Koniugacje== | |
| − | W języku staropolskim wyróżniamy pięć podstawowych koniugacji, łatwo rozpoznawalnych po końcówkach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej: | + | W języku staropolskim wyróżniamy pięć podstawowych koniugacji, łatwo rozpoznawalnych po końcówkach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego: |
* I koniugacja: -ø, -eß; np. wiéſć, wiodø, wiedzieß. | * I koniugacja: -ø, -eß; np. wiéſć, wiodø, wiedzieß. | ||
* II koniugacja: -nø, -nieß; np. ciǿgnǿć, ciǿgnø, ciǿgnieß. | * II koniugacja: -nø, -nieß; np. ciǿgnǿć, ciǿgnø, ciǿgnieß. | ||
* III koniugacja: -jø, -jeß; np. chcieć, chcø, chceß. | * III koniugacja: -jø, -jeß; np. chcieć, chcø, chceß. | ||
* IV koniugacja: -ø, -íß; np. noſić, noßø, noſíß. | * IV koniugacja: -ø, -íß; np. noſić, noßø, noſíß. | ||
| − | * V koniugacja: -ám, -áß; np. | + | * V koniugacja: -ám, -áß; np. mieć, mám, máß. |
| − | Trzy formy czasownika są niezbędne do utworzenia | + | Trzy formy czasownika są niezbędne do utworzenia pełnej odmiany. |
| − | + | ==Czasowniki nieregularne== | |
| − | + | ===Czasownik ''być''=== | |
Czasownik ''być'' jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: | Czasownik ''być'' jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 152: | Linia 300: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. poj. | ! 1os. l. poj. | ||
| − | | jeſḿ || bødø || bych || || | + | | jeſḿ || bødø || bych || *biéch || - |
|- | |- | ||
! 2os. l. poj. | ! 2os. l. poj. | ||
| − | | jeś || bødzieß || by || | + | | jeś || bødzieß || by || biéße || bǿdź |
|- | |- | ||
! 3os. l. poj. | ! 3os. l. poj. | ||
| − | | jeſt || bødzie || by || | + | | jeſt || bødzie || by ||biéße|| bǿdź |
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | jeſwa || bødziewa || bychowa || || | + | | jeſwa || bødziewa || bychowa || *biéchowa || *bǿdźwa |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | jeſta || bødzieta || byſta || || | + | | jeſta || bødzieta || byſta || *biéßeta || *bǿdźta |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | | jeſmy || bødziem || bychom || || bǿdźmy | + | | jeſmy || bødziem(y) || bychom(y) || *biéßem(y) || bǿdźmy |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| − | | jeſcie || bødziecie || byſcie || || bǿdźcie | + | | jeſcie || bødziecie || byſcie || *biéßecie || bǿdźcie |
|- | |- | ||
! 3os. l. mn. | ! 3os. l. mn. | ||
| − | | ſǿ || bødǿ || bychǿ || || | + | | ſǿ || bødǿ || bychǿ || biéchǿ || - |
|} | |} | ||
| − | Formy aorystu ''bych, by, …'', ale także ''obych, abych'' były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych. Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to ''*ſa, ſǿc | + | Formy aorystu ''bych, by, …'', ale także ''obych, abych, eƶbych, iƶbych'' były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych. Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to ''*ſa, ſǿc'' (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przyszłego to ''*bøda, bødǿc''. Imiesłowy czynne czasu przeszłego to ''býw, býwßy''. |
| − | + | ===Czasownik ''jíć''=== | |
| − | Podobnie nieregularny jest czasownik '' | + | Podobnie nieregularny jest czasownik ''jíć'' (iść), ma dwa zasadnicze tematy. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 184: | Linia 332: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. poj. | ! 1os. l. poj. | ||
| − | | jidø || | + | | jidø || *jidziech || — |
|- | |- | ||
! 2os. l. poj. | ! 2os. l. poj. | ||
| − | | jidzieß || jidzie || jidzi | + | | jidzieß || *jidzie || jidzi |
|- | |- | ||
! 3os. l. poj. | ! 3os. l. poj. | ||
| Linia 193: | Linia 341: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | || | + | |*jidziewa || *jidziechowa || jidziwa |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | jidzieta || | + | | jidzieta || *jidzieſta || jidzita |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | |jidziem || || | + | |jidziem || *jidziechom || jidzim(y) |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| − | | jidziecie|| | + | | jidziecie|| *jidzieſcie || jidzicie |
|- | |- | ||
! 3os. l. mn. | ! 3os. l. mn. | ||
| − | | jidǿ || jidziechǿ || | + | | jidǿ || jidziechǿ || — |
|} | |} | ||
| − | Dodatkowo imiesłów używany do tworzenia czasu przeszłego złożonego to ''ßedł, ßła, ßło''…. Imiesłów czynny czasu przeszłego to ''ßed, | + | Dodatkowo imiesłów używany do tworzenia czasu przeszłego złożonego to ''ßedł, ßła, ßło''…. Imiesłów czynny czasu przeszłego to ''ßed, ßedßy'', wtórnie także ''ßedw, ßedwßy''. |
| − | + | ===Czasownik ''wiedzieć''=== | |
Czasownik ''wiedzieć'' jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: | Czasownik ''wiedzieć'' jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 216: | Linia 364: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. poj. | ! 1os. l. poj. | ||
| − | | wiém || | + | | wiém || *wiedziech || – |
|- | |- | ||
! 2os. l. poj. | ! 2os. l. poj. | ||
| − | | wiéß || | + | | wiéß || *wiedzie || wiédz |
|- | |- | ||
! 3os. l. poj. | ! 3os. l. poj. | ||
| − | | wié || | + | | wié || *wiedzie || |
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | | + | | wiéwa || *wiedziechowa || |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | wiéta || | + | | wiéta || *wiedzieſta || |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | | wiémy || | + | | wiémy || *wiedziechom || |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| − | | wiécie || | + | | wiécie || *wiedzieſcie || |
|- | |- | ||
! 3os. l. mn. | ! 3os. l. mn. | ||
| − | | wiedzǿ || | + | | wiedzǿ || *wiedziechǿ || — |
|} | |} | ||
| − | Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to ''*wieda, wiedzǿc | + | Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to ''*wieda, wiedzǿc'' (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przeszłego to ''wiedziáw, wiedziáwßy''. |
| − | ===Czas teraźniejszy | + | ===Czasownik ''dać''=== |
| + | Czasownik ''dać'' także jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę: | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! osoba i liczba !! cz. teraźniejszy !! aoryst !! rozkaźnik | ||
| + | |- | ||
| + | ! 1os. l. poj. | ||
| + | | dám || *dach || – | ||
| + | |- | ||
| + | ! 2os. l. poj. | ||
| + | | dáß || *da || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 3os. l. poj. | ||
| + | | dá || *da || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 1os. l. podw. | ||
| + | | dáwa || *dachowa || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| + | | dáta || *daſta || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 1os. l. mn. | ||
| + | | dámy || *dachom || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 2os. l. mn. | ||
| + | | dácie || *daſcie || | ||
| + | |- | ||
| + | ! 3os. l. mn. | ||
| + | | dadzǿ || dachǿ || — | ||
| + | |} | ||
| + | Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to ''*dada, dadzǿc'' (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przeszłego to ''dáw, dáwßy''. | ||
| + | |||
| + | ==Czas teraźniejszy== | ||
Czas teraźniejszy, dla czasowników niedokonanych, a jednocześnie czas przyszły dla czasowników dokonanych, formujemy według następującej tabeli: | Czas teraźniejszy, dla czasowników niedokonanych, a jednocześnie czas przyszły dla czasowników dokonanych, formujemy według następującej tabeli: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 257: | Linia 437: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | -ewa || || -jewa || -íwa || | + | | -ewa || *-niewa || -jewa || -íwa || *-áwa |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | -eta || | + | | -eta || *-nieta || -jeta || -íta || *-áta |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | | -em(y) || | + | | -em(y) || -niem(y) || -jem(y) || -ím(y) || -ámy |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| Linia 273: | Linia 453: | ||
Jota w III koniugacji powodowała oboczności t:c, k:cz, d:dz, g:ƶ, sk:ßcz, zg:ƶdƶ, s:ß, z:ƶ. | Jota w III koniugacji powodowała oboczności t:c, k:cz, d:dz, g:ƶ, sk:ßcz, zg:ƶdƶ, s:ß, z:ƶ. | ||
| − | + | W 1 os. l. mn. w koniugacjach I-IV oprócz zakończenia ''-my'' pojawia się też ''-m'', które jest pierwotne, ale najwidoczniej obie te formy były używane zamiennie bądź były częścią zróżnicowania dialektalnego. | |
| − | Aoryst, nazywany także czasem przeszłym prostym tworzony jest najczęściej od czasowników dokonanych i oznacza czynność trwającą w przeszłości i zakończoną. Aoryst z czasem zanikał i w młodszych zabytkach jest już niemal nieobecny. Tworzony jest z rdzenia bezokolicznika. Końcówki genetycznie nie zawsze bezpośrednio kontynuują prasłowiański aoryst, został on przemieszany z prasłowiańskim imperfektem. | + | |
| + | ==Aoryst== | ||
| + | Aoryst, nazywany także czasem przeszłym prostym tworzony jest najczęściej od czasowników dokonanych i oznacza czynność trwającą w przeszłości i zakończoną, szczególnie często był używany w narracji wydarzeń z przeszłości. Aoryst z czasem zanikał i w młodszych zabytkach jest już niemal nieobecny. Tworzony jest z rdzenia bezokolicznika. Końcówki genetycznie nie zawsze bezpośrednio kontynuują prasłowiański aoryst, został on przemieszany z prasłowiańskim imperfektem. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 280: | Linia 462: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. poj. | ! 1os. l. poj. | ||
| − | | | + | | *-iech || *-nøch || *-iech || -iech/-ich || *-ach |
|- | |- | ||
! 2os. l. poj. | ! 2os. l. poj. | ||
| − | | - | + | | *-ie || *-nie || *-ie || *-ie/-i || *-a |
|- | |- | ||
! 3os. l. poj. | ! 3os. l. poj. | ||
| − | | - | + | | -ie || -nie || *-ie || -ie/-i || *-a |
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | | + | | *-iechowa || *-øchowa || *-iechowa || *-iechowa/*-ichowa || *-achowa |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | | + | | *-ieſta || *-øſta || *-ieſta || *-ieſta/*-iſta || *-aſta |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | | | + | | *-iechom || *-øchom || *-iechom || *-iechom/*-ichom || *-achom |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| − | | | + | | *-ieſcie || *-øſcie || *-ieſcie || *-ieſcie/-*iſcie || *-aſcie |
|- | |- | ||
! 3os. l. mn. | ! 3os. l. mn. | ||
| − | | - | + | | -iechǿ || -øchǿ || *-iechǿ || -iechǿ/-ichǿ || -achǿ |
|} | |} | ||
| − | + | W IV konjugacji formy z -ie- i -i- były w czasownikach o bezokolicznikach na odpowiednio -ieć i -ić. | |
| − | + | Aoryst jeszcze przed dobą średniopolską całkowicie wypadł z języka, głównie z powodu jednobrzmienia niektórych form aorystu z formami czasu teraźniejszego i przyszłego. | |
| − | Imperfekt jest drugim czasem przeszłym prostym, wciąż jeszcze śladowo obecnym w dobie staropolskiej, jednak częściowo zmieszany z aorystem. Tworzony jest od | + | |
| + | ==Imperfekt== | ||
| + | Imperfekt jest drugim czasem przeszłym prostym, wciąż jeszcze śladowo obecnym w dobie staropolskiej, jednak częściowo zmieszany z aorystem. Tworzony jest od tematu czasu teraźniejszego. Poniżej tabela końcówek imperfektu: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 312: | Linia 496: | ||
|- | |- | ||
! 1os. l. poj. | ! 1os. l. poj. | ||
| − | | | + | | *-iéch || *-niéch || *-éch || *-iéch/-iách || *-ách |
|- | |- | ||
! 2os. l. poj. | ! 2os. l. poj. | ||
| − | | - | + | | -iéße || *-niéße || *-éße || *-iéße/*-iáße || *-áße |
|- | |- | ||
! 3os. l. poj. | ! 3os. l. poj. | ||
| − | | - | + | | -iéße || -niéße || *-éße || -iéße/-iáße || -áße |
|- | |- | ||
! 1os. l. podw. | ! 1os. l. podw. | ||
| − | | | + | | *-iéchowa || *-niéchowa || *-échowa || *-iéchowa/*-iáchowa || *-áchowa |
|- | |- | ||
! 2os.=3os. l. podw. | ! 2os.=3os. l. podw. | ||
| − | | | + | | *-iéßta || *-niéßta || *-éßta || *-iéßta/*-iáßta || *-áßta |
|- | |- | ||
! 1os. l. mn. | ! 1os. l. mn. | ||
| − | | | + | | *-iéchom || *-niéchom || *-échom || *-iéchom/*-iáchom || *-áchom |
|- | |- | ||
! 2os. l. mn. | ! 2os. l. mn. | ||
| − | | | + | | *-iéßcie || *-niéßcie || *-éßcie || *-iéßcie/*-iáßcie || *-áßcie |
|- | |- | ||
! 3os. l. mn. | ! 3os. l. mn. | ||
| − | | - | + | | -iéchǿ || -niéchǿ || -échǿ || *-iéchǿ/-iáchǿ || -áchǿ |
|} | |} | ||
| + | W IV konjugacji formy na -ié- i -iá- były w czasownikach o bezokolicznikach na odpowiednio -ieć i -ić. | ||
| − | + | ==Czas przeszły złożony== | |
Czas przeszły złożony tworzony był za pomocą imiesłowu czynnego czasu przeszłego (l-imiesłów), który był tworzony od rdzenia czasownika i przyjmował końcówki zależne od rodzaju i liczby. Staropolski czas przeszły złożony bez większych zmian kontynuuje prasłowiański czas przeszły złożony. | Czas przeszły złożony tworzony był za pomocą imiesłowu czynnego czasu przeszłego (l-imiesłów), który był tworzony od rdzenia czasownika i przyjmował końcówki zależne od rodzaju i liczby. Staropolski czas przeszły złożony bez większych zmian kontynuuje prasłowiański czas przeszły złożony. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 353: | Linia 538: | ||
Czas przeszły był tworzony przy pomocy powyższego imiesłowu oraz czasownika posiłkowego ''być'' w odpowiedniej formie czasu teraźniejszego, np. ''ón jeſt býł barzo bogatý''[KG], ''przecz jeś zapomniáł miø […]?''[PF], ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. W trzeciej osobie czasownik posiłkowy był niekiedy pomijany, czasem też czasownik posiłkowy upraszczał się, np. ''jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju''[RWa]. | Czas przeszły był tworzony przy pomocy powyższego imiesłowu oraz czasownika posiłkowego ''być'' w odpowiedniej formie czasu teraźniejszego, np. ''ón jeſt býł barzo bogatý''[KG], ''przecz jeś zapomniáł miø […]?''[PF], ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. W trzeciej osobie czasownik posiłkowy był niekiedy pomijany, czasem też czasownik posiłkowy upraszczał się, np. ''jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju''[RWa]. | ||
| − | + | ==Czas zaprzeszły== | |
| − | Czas zaprzeszły tworzony był z imiesłowu czynnego czasu przeszłego w odpowiedniej osobie i liczbie, czasowniku posiłkowego ''jeſḿ, jeś, …'' oraz imiesłowu ''býł, była, było, …'' w odpowiedniej osobie i liczbie. W przypadku trzeciej osoby opuszczano czasownik posiłkowy. Czas ten często poprzedzał czas przeszły złożony w zdaniach, np. ''wpuſcíł przeto Pán Bóg uciǿƶenié ſenné w Adama, a gdy-ƶ býł usnǿł, tegdy | + | Czas zaprzeszły tworzony był z imiesłowu czynnego czasu przeszłego w odpowiedniej osobie i liczbie, czasowniku posiłkowego ''jeſḿ, jeś, …'' oraz imiesłowu ''býł, była, było, …'' w odpowiedniej osobie i liczbie. W przypadku trzeciej osoby opuszczano czasownik posiłkowy. Czas ten często poprzedzał czas przeszły złożony w zdaniach, np. ''wpuſcíł przeto Pán Bóg uciǿƶenié ſenné w Adama, a gdy-ƶ býł usnǿł, tegdy wyjǿł jedno ƶebro jego i napełníł to miaſto miøſa''[BZ]. |
| − | + | ==Czas przyszły złożony== | |
Czas przyszły złożony tworzony był za pomocą czasownika posiłkowego ''bødø, bødzieß, …'' oraz, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, wyłącznie bezokolicznika czasownika niedokonanego. Wyrażał czynność trwającą w przyszłości. | Czas przyszły złożony tworzony był za pomocą czasownika posiłkowego ''bødø, bødzieß, …'' oraz, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, wyłącznie bezokolicznika czasownika niedokonanego. Wyrażał czynność trwającą w przyszłości. | ||
| − | ===Imiesłowy przymiotnikowe | + | ==Tryb rozkazujący== |
| + | Tryb rozkazujący w języku staropolskim można było wyrazić syntetycznie — w przypadku 2. i 3. osoby liczby pojedynczej oraz w przypadku 1. i 2. osoby liczby podwójnej i mnogiej. W przypadku 1. osoby liczby pojedynczej oraz 3. osoby wszystkich liczb można było to wyrazić analitycznie. | ||
| + | |||
| + | ==Tryb przypuszczający== | ||
| + | Tryb przypuszczający w języku staropolskim tworzony był przy pomocy odpowiedniego imiesłowy czynnego czasu przeszłego i aorystu czasownika ''być'' czyli ''bych, by, by, bychowa, byſta, byſta, bychom, byſcie, bychǿ'' w funkcji czasownika posiłkowego. Mógł on się znajdować w każdej pozycji zdania. Oprócz tego istniały też formy z ''abych, …'', ''niƶbych, …'' i ''(i)ƶebych, …''. | ||
| + | |||
| + | ==Imiesłowy przymiotnikowe== | ||
Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe w języku staropolskim odmieniały się jak długie przymiotniki, niektóre także jako krótkie. | Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe w języku staropolskim odmieniały się jak długie przymiotniki, niektóre także jako krótkie. | ||
| − | + | ===Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego czynny=== | |
| − | Tworzony był od tematu czasownika niedokonanego, dokładnie od trzeciej osoby liczby mnogiej. | + | Tworzony był od tematu czasownika niedokonanego, dokładnie od trzeciej osoby liczby mnogiej. Imiesłów ten nie posiada formy krótkiej, więcej w podrozdziale o imiesłowach przysłówkowych. |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 371: | Linia 562: | ||
|} | |} | ||
| − | + | ===Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego bierny=== | |
| − | Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika niedokonanego. Prawdopodobnie w epoce staropolskiej utracił on swoją produktywność, zachował się jednak w wielu skostniałych | + | Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika niedokonanego. Prawdopodobnie w epoce staropolskiej utracił on swoją produktywność, zachował się jednak w wielu skostniałych formach funkcjonujących jako przymiotniki, jak np.: ''łakomy, rodzimy, znikomy, znajomy (<znajemý), tajemy (<tajemý), kryjomy (<kryjemy), rzekomy, wiadomy'', natomiast niektóre podobne formacje jak np. ''widomy'' (zam. ''*widzimy) są formacjami wtórnymi. |
| + | Na podstawie poświadczonych skostniałych form można zrekonstruować następujące końcówki imiesłowu przymiotnikowego czasu teraźniejszego biernego: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ||
|- | |- | ||
| − | | -omý || | + | | -omý || -omý || -jemý || -imý || -ajemý |
|- | |- | ||
|} | |} | ||
Z reguły występował w charakterze przydawki, rzadziej w charakterze orzecznika. W tym drugim przypadku przyjmował formę krótką przymiotnika. | Z reguły występował w charakterze przydawki, rzadziej w charakterze orzecznika. W tym drugim przypadku przyjmował formę krótką przymiotnika. | ||
| − | + | ===Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego czynny=== | |
| − | + | Nie poświadczono w języku staropolskim imiesłowów przymiotnikowych na ''-wßý'', jedynym tego typu imiesłowem można nazwać imiesłów na ''-łý'', który był tworzony w sposób zdający się wykazywać produktywność, np. ''pobiegłý, umarłý, osſtałý, ſgniłý''. | |
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ||
| + | |- | ||
| + | | -łý || -łý || -jałý || -iłý || -ałý | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| − | + | ===Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego bierny=== | |
Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika przechodniego | Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika przechodniego | ||
| − | |||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 402: | Linia 600: | ||
Imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne na ogół występowały w stronie biernej w funkcji orzecznika, były wówczas odmieniane według formy krótkiej przymiotnika. W przeciwnym razie, w funkcji przydawki, przyjmowały odmianę długą. | Imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne na ogół występowały w stronie biernej w funkcji orzecznika, były wówczas odmieniane według formy krótkiej przymiotnika. W przeciwnym razie, w funkcji przydawki, przyjmowały odmianę długą. | ||
| − | + | ==Imiesłowy przysłówkowe== | |
| − | W języku staropolskim istniały dwa imiesłowy przysłówkowe, każdy w trzech formach, to jest dla rodzaju męskiego, dla rodzaju żeńskiego i nijakiego oraz dla liczby mnogiej, w zależności od podmiotu. Z czasem różnica zaczęła się zacierać i już w [BZ] mamy tylko dwie formy, a czasem jedną dla wszystkich liczb i rodzajów. Imiesłowy te zostały zaliczone do imiesłowów przysłówkowych, ale należy zauważyć, że w zasadzie pełnią one rolę krótkich przymiotników i są przydawkami, a nie orzecznikami, np. ''Rebeka s wiadrem, nioſǿc je na plecu, i jidzie k ſtudnicy i nabrała wody, ''[BZ], ''Wyßedw ottǿd i przißedł letniégo czaſu do ziemie''[BZ]. | + | W języku staropolskim istniały dwa imiesłowy przysłówkowe, każdy w trzech formach, to jest dla rodzaju męskiego, dla rodzaju żeńskiego i nijakiego oraz dla liczby mnogiej, w zależności od podmiotu. Z czasem różnica zaczęła się zacierać i już w [BZ] mamy tylko dwie formy, a czasem jedną dla wszystkich liczb i rodzajów. Imiesłowy te zostały zaliczone do imiesłowów przysłówkowych, według współczesnej terminologii, ale należy zauważyć, że w zasadzie pełnią one rolę krótkich przymiotników i są przydawkami, a nie orzecznikami, np. ''Rebeka s wiadrem, nioſǿc je na plecu, i jidzie k ſtudnicy i nabrała wody, ''[BZ], ''Wyßedw ottǿd i przißedł letniégo czaſu do ziemie''[BZ]. |
| − | + | ===Imiesłów przysłówkowy czasu teraźniejszego=== | |
Tworzony jest od czasowników niedokonanych. Już od samego początku formy mieszają się, zaczyna dominować forma na ''-ǿc''. | Tworzony jest od czasowników niedokonanych. Już od samego początku formy mieszają się, zaczyna dominować forma na ''-ǿc''. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 411: | Linia 609: | ||
! rodzaj i liczba !! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ! rodzaj i liczba !! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ||
|- | |- | ||
| − | ! r. m. l. poj. | + | ! r. m. i n. l. poj. |
| − | | -a || | + | | -a || -na || -jø || -iø || -ajø |
|- | |- | ||
| − | ! r. ż. | + | ! r. ż. l. poj., l. mn. |
| -ǿc || -nǿc || -jǿc || -iǿc || -ajǿc | | -ǿc || -nǿc || -jǿc || -iǿc || -ajǿc | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|- | |- | ||
|} | |} | ||
| − | + | ===Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego=== | |
Tworzony jest nie tylko czasowników dokonanych, ale czasem też niedokonanych. Zdaje się, że od samego początku forma liczby mnogiej oraz rodzaju żeńskiego i nijakiego liczby pojedynczej zlały się, jednak rozróżnienie ich od formy dla rodzaju męskiego było silne i nie widać prawie zmieszania form, które nastąpiło dużo później. Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego tworzony jest ze rdzenia bezokolicznika, a nie od tematu czasownika. | Tworzony jest nie tylko czasowników dokonanych, ale czasem też niedokonanych. Zdaje się, że od samego początku forma liczby mnogiej oraz rodzaju żeńskiego i nijakiego liczby pojedynczej zlały się, jednak rozróżnienie ich od formy dla rodzaju męskiego było silne i nie widać prawie zmieszania form, które nastąpiło dużo później. Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego tworzony jest ze rdzenia bezokolicznika, a nie od tematu czasownika. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 428: | Linia 623: | ||
! rodzaj i liczba !! I kon. !! -ǿć !! -eć !! -ić !! -ać | ! rodzaj i liczba !! I kon. !! -ǿć !! -eć !! -ić !! -ać | ||
|- | |- | ||
| − | ! r. m. l. poj. | + | ! r. m. i n. l. poj. |
| − | | -0, -w || -(n)ǿw || -áw/-éw || -íw || -áw | + | | -0, (-w) || -(n)ǿw || -áw/-éw || -íw || -áw |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|- | |- | ||
| − | ! l. mn. | + | ! r. ż. l. poj., l. mn. |
| − | | | + | | -ßy, (-wßy) || -(n)ǿwßy || -áwßy/-éwßy || -íwßy || -áwßy |
|- | |- | ||
|} | |} | ||
Dla czasowników IV koniugacji forma na ''-éwßy'' jest w zasadzie tylko dla czasowników kończących się na ''-eć'' jak np ''źrzeć''. | Dla czasowników IV koniugacji forma na ''-éwßy'' jest w zasadzie tylko dla czasowników kończących się na ''-eć'' jak np ''źrzeć''. | ||
| − | Końcówka ''-w, -wßy'' pojawia się w I koniugacji okazjonalnie i jest nieetymologiczna, została przeniesiona z innych koniugacji. | + | Końcówka ''-w, -wßy'' (np. ''rzekw'', ''rzekwßy'') pojawia się w I koniugacji okazjonalnie i jest nieetymologiczna, została przeniesiona z innych koniugacji. |
| + | |||
| + | ==Rzeczownik odczasownikowy== | ||
| + | Od czasownika można było utworzyć rzeczownik rodzaju nijakiego, który najczęściej oznaczał czynność opisywaną przez czasownik, z czasem niektóre z nich się leksykalizowały otrzymując odrębne od czasownika znaczenie. | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! I kon. !! II kon. !! III kon. !! IV kon. !! V kon. | ||
| + | |- | ||
| + | | -ienié || -nienié|| -icié, -ucié, -ianié || -ienié || -anié | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| − | + | =Przymiotnik= | |
| − | + | ==Odmiana formy długiej przymiotnika== | |
Przymiotnik w języku staropolskim występował w formie długiej i krótkiej. Forma długa mogła występować w trzech rodzajach, sześciu przypadkach oraz trzech liczbach. Wszystkie przymiotniki odmieniały się w bardzo podobny sposób, staropolski zaciemnił rozróżnienie pomiędzy przymiotnikami miękko- oraz twardotematowymi. | Przymiotnik w języku staropolskim występował w formie długiej i krótkiej. Forma długa mogła występować w trzech rodzajach, sześciu przypadkach oraz trzech liczbach. Wszystkie przymiotniki odmieniały się w bardzo podobny sposób, staropolski zaciemnił rozróżnienie pomiędzy przymiotnikami miękko- oraz twardotematowymi. | ||
| Linia 458: | Linia 660: | ||
|- | |- | ||
! Dat. Sg. | ! Dat. Sg. | ||
| − | | dobrému || | + | | dobrému || dobréj || dobrému |
|- | |- | ||
! Acc. Sg. | ! Acc. Sg. | ||
| Linia 467: | Linia 669: | ||
|- | |- | ||
! Loc. Sg. | ! Loc. Sg. | ||
| − | | dobrem || | + | | dobrem || dobréj || dobrem |
|- | |- | ||
! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ||
| Linia 498: | Linia 700: | ||
W mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskiego oraz w mianowniku liczby podwójnej rodzaju żeńskiego i nijakiego końcówka ''-í'' powodowała drugą palatalizację w przypadku przymiotników na ''-ký, -gý, -chý'', np. ''wielicý, dłúdzý, krußý'' (wielcy, dłudzy, krusi), ale w przypadku przymiotników na ''-ský'' powodowała pierwszą palatalizację, np. ''polßczý, ludzßczý, blíƶczý'' (polscy, ludzcy, bliscy). Dodatkowo nie zachodziła żadna zmiana w przypadku przymiotników na ''-ßý, -ƶý, -czý'', to jest były one równobrzmiące z formami mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego. | W mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskiego oraz w mianowniku liczby podwójnej rodzaju żeńskiego i nijakiego końcówka ''-í'' powodowała drugą palatalizację w przypadku przymiotników na ''-ký, -gý, -chý'', np. ''wielicý, dłúdzý, krußý'' (wielcy, dłudzy, krusi), ale w przypadku przymiotników na ''-ský'' powodowała pierwszą palatalizację, np. ''polßczý, ludzßczý, blíƶczý'' (polscy, ludzcy, bliscy). Dodatkowo nie zachodziła żadna zmiana w przypadku przymiotników na ''-ßý, -ƶý, -czý'', to jest były one równobrzmiące z formami mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego. | ||
| − | + | ==Forma krótka przymiotnika== | |
Większość przymiotników posiadała obok formy długiej także formę krótką, np. ''zdrów'', ''máł'', ''cúdz''. Użycie formy krótkiej było jednak ograniczone do mianownika, rzadziej dopełniacza i biernika. W przypadkach zależnych formy krótkie istnieją wyłącznie w utartych wyrażeniach, np. ''po polsku'', ''z łacińſka''. Poniższa tabelka przedstawia formę krótką przymiotnika w mianowniku i bierniku przymiotnika ''zdrowý'' | Większość przymiotników posiadała obok formy długiej także formę krótką, np. ''zdrów'', ''máł'', ''cúdz''. Użycie formy krótkiej było jednak ograniczone do mianownika, rzadziej dopełniacza i biernika. W przypadkach zależnych formy krótkie istnieją wyłącznie w utartych wyrażeniach, np. ''po polsku'', ''z łacińſka''. Poniższa tabelka przedstawia formę krótką przymiotnika w mianowniku i bierniku przymiotnika ''zdrowý'' | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 527: | Linia 729: | ||
Forma krótka przymiotnika była używana przede wszystkim w sytuacjach, gdzie przymiotnik nie stanowił określenia podmiotu, np. ''Nie płaczy, zdrów tam dojdzie ſýn naß''[BZ]. W przeciwnym przypadku używano formy długiej, np. ''Já-ć ji dowiodø a zaſiø zdrowégo tobie prziwiodø''[BZ]. Forma krótka była też na ogół stosowana w stronie biernej z imiesłowami biernymi, np. ''osławión bødø na faraonowi ''[BZ]. | Forma krótka przymiotnika była używana przede wszystkim w sytuacjach, gdzie przymiotnik nie stanowił określenia podmiotu, np. ''Nie płaczy, zdrów tam dojdzie ſýn naß''[BZ]. W przeciwnym przypadku używano formy długiej, np. ''Já-ć ji dowiodø a zaſiø zdrowégo tobie prziwiodø''[BZ]. Forma krótka była też na ogół stosowana w stronie biernej z imiesłowami biernymi, np. ''osławión bødø na faraonowi ''[BZ]. | ||
| − | + | ==Przymiotniki dzierżawcze== | |
| − | Do wyrażania właściciela w zdaniu w roli przydawki często używano przymiotników dzierżawczych, konstruowanych za pomocą końcówki ''-ów, -owa, -owo'' w przypadku rzeczowników męskich i nijakich oraz za pomocą ''-ín, -ina, -ino'' w przypadku rzeczowników żeńskich. Przymiotniki dzierżawcze podlegały pełnej odmianie przez przypadki i kontynuowały odmianę krótką przymiotnika, ale we wszystkich przypadkach i liczbach. Przymiotnik dzierżawczy znajdował się z reguły przed rzeczownikiem i łączył się z nim w związku zgody, np. ''Jánów dóm, w Jánowie domu''. Poniższa tabelka przedstawia końcówkę ''-ów, -owa, -owo'', ale dla ''-ín, -ina, -ino'' odmiana wyglądała identycznie. | + | Do wyrażania właściciela w zdaniu w roli przydawki często używano przymiotników dzierżawczych, konstruowanych za pomocą końcówki ''-ów, -owa, -owo'' w przypadku rzeczowników męskich i nijakich twardotematowych, odpowiednio ''-éw, -ewa, -ewo'' w przypadku miękkotematowych oraz za pomocą ''-ín, -ina, -ino'' w przypadku rzeczowników żeńskich. W przypadku tego ostatniego zachodziła I palatalizacja. |
| + | |||
| + | Przymiotniki dzierżawcze podlegały pełnej odmianie przez przypadki i kontynuowały odmianę krótką przymiotnika, ale nie we wszystkich przypadkach i liczbach, w zasadzie wymieszano te odmiany. Przymiotnik dzierżawczy znajdował się z reguły przed rzeczownikiem i łączył się z nim w związku zgody, np. ''Jánów dóm, w Jánowie domu''. Poniższa tabelka przedstawia końcówkę ''-ów, -owa, -owo'', ale dla ''-éw, -ewa, -ewo'' oraz ''-ín, -ina, -ino'' odmiana wyglądała identycznie. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 541: | Linia 745: | ||
|- | |- | ||
! Dat. Sg. | ! Dat. Sg. | ||
| − | | -owu || | + | | -owu || -owie || -owu |
|- | |- | ||
! Acc. Sg. | ! Acc. Sg. | ||
| Linia 550: | Linia 754: | ||
|- | |- | ||
! Loc. Sg. | ! Loc. Sg. | ||
| − | | -owie || | + | | -owie || -owie || -owie |
|- | |- | ||
! Nom.=Acc. Du. | ! Nom.=Acc. Du. | ||
| Linia 559: | Linia 763: | ||
|- | |- | ||
! Dat.=Ins. Du. | ! Dat.=Ins. Du. | ||
| − | | || || | + | | *-owýma || *-owýma || *-owýma |
|- | |- | ||
! Nom. Pl. | ! Nom. Pl. | ||
| Linia 580: | Linia 784: | ||
|} | |} | ||
| − | == | + | ==Stopniowanie przymiotników== |
| − | ===Zaimki osobowe | + | |
| + | =Zaimek= | ||
| + | ==Zaimki osobowe== | ||
W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej. | W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 588: | Linia 794: | ||
|- | |- | ||
! Nom. | ! Nom. | ||
| − | | | + | | já || ty || wa || wy || my || wy || — |
|- | |- | ||
! Gen. | ! Gen. | ||
| − | | mnie | + | | mnie || ciebie || naju || waju || nás || wás || ſiebie |
|- | |- | ||
! Dat. | ! Dat. | ||
| − | | mnie, mi || tobie, ci || nama || wama || nám || wám || ſobie | + | | mnie, mi || tobie, ci || nama || wama || nám || wám || ſobie |
|- | |- | ||
! Acc. | ! Acc. | ||
| − | | mnie, miø || ciebie, ciø || | + | | mnie, miø, mie || ciebie, ciø, cie || naju || waju || nás || wás || ſiebie, ſiø, ſie |
|- | |- | ||
! Ins. | ! Ins. | ||
| Linia 603: | Linia 809: | ||
|- | |- | ||
! Loc. | ! Loc. | ||
| − | | mnie || tobie || naju || | + | | mnie || tobie || naju || waju || nás || wás || ſobie |
|} | |} | ||
| − | Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania. Zdarzało się natomiast stosowanie krótkich zaimków | + | Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania. Zdarzało się natomiast stosowanie krótkich zaimków w bierniku. Biernikowe ''miø, ciø, ſiø'' są enklitykami występującymi po przyimku, a ''mie, cie, ſie'' po czasowniku. |
| − | Nie jest jasny status zaimka ''jáz'' oraz biernikowych form ''ny'' i ''wy''. Pojawiają się one | + | Nie jest jasny status zaimka ''jáz'' oraz biernikowych form ''ny'' i ''wy''. Pojawiają się one jednokrotnie w całym kanonie, więc albo są archaizmami (są to pierwotne postaci prasłowiańskich zaimków) albo są to zapożyczenia ze staroczeskiego, w którym te zaimki normalnie istniały. |
| − | + | ==Zaimki wskazujące== | |
| − | Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ''ten, ta, to''. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki. | + | Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ''ten, ta, to''. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki jak ''ów, owa, owo'', ''ón, ona, ono'' (nie mylić z zaimkiem osobowym, por. ''onogo'' i ''jego''). |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 616: | Linia 822: | ||
|- | |- | ||
! Nom.=Voc. Sg. | ! Nom.=Voc. Sg. | ||
| − | | ten || ta || to | + | | tet, ten || ta || to |
|- | |- | ||
! Gen. Sg. | ! Gen. Sg. | ||
| − | | togo || té || togo | + | | togo (tego)|| té || togo (tego) |
|- | |- | ||
! Dat. Sg. | ! Dat. Sg. | ||
| − | | tomu || | + | | tomu (temu) || téj || tomu (temu) |
|- | |- | ||
! Acc. Sg. | ! Acc. Sg. | ||
| − | | ten | + | | tet, ten || tø || to |
|- | |- | ||
! Ins. Sg. | ! Ins. Sg. | ||
| − | | tym || tǿ || tym | + | | *ciem (tym) || tǿ || *ciem (tym) |
|- | |- | ||
! Loc. Sg. | ! Loc. Sg. | ||
| − | | tem || | + | | *tom (tem) || téj || *tom (tem) |
|- | |- | ||
! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ||
| − | | ta || | + | | ta || *ci || *ci |
|- | |- | ||
! Gen.=Loc. Du. | ! Gen.=Loc. Du. | ||
| − | | || || | + | | *tú || *tú || *tú |
|- | |- | ||
! Dat.=Ins. Du. | ! Dat.=Ins. Du. | ||
| − | | tyma || tyma || tyma | + | | *ciema (tyma) || *ciema (tyma) || *ciema (tyma) |
|- | |- | ||
! Nom.=Voc. Pl. | ! Nom.=Voc. Pl. | ||
| Linia 646: | Linia 852: | ||
|- | |- | ||
! Gen. Pl. | ! Gen. Pl. | ||
| − | | tych || tych ||tych | + | | *ciech (tych) || *ciech (tych) || *ciech (tych) |
|- | |- | ||
! Dat. Pl. | ! Dat. Pl. | ||
| − | | tym || tym || tym | + | | ciem (tym) || ciem (tym) || ciem (tym) |
|- | |- | ||
! Acc. Pl. | ! Acc. Pl. | ||
| − | | ty || | + | | ty || ty || ta |
|- | |- | ||
! Ins. Pl. | ! Ins. Pl. | ||
| − | | tymi || tymi || tymi | + | | *ciemi (tymi) || *ciemi (tymi) || *ciemi (tymi) |
|- | |- | ||
! Loc. Pl. | ! Loc. Pl. | ||
| − | | tych || tych || tych | + | | *ciech (tych) || *ciech (tych) || *ciech (tych) |
|} | |} | ||
W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ''ten'' formę ''tet'' pochodzącą ze zduplikowanego psł. ''*tъ''. | W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ''ten'' formę ''tet'' pochodzącą ze zduplikowanego psł. ''*tъ''. | ||
| − | Obok ''togo, tomu'' w późniejszych zabytkach występują ''tego, temu'' z końcówkami wziętymi z zaimków miękkotematowych. Nie poświadczono natomiast innych pierwotnych form, tj. ''ciem, tom, ciemi, ciech''. | + | Obok ''togo, tomu'' w późniejszych zabytkach występują ''tego, temu'' z końcówkami wziętymi z zaimków miękkotematowych. Nie poświadczono natomiast innych pierwotnych form, tj. ''*ciem, *tom, *ciemi, *ciech'' poza celownikowym ''ciem''. Najprawdopodobniej we wczesnej fazie rozwoju staropolszczyzny zanikły one pod wpływem końcówek odmiany zaimków miękkotematowych, jednak ''togo'' oraz ''tomu'' zanikły później. Potwierdzeniem tego faktu zdaje się być to, że podobną sytuację mamy w językach łużyckich. |
| − | + | Odmiana zaimka osobowego ''jen, ja, je'' (spotykanego także w zaimku względnym ''jenƶ''). Podobnie odmieniają się wszystkie miękkotematowe zaimki jak ''sien, sia, sie'', a także odmienne zaimki dzierżawcze ''mój, twój, swój'' i ''naß, waß''. | |
| − | Odmiana zaimka osobowego ''jen, ja, je'' (spotykanego także w zaimku względnym ''jenƶ''). Podobnie odmieniają się wszystkie | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 677: | Linia 882: | ||
|- | |- | ||
! Dat. Sg. | ! Dat. Sg. | ||
| − | | jemu || | + | | jemu || jéj || jemu |
|- | |- | ||
! Acc. Sg. | ! Acc. Sg. | ||
| Linia 686: | Linia 891: | ||
|- | |- | ||
! Loc. Sg. | ! Loc. Sg. | ||
| − | | jem || | + | | jem || jéj || jem |
|- | |- | ||
! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ! Nom.=Acc.=Voc. Du. | ||
| Linia 715: | Linia 920: | ||
| jich || jich || jich | | jich || jich || jich | ||
|} | |} | ||
| − | + | Zaimek ''jen, ja, je'' po przyimkach i tylko po nich przybierał dodatkowe n-, na przykład ''do niego, o niem, ſ nimi''. W narzędniku przy braku przyimka, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, nie było n-, na przykład ''bødzieß ſiø jimi cießyć''[BZ]. | |
| − | + | Zarówno w przypadku zaimków miękko-, jak i twardotematowych, odnotowujemy mieszanie się dopełniacza z celownikiem i miejscownikiem w liczbie pojedynczej w rodzaju żeńskim (''té, téj, téj'' i ''jé, jéj, jéj''). To zmieszanie nasila się z czasem, doprowadzając do zaniku rozróżnienia tych przypadków. | |
| − | ===Zaimki pytajne | + | ===Lista zaimków wskazujących=== |
| + | * '''jen, ja, je''' | ||
| + | * '''ón, ona, ono''' - dalszy zaimek wskazujący, w funkcji zaimka wskazującego (nie osobowego) zachowywał formę ''ón, onego, onemu'' także w przypadkach zależnych. Na przykład ''przißedł onéj dziéwki brat do onego to ſługy''[BZ]. | ||
| + | * '''ów, owa, owo''' | ||
| + | * '''*ſien, *ſia, *ſie''' - zaimek wskazujący używany sporadycznie, w zasadzie zawsze w funkcji wskazania obecnego czasu, chyba nieobecny poza stałymi wyrażeniami jak ''ſiego dnia'' (tego dnia, dzisiaj), ''dzinſia'' (dzisiaj), ''letoſie'' (obecnego roku), ''ſiego roku'' (obecnego roku). | ||
| + | * '''ten, ta, to''' - bliski zaimek wskazujący, często wzmacniany dodatkowym ''to'', np. ''na znamiø tego to miłoſierdziá''[KG]. | ||
| + | |||
| + | ==Zaimki pytajne== | ||
Odmiana zaimków pytajnych ''kto'' oraz ''czſo''. | Odmiana zaimków pytajnych ''kto'' oraz ''czſo''. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| Linia 741: | Linia 953: | ||
| kem || czem | | kem || czem | ||
|} | |} | ||
| − | Krótka postać ''cz'' istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład ''we | + | Krótka postać ''cz'' istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład ''we cz, za cz, o cz'' – w co, za co, o co. |
| + | |||
| + | Oprócz tych dwóch zaimków, występujących wyłącznie w liczbie pojedynczej, mamy także zaimki odmieniające się jak przymiotniki (za wyjątkiem '''czýj, czyja, czyje''', który odmieniał się według odmiany zaimka miękkiego), tj. także przez rodzaje i liczby: | ||
| + | * '''czýj, czyja, czyje''' | ||
| + | * '''kaký, kaká, kaké''' | ||
| + | * '''którý, którá, któré''' | ||
| + | * '''ký, ká, ké''' | ||
| + | |||
| + | ==Zaimki przeczące== | ||
| + | Odmiana zaimków przeczących ''nikt(o)'' oraz ''niczſ(o)''. | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | !Nom. | ||
| + | | nikt(o) || niczſ(o) | ||
| + | |- | ||
| + | ! Gen. | ||
| + | | nikogo || niczego | ||
| + | |- | ||
| + | ! Dat. | ||
| + | | nikomu || niczemu | ||
| + | |- | ||
| + | ! Acc. | ||
| + | | nikogo || niczſo, nicz | ||
| + | |- | ||
| + | ! Ins. | ||
| + | | nikým || niczým | ||
| + | |- | ||
| + | ! Loc. | ||
| + | | nikem || niczem | ||
| + | |} | ||
| + | Zaimki przeczące łącznie z członem ''ni-'' występowały wszędzie, oprócz pozycji po przyimku. W przypadku występowania po przyimku, przyimek wchodził za ''ni-''. Więcej o tym w Składni. | ||
| + | |||
| + | ==Zaimki dzierżawcze== | ||
| + | Zaimki dzierżawcze dzieliły się na odmienne i nieodmienne. Zaimki odmienne istniały w pierwszej i drugiej osobie liczby pojedynczej oraz mnogiej. | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! 1 os. l. poj. !! 2 os. l. poj. !! 1 os. l. mn. !! 2 os. l. mn. !! zaimek dzierżawczy zwrotny | ||
| + | |- | ||
| + | |||
| + | | mój, moja, moje || twój, twoja, twoje || naß, naßa, naße || waß, waßa, waße || ſwój, ſwoja, ſwoje | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| + | Zaimki dzierżawcze ''mój, twój, ſwój'' przyjmowały te same końcówki, co zaimek ''jen, ja, je'' w odpowiednim przypadku, liczbie i rodzaju. Zaimki dzierżawcze ''naß, waß'' odmieniały się również według tego paradygmatu, choć z czasem zaczęły przyjmować końcówki przymiotników. | ||
| + | |||
| + | W liczbie podwójnej występowały nieodmienne ''naju, waju'' będące właściwie dopełniaczem zaimków osobowych. Podobnie rzecz się miała w przypadku zaimków dzierżawczych trzeciej osoby, które również były tożsame z dopełniaczem odpowiedniego zaimka osobowego, to jest ''jego, jé, jego, jú, jich''. Te ostatnie zaimki dzierżawcze nie otrzymywały ''n-'' po przyimkach. | ||
| − | == | + | Obok form ''mój, moja, moje'' i podobnych istniały także, równie popularne, formy ''mój, má, mé'' odmieniane jak przymiotniki. Jednak warto zauważyć, że formy te praktycznie nie występują w polskich gwarach, dlatego są prawdopodobnie wpływem staroczeskiego na literacką staropolszczyznę. |
| − | Odmiana zaimka | + | |
| + | ==Zaimek uogólniający== | ||
| + | Odmiana zaimka uogólniającego ''wßytek, wßytka, wßytko'': | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|- | |- | ||
| Linia 756: | Linia 1014: | ||
|- | |- | ||
! Dat. Sg. | ! Dat. Sg. | ||
| − | | wßemu || | + | | wßemu || wßéj || wßemu |
|- | |- | ||
! Acc. Sg. | ! Acc. Sg. | ||
| Linia 765: | Linia 1023: | ||
|- | |- | ||
! Loc. Sg. | ! Loc. Sg. | ||
| − | | wßem || | + | | wßem || wßéj || wßem |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
|- | |- | ||
! Nom.=Voc. Pl. | ! Nom.=Voc. Pl. | ||
| Linia 783: | Linia 1032: | ||
|- | |- | ||
! Dat. Pl. | ! Dat. Pl. | ||
| − | | wßem || || | + | | wßem ||wßem ||wßem |
|- | |- | ||
! Acc. Pl. | ! Acc. Pl. | ||
| Linia 794: | Linia 1043: | ||
| wßech || wßech || wßech | | wßech || wßech || wßech | ||
|} | |} | ||
| − | Można zauważyć formy zaimka ''wßytek'' w mianowniku i bierniku oraz ''*wßen, wßa, wße'' w pozostałych przypadkach, czasem też bierniku. Formy zaimka ''wßytek'' pojawiają się również w pozostałych przypadkach, ale zdaje się to być późniejszą tendencją. Nie poświadczono natomiast krótszego zaimka w mianowniku. | + | Można zauważyć formy zaimka ''wßytek'' w mianowniku i bierniku oraz ''*wßen, *wßa, *wße'' w pozostałych przypadkach, czasem też bierniku. Formy zaimka ''wßytek'' pojawiają się również w pozostałych przypadkach, ale zdaje się to być późniejszą tendencją. Nie poświadczono natomiast krótszego zaimka w mianowniku. |
| + | |||
| + | Zaimek ten nie tworzył liczby podwójnej. Używano w tym znaczeniu zaimka ''oba, obie, obie''. | ||
| + | |||
| + | ==Zaimki nieodmienne== | ||
| + | Poniższa lista przedstawia zaimki nieuwzględnione wcześniej, to jest zaimki nieodmienne. | ||
| + | * '''drugdy''' - innego razu. ''a drugdy mu zbijǿ plece''[Roz]. | ||
| + | * '''dojǿd''' - dopóki, do kiedy. ''wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli''[BZ]. | ||
| + | * '''dokǿd''' - dokąd. ''otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?''[BZ]. | ||
| + | * '''jako''' | ||
| + | * '''jile''' | ||
| + | * '''jinako''' - inaczej. ''jinako morzø złé mnichy, którzí majǿ zákón lichý''[Roz]. | ||
| + | * '''jindzie''' | ||
| + | * '''jinødy''' | ||
| + | * '''*jødy''' | ||
| + | * '''kako''' | ||
| + | * '''kamo''' | ||
| + | * '''kdy''' | ||
| + | * '''kdzie''' - gdzie, zaimek względny i pytajny. ''kdzie jeſt Abel twój brat?''[BZ]. | ||
| + | * '''kegdy''' - kiedy, zaimek pytajny. ''kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł''[RPy]. | ||
| + | * '''kødy''' | ||
| + | * '''niekdy''' - kiedyś, pewnego razu. ''niekdy była otdana po rzǿd siédmi møƶóm''[BZ]. | ||
| + | * '''nikdy''' - nigdy. ''czego ot jinégo nie rád cirzpíß, wídź, by nikdy jinému ty tego nie uczyníł''[BZ]. | ||
| + | * '''ondzie''' - tam. ''bo ejipské, któré ninie widzície, ondzie wiøcéj jich nie uźrzície na wieki''[BZ]. | ||
| + | * '''otjǿd''' - ???. ''otjǿd-ƶe to wynidǿ końce ku wſi jimieniem Adar''[BZ]. | ||
| + | * '''otkǿd''' - skąd, odkąd. ''otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?''[BZ]. | ||
| + | * '''ottǿd''' - odtąd, stąd, z tego miejsca. ''a wyßedwßy ottǿd, ſtany ſǿ rozbili ſynowie iſraelßczý''[BZ]. | ||
| + | * '''tamo''' - tam. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. | ||
| + | * '''tegdy''' - wtedy. ''kdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego''[BZ]. | ||
| + | * '''tødy''' | ||
| + | * '''tu''' - tutaj. ''około wßytkéj ziemié Ejulat, tu, kdzie-ƶ ſiø złoto rodzí''[BZ]. | ||
| + | * '''tyle''' | ||
| + | * '''ówdzie''' | ||
| + | * '''wßako''' | ||
| + | * '''wßdy''' - zawsze. ''przez miecza Bóg jich bojowáł za nie a wßdy zwiciøƶýł''[BZ]. | ||
| + | * '''wßødy''' - wszędzie. ''Olofernes, ſjeźdzíw wßødy wokół, nájdzie studnice''[BZ]. | ||
| − | == | + | ==Podsumowanie zaimków nieosobowych== |
| − | ===Liczbniki główne | + | Zaimki proste (bez zbędnych przyrostków jak '''ni-, nie-''') w epoce staropolskiej wykazywały jeszcze przeźrzystą budowę słowotwórczą, która pozwala na ich uporządkowanie: |
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! sufiks \ prefiks!! t- !! s- !! ow- !! on- !! wß- !! k- !! j- !! jin- !! drug- | ||
| + | |- | ||
| + | ! -ako | ||
| + | | tako || siako || owako || *onako || wßako || kako || jako || jinako || *drugako | ||
| + | |- | ||
| + | ! -aký | ||
| + | | taký || siaký || owaký || *onaký || wßaký || kaký || jaký || jinaký || *drugaký | ||
| + | |- | ||
| + | ! -amo | ||
| + | | tamo || *siamo || *owamo || *onamo || *wßamo || kamo || *jamo || *jinamo || *drugamo | ||
| + | |- | ||
| + | ! -dzie | ||
| + | | (tu) || *sdzie || ówdzie || óndzie || wßødzie ||kdzie || || jindzie|| drugdzie | ||
| + | |- | ||
| + | ! -gdy | ||
| + | | tegdy || *siegdy || *owegdy || *onegdy || wßdy || kiegdy || gdy || *jindy || drugdy | ||
| + | |- | ||
| + | ! -ødy | ||
| + | | tødy|| *siødy || *owødy || *onødy || wßødy || kødy || *jødy || jinødy || *drugødy | ||
| + | |- | ||
| + | ! do- -ødy | ||
| + | | dotǿd|| *dosiǿd || *doowǿd || *doonǿd || dowßǿd || dokǿd || dojǿd || *dojinǿd || *dodrugǿd | ||
| + | |- | ||
| + | ! ot- -ødy | ||
| + | | ottǿd|| *otsiǿd || *otowǿd || *otonǿd || *otewßǿd || otkǿd || otjǿd || *otjinǿd || *otdrugǿd | ||
| + | |- | ||
| + | ! -ile | ||
| + | | tyle || || || || || || jile || || | ||
| + | |- | ||
| + | ! -oliko | ||
| + | | || || || || || kielko || || || | ||
| + | |- | ||
| + | ! -oliký | ||
| + | | || || || || wßeliký || || || || | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | =Liczebnik= | ||
| + | ==Liczbniki główne== | ||
Liczbnik ''jedzín, jedna, jedno'' odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący. | Liczbnik ''jedzín, jedna, jedno'' odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący. | ||
<br> | <br> | ||
| Linia 814: | Linia 1138: | ||
| dwiema || dwiema | | dwiema || dwiema | ||
|} | |} | ||
| − | Podobnie odmieniał się | + | Podobnie odmieniał się zaimek ''oba, obie''. |
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! przypadek !! r. męski !! r. żeński i nijaki | ||
| + | |- | ||
| + | ! Nom.=Acc. | ||
| + | | oba || obie | ||
| + | |- | ||
| + | ! Gen.=Loc. | ||
| + | | obú || obú | ||
| + | |- | ||
| + | ! Dat.=Ins. | ||
| + | | obiema || obiema | ||
| + | |} | ||
| + | Nie istniały twory takie jak ''obydwa'', są to formacje późne. | ||
Poniżej tabelka odmiany liczebnika ''trzé, trzi''. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody. | Poniżej tabelka odmiany liczebnika ''trzé, trzi''. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody. | ||
| Linia 825: | Linia 1163: | ||
|- | |- | ||
! Gen. | ! Gen. | ||
| − | | | + | | trzí || trzí |
|- | |- | ||
! Dat. | ! Dat. | ||
| − | | | + | | trzem || trzem |
|- | |- | ||
! Acc. | ! Acc. | ||
| − | | | + | | trzi || trzi |
|- | |- | ||
! Ins. | ! Ins. | ||
| Linia 846: | Linia 1184: | ||
|- | |- | ||
! Nom. | ! Nom. | ||
| − | | | + | | cztyrzé || cztyrzi |
|- | |- | ||
! Gen. | ! Gen. | ||
| − | | cztyr || | + | | cztyr || cztyr |
|- | |- | ||
! Dat. | ! Dat. | ||
| − | | || | + | | cztyrzem || cztyrzem |
|- | |- | ||
! Acc. | ! Acc. | ||
| − | | || cztyrzi | + | | cztyrzi || cztyrzi |
|- | |- | ||
! Ins. | ! Ins. | ||
| − | | | + | | cztyrzmi || cztyrzmi |
|- | |- | ||
! Loc. | ! Loc. | ||
| cztyrzech || cztyrzech | | cztyrzech || cztyrzech | ||
|} | |} | ||
| + | Z czasem odmiana liczebników 2-4 się zmieniała, liczebniki wpływały na siebie jak i na końcówki rzeczowników, jednak został poświadczony taki stan w zasadzie wynikający wprost z tego odziedziczonego z prasłowiańskiego | ||
Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli ''piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć'' odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie ''piøć''. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej w mianowniku i bierniku oraz związek zgody w przypadkach zależnych. Jedna forma dla wszystkich rodzajów. | Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli ''piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć'' odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie ''piøć''. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej w mianowniku i bierniku oraz związek zgody w przypadkach zależnych. Jedna forma dla wszystkich rodzajów. | ||
| Linia 871: | Linia 1210: | ||
|- | |- | ||
! Gen. | ! Gen. | ||
| − | | | + | | piǿci |
|- | |- | ||
! Dat. | ! Dat. | ||
| − | | | + | | piǿci |
|- | |- | ||
! Acc. | ! Acc. | ||
| − | | | + | | piǿć |
|- | |- | ||
! Ins. | ! Ins. | ||
| − | | | + | | piǿciǿ |
|- | |- | ||
! Loc. | ! Loc. | ||
| − | | | + | | piǿci |
|} | |} | ||
| Linia 890: | Linia 1229: | ||
Liczebnik ''ſto'' odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: ''dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet''. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu. | Liczebnik ''ſto'' odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: ''dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet''. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu. | ||
| − | + | ==Liczebniki zbiorowe== | |
| − | Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami oznaczającymi zbiorowości oraz tymi, które nie posiadały liczby pojedynczej, a także w przypadku osobników młodych, na przykład ''dwoje | + | Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami oznaczającymi zbiorowości oraz tymi, które nie posiadały liczby pojedynczej, a także w przypadku osobników młodych, na przykład ''dwoje dźwiérze''[RKa] (dwoje drzwi), ''Z Jersona byłaſta dwoja czeládź: lebniczſká a ſemeitſká''[BZ], ''Abraham obráw ſiedmioro jagniǿt z ſtada i poſtawi na pamiøć''[BZ]. |
Liczebniki zbiorowe "dwoje" i "troje" były rodzajowe: ''dwój, dwoja, dwoje'' oraz ''trój, troja, troje'', pozostałe były bezrodzajowe: ''cztworo, piøcioro, ßeſcioro, ſiedmioro, oſmioro, dziewiøcioro, dzieſiøcioro''. | Liczebniki zbiorowe "dwoje" i "troje" były rodzajowe: ''dwój, dwoja, dwoje'' oraz ''trój, troja, troje'', pozostałe były bezrodzajowe: ''cztworo, piøcioro, ßeſcioro, ſiedmioro, oſmioro, dziewiøcioro, dzieſiøcioro''. | ||
| − | + | ==Liczebniki porządkowe== | |
Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to ''pirzwý, drugý, trzecí, cztwártý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, óſmý, dziewiǿtý, dzieſiǿtý''. | Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to ''pirzwý, drugý, trzecí, cztwártý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, óſmý, dziewiǿtý, dzieſiǿtý''. | ||
| − | + | ==Liczebniki sposobu== | |
W języku staropolskim istniały i były często używane liczebniki, a w zasadzie wyrażenia przysłówkowe ''ſamojédź, ſamowtór, ſamotrzeć, ſamocztwart, ſamopiøt, ſamoßost, ſamoſiedm, ſamooſm, ſamodziewiøt, ſamodzieſiøt'', a także wyższe liczebniki, jednak te wyższe nie wykazują już jednej postaci, więc mogą być formacjami analogicznymi. Wyrażenia te tłumaczymy jako "sam, w pojedynkę", "sami, w dwie osoby" itd.. | W języku staropolskim istniały i były często używane liczebniki, a w zasadzie wyrażenia przysłówkowe ''ſamojédź, ſamowtór, ſamotrzeć, ſamocztwart, ſamopiøt, ſamoßost, ſamoſiedm, ſamooſm, ſamodziewiøt, ſamodzieſiøt'', a także wyższe liczebniki, jednak te wyższe nie wykazują już jednej postaci, więc mogą być formacjami analogicznymi. Wyrażenia te tłumaczymy jako "sam, w pojedynkę", "sami, w dwie osoby" itd.. | ||
| − | + | =Przyimek= | |
Przyimki w języku staropolskim były nieodmienną częścią mowy. Każdy przyimek mógł łączyć się z od jednego do trzech przypadków, co często zmieniało znaczenie zwrotu. | Przyimki w języku staropolskim były nieodmienną częścią mowy. Każdy przyimek mógł łączyć się z od jednego do trzech przypadków, co często zmieniało znaczenie zwrotu. | ||
Przyimki zakończone na spółgłoskę niekiedy występowały w formie wzdłużonej o dodatkowe ''-e''. Miało to miejsce wyłącznie w miejscach, gdzie w języku prasłowiańskim w następnej sylabie występował jer (ewentualnie, rzadziej, *e), który następnie w dobie staropolskiej wypadł. Dlatego konsekwentnie pisano ''ſe ćmǿ, ſe cztyrzmi'' ale ''s ſwými'', gdyż w ostatnim przykładzie w drugim wyrazie nie było jeru, który wypadł. | Przyimki zakończone na spółgłoskę niekiedy występowały w formie wzdłużonej o dodatkowe ''-e''. Miało to miejsce wyłącznie w miejscach, gdzie w języku prasłowiańskim w następnej sylabie występował jer (ewentualnie, rzadziej, *e), który następnie w dobie staropolskiej wypadł. Dlatego konsekwentnie pisano ''ſe ćmǿ, ſe cztyrzmi'' ale ''s ſwými'', gdyż w ostatnim przykładzie w drugim wyrazie nie było jeru, który wypadł. | ||
| − | == | + | ==Poimek== |
W języku staropolskim istniał co najmniej jeden poimek, był to ''dziela'', potem zapisywany jako ''dlá'' o znaczeniu "z powodu, z przyczyny" i łączący się z dopełniaczem. Z racji bycia poimkiem występował zawsze po rzeczowniku bądź zaimku, na przykład ''ciebie dlá'' (dla ciebie, z twojego powodu), ''togodlá'' (dlatego, z tego powodu). Nie jest jasne czy pierwotna forma ''dziela'' jest staropolskim archaizmem, czy może została ona wprowadzona ze staroczeskiego. | W języku staropolskim istniał co najmniej jeden poimek, był to ''dziela'', potem zapisywany jako ''dlá'' o znaczeniu "z powodu, z przyczyny" i łączący się z dopełniaczem. Z racji bycia poimkiem występował zawsze po rzeczowniku bądź zaimku, na przykład ''ciebie dlá'' (dla ciebie, z twojego powodu), ''togodlá'' (dlatego, z tego powodu). Nie jest jasne czy pierwotna forma ''dziela'' jest staropolskim archaizmem, czy może została ona wprowadzona ze staroczeskiego. | ||
| − | + | ==Lista przyimków== | |
W poniższej liście zebrano wszystkie przyimki języka staropolskiego, każdy występuje tyle razy, z iloma przypadkami się łączy i w ilu znaczeniach występuje. Jeśli podane są dwie formy to druga jest późniejsza, wtórna. | W poniższej liście zebrano wszystkie przyimki języka staropolskiego, każdy występuje tyle razy, z iloma przypadkami się łączy i w ilu znaczeniach występuje. Jeśli podane są dwie formy to druga jest późniejsza, wtórna. | ||
| + | * '''do''' - do (+Gen.), w znaczeniu czasu i miejsca. ''drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg''[PF]. | ||
* '''dziela, dlá''' - z powodu (+Gen.), ''ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. | * '''dziela, dlá''' - z powodu (+Gen.), ''ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. | ||
* '''k''' - ku, do (+Dat.), '' Powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […]''[BZ]. | * '''k''' - ku, do (+Dat.), '' Powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […]''[BZ]. | ||
| Linia 918: | Linia 1258: | ||
* '''o''' - o (+Loc.), ''bych mógł o tem czſo powiedzieć''[ZS]. | * '''o''' - o (+Loc.), ''bych mógł o tem czſo powiedzieć''[ZS]. | ||
* '''pod''' - pod (+Ins.), ''i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých''[KŚ]. | * '''pod''' - pod (+Ins.), ''i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých''[KŚ]. | ||
| + | * '''podłúg''' - według (+Gen.). ''ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé''[PF]. | ||
* '''przez''' - bez (+Gen.), ''ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár''[KG]. | * '''przez''' - bez (+Gen.), ''ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár''[KG]. | ||
* '''s''' - z, z powierzchni (+Gen.), ''jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm''[PF]. | * '''s''' - z, z powierzchni (+Gen.), ''jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm''[PF]. | ||
* '''s''' - z (+Ins.), ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. | * '''s''' - z (+Ins.), ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. | ||
| − | |||
* '''w''' - w (+Acc.), ''dußa moja pwała w Pana''[PF]. | * '''w''' - w (+Acc.), ''dußa moja pwała w Pana''[PF]. | ||
* '''w''' - w (+Loc.), ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. | * '''w''' - w (+Loc.), ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. | ||
| − | * '''wz''' - | + | * '''wz''' - wzdłuż, poprzez (+Acc.), ''wznioſły koráb́ wz górø od ziemie''[BZ]. |
| + | * '''z''' - z, zwewnątrz (+Gen.), ''uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo''[BZ]. | ||
| − | == | + | =Spójniki= |
| + | * '''a''' | ||
| + | * '''ale''' | ||
| + | * '''bo''' | ||
| + | * '''i''' | ||
| − | == | + | =Partykuły= |
| + | * '''ać''' | ||
| + | * '''awa''' | ||
| + | * '''bodáj''' | ||
| + | * '''ci, -ć''' | ||
| + | * '''czy''' | ||
| + | * '''li''' | ||
| + | * '''ni''' | ||
| + | * '''nie''' | ||
| + | * '''nié''' | ||
| + | * '''niech''' | ||
| + | * '''owa''' | ||
| + | * '''snádź''' | ||
| + | * '''ƶe, -ƶ''' | ||
| − | ====Podwójny przyimek | + | =Osobliwe konstrukcje składniowe= |
| + | |||
| + | ==Podwójny przyimek== | ||
W przypadku nazw własnych dookreślonych rzeczownikiem pospolitym przyimek może pojawić się dwukrotnie, na przykład ''o ƶenie o Margorzacie'', ''do miasta do Jeruzalem''. Konstrukcja ta szybko zanika i w późniejszych tekstach kanonu jest nieobecna. | W przypadku nazw własnych dookreślonych rzeczownikiem pospolitym przyimek może pojawić się dwukrotnie, na przykład ''o ƶenie o Margorzacie'', ''do miasta do Jeruzalem''. Konstrukcja ta szybko zanika i w późniejszych tekstach kanonu jest nieobecna. | ||
| + | |||
| + | ==Zaimki ''nikt, niczſ'' z przyimkami== | ||
| + | Zaimki ''nikt, niczſ'' z przyimkami zachowywały się w dość szczególny sposób, to znaczy przyimek w takim wyrażeniu znajdował się na drugim miejscu, np. ''ten, jen '''ni na czem''' ſwéj woléj nie chce mieć ani má, jen ſiø '''ni za cz''' nie waƶý ani liczý, jen ſiø ſám ſobie '''ni w czem''' nie podobá ani chwalí''[KWŚ]. | ||
| + | |||
| + | ==Zdania względne z ''jenƶ(e), jaƶ(e), jeƶ(e)''== | ||
| + | Odpowiednikiem nowopolskiego "który" w funkcji zaimka względnego (tworzącego zdanie podrzędne) był ''jenƶ(e), jaƶ(e), jeƶ(e)''. Zaimek ten dostosowywał się do przypadku, liczby i rodzaju i poza stałą cząstką ''-ƶ(e)'' odmieniał się tak jak zaimek ''jen, ja, je''. Przykład użycia w zdaniu: ''błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt''[PF], ''A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. | ||
| + | |||
| + | ==Żywotność== | ||
| + | Żywotność w języku staropolskim, jak i w wielu innych językach słowiańskich, powodowała zrównanie biernika liczby pojedynczej oraz podwójnej niektórych rzeczowników z dopełniaczem, dzięki czemu biernik i mianownik brzmiały inaczej, więc unikano nieporozumień. We współczesnym języku polskim żywotność dotyczy wszystkich rzeczowników rodzaju męskiego nazywających osoby płci męskiej oraz zwierzęta, jednak w staropolszczyźnie było to ograniczone w zasadzie do osób. Żywotność w przypadku rzeczowników nazywających zwierzęta zdarzała się bardzo rzadko, na ogół biernik był równy mianownikowi, np. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz''[RPy]. Żywotność nie dotyczyła liczby mnogiej, w której biernik był na ogół różny od mianownika. | ||
| + | |||
| + | W języku staropolskim nie ma śladów męskoosobowości, wykształciła się ona dopiero w dobie średniopolskiej. Oznacza to, że formy mianownika czy biernika liczby mnogiej nie zależą od tego, czy odmieniany rzeczownik oznacza postać męską, żywotną, czy nieżywotną. | ||
=Słownik= | =Słownik= | ||
Kolejność słów w słowniku jest alfabetyczna, jedynie długość samogłosek nie wpływa na położenie w słowniku. | Kolejność słów w słowniku jest alfabetyczna, jedynie długość samogłosek nie wpływa na położenie w słowniku. | ||
==Aa== | ==Aa== | ||
| + | * '''ale''' - ale, lecz. ''ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego''[PF]. | ||
* '''anjéł''' - anioł. ''poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo''[KŚ]. anjéł (NSg); anjeła (GASg); anjeli (APl); | * '''anjéł''' - anioł. ''poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo''[KŚ]. anjéł (NSg); anjeła (GASg); anjeli (APl); | ||
* '''awa''' - oto. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. | * '''awa''' - oto. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. | ||
==Bb== | ==Bb== | ||
| + | * '''baba''' - baba, stara kobieta. ''drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie''[BZ]. babie (NAVDu); | ||
* '''barzo''' - bardzo. ''bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | * '''barzo''' - bardzo. ''bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | ||
* '''biáłý''' - biały. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. bielßé (mNPlCmp); | * '''biáłý''' - biały. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. bielßé (mNPlCmp); | ||
* '''biſkup''' - biskup. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. biſkupowi (DSg); | * '''biſkup''' - biskup. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. biſkupowi (DSg); | ||
| + | * '''bladý''' - blady. ''chudá, bladá, ƶółté líce''[Roz]. | ||
| + | * '''błogoſławioný ''' - błogosławiony. ''błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt''[PF]. | ||
| + | * '''bo''' - bo, ponieważ. ''oſromoceni bødǿ, bo Bóg wzgárdzáł jimi''[PF]. | ||
* '''Bóg''' - Bóg. ''jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł''[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GASg); Bogu, ~owi (DSg); Bogem (ISg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl); bogy (APl); bogy (IPl); bodzech (LPl); | * '''Bóg''' - Bóg. ''jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł''[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GASg); Bogu, ~owi (DSg); Bogem (ISg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl); bogy (APl); bogy (IPl); bodzech (LPl); | ||
* '''bogatſtwo''' - bogactwo. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. | * '''bogatſtwo''' - bogactwo. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. | ||
* '''bogatý''' - bogaty. ''bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | * '''bogatý''' - bogaty. ''bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | ||
| + | * '''Bogdáj''' - daj Bóg. ''tako Bogdáj bychom ßli ßwytcy w ráj''[Br]. | ||
* '''bok''' - bok. ''udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø''[BZ]. boku (GSg); boku (GLDu); | * '''bok''' - bok. ''udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø''[BZ]. boku (GSg); boku (GLDu); | ||
* '''Boƶý''' - Boży. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. Boƶý (mNSg); | * '''Boƶý''' - Boży. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. Boƶý (mNSg); | ||
| − | * '''braciá''' - rodzeństwo; brać. '' | + | * '''braciá''' - rodzeństwo; brać. ''widzcie, braciá miłá, zbawienié''[KŚ]. braciá (NVSg); braciǿ (ISg); |
* '''brat''' - brat; bliźni. ''Ján jeſt naß brat''[RPo]. brat (NSg); brata (GASg); bratu (DSg); bracie (VSg); bratoma (DIDu); bratów (GPl); bratóm (DPl); braty (IPl); | * '''brat''' - brat; bliźni. ''Ján jeſt naß brat''[RPo]. brat (NSg); brata (GASg); bratu (DSg); bracie (VSg); bratoma (DIDu); bratów (GPl); bratóm (DPl); braty (IPl); | ||
* '''brózda''' - bruzda, rynna. ''Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ''[RPy]. brózd (GPl); | * '''brózda''' - bruzda, rynna. ''Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ''[RPy]. brózd (GPl); | ||
| − | * '''brzég''' - brzeg. '' | + | * '''brzég''' - brzeg. '' piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém''[BZ]. brzegu (GSg); brzedze, ~gu (LSg); brzegy (APl); |
| + | * '''bujać''' - szaleć. ''w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?''[KŚ]. bujać (Inf); | ||
| + | * '''być''' - być. '' jeßcze karmie jich biechǿ w uſciech jich''[PF]. bieße (3SgImpf); biechǿ (3PlImpf); | ||
| + | * '''bydlić''' - mieszkać, przebywać. ''kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli''[KG]. bydlić (Inf); | ||
==Cc== | ==Cc== | ||
| + | * '''całý''' - cały. '' ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk''[BZ]. | ||
| + | * '''ciało''' - ciało. ''ſeßło jeſt ciało moje i ſirzdce moje''[PF]. ciało (NAVSg); ciała (GSg); ciału (DSg); ciałem (ISg); ciele (LSg); | ||
| + | * '''cielø''' - cielę. ''nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów''[PF]. cieløcia (GSg); cielǿt (GPl); | ||
| + | * '''cirzpieć''' - cierpieć. ''Jezu Kryſt prawý cirzpiáł za nás rany''[Br]. cirzpiáł (m3SgPst); | ||
* '''cudo''' - cud. ''w jego ucießném wielikých cúd czyniení''[KŚ]. cuda (NAVPl); cúd (GPl); | * '''cudo''' - cud. ''w jego ucießném wielikých cúd czyniení''[KŚ]. cuda (NAVPl); cúd (GPl); | ||
* '''cudzý''' - cudzy. ''Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta''[BZ]. cudzǿ (fASg); cúdz (mNSg); | * '''cudzý''' - cudzy. ''Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta''[BZ]. cudzǿ (fASg); cúdz (mNSg); | ||
==Ćć== | ==Ćć== | ||
| − | * '''ćma''' - ciemność. ''rozdzielíł ſwiatłoſć ode ćmy''[BZ]. ćmy (GSg); ćmǿ (ASg); ćmy (NAVPl); ćmach (LPl); | + | * '''ćma''' - ciemność. ''rozdzielíł ſwiatłoſć ode ćmy''[BZ]. ćmy (GSg); ćmǿ (ASg); ćmy (NAVPl); ciem (GPl); ćmach (LPl); |
==CZcz== | ==CZcz== | ||
| − | * '''czas''' - czas. ''w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali''[KG]. czas (NASg); czasu (GSg); czasów (GPl); czasy (APl); | + | * '''czakać''' - wyczekiwać. ''tako tych króléw Sýn Boƶý dłúgo czakáł, jiƶe za trzinadzieſcie dni ot narodzeniá jich''[KŚ]. czakáł (m3SgPst); czakanié (Grnd); |
| + | * '''czarný''' - czarny. ''były ſǿ Labanowy wßytky biáłé a czarné owce''[BZ]. | ||
| + | * '''czarowník''' - czarownik. ''zawołá farao mødrców a czarowníków''[BZ]. czarownícy (NPl); czarowníków (GSg); | ||
| + | * '''czart''' - diabeł. ''przidǿc czart jimieniem Asmodeus, rǿcze udawíł''[BZ]. czart (NSg); | ||
| + | * '''czary''' - czary. ''uczynili takie-ƶ czarownícy ejipßczy swými czary''[BZ]. czary (NAPl); czary (IPl); | ||
| + | * '''czas''' - czas. ''w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali''[KG]. czas (NASg); czasu (GSg); czasów (GPl); czasóm (DPl); czasy (APl); | ||
| + | * '''czáßka''' - czaszka. ''na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné''[BZ]. czáßkø (ASg); czáßky (NAPl); | ||
| + | * '''czbán''' - dzban. ''ku rozmajitéj potrzebie ſtołowéj, octowé czbany, banie, czeße''[BZ]. czbany (APl); | ||
| + | * '''czekać''' - ''wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli''[BZ]. czekać (Inf); | ||
* '''czeládź''' - domownicy, służba, pachołkowie. ''Ty a twá czeládź wnidzi w koráb́''[BZ]. czeládź (NASg); czeladzi (GDLSg); czeladziǿ (ISg); czeladziach (LPl); | * '''czeládź''' - domownicy, służba, pachołkowie. ''Ty a twá czeládź wnidzi w koráb́''[BZ]. czeládź (NASg); czeladzi (GDLSg); czeladziǿ (ISg); czeladziach (LPl); | ||
| + | * '''czeſć''' - cześć. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. czeſć (NASg); czſci (GDLSg); | ||
* '''człowieczſtwo''' - ludzkość. ''w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?''[KŚ]. człowieczſtwo (NAVSg); | * '''człowieczſtwo''' - ludzkość. ''w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?''[KŚ]. człowieczſtwo (NAVSg); | ||
* '''człowiek''' - człowiek. ''nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo''[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiekowi, ~u (DSg); człowiekem (ISg); człowiece (LSg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl); | * '''człowiek''' - człowiek. ''nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo''[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiekowi, ~u (DSg); człowiekem (ISg); człowiece (LSg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl); | ||
* '''człowieczý''' - człowieczy, ludzki. ''jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo''[KŚ]. | * '''człowieczý''' - człowieczy, ludzki. ''jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo''[KŚ]. | ||
| + | * '''czøſć''' - część. ''opatrzýł jeſt poſledniǿ czøſć luda''[BZ]. czøſć (NASg); czøſci (GDLSg); | ||
| + | * '''czøſtý''' - częsty. ''gdy ſwǿ rodzinø ſǿdzǿ, czøſto na ſkázaniú błǿdzǿ''[Roz]. | ||
| + | * '''czrzewa''' - trzewia, wnętrzności. ''duch proſtý wznowí we czrzewiech mojich''[PP]. czrzewiech (LPl); | ||
| + | * '''czſný''' - cnotliwy. '' mołwy goſpodnowy mołwy czſné''[PF]. | ||
| + | * '''czſnota''' - cnota, cnotliwość. ''piać bødziém i zpiéwać czſnoty twoje''[PF]. czſnoty (NAVPl); | ||
| + | * '''cztwartý''' - czwarty. ''a cztwarté to to ſłowo mówí Bóg: wstáń! umarłým''[KŚ]. | ||
| + | * '''cztwioraký''' - czworaki. ''mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, jiƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý''[KŚ]. | ||
* '''cztyrdzieſci''' - czterdzieści. ''Dzirzƶek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie''[RPy]. cztyrdzieſtymi (I); | * '''cztyrdzieſci''' - czterdzieści. ''Dzirzƶek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie''[RPy]. cztyrdzieſtymi (I); | ||
| + | * '''czu''' - partykuła potwierdzająca. ''a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda''[KŚw]. | ||
| + | * '''czuć''' - czuć. ''ſpała jeſt s nim, ale ón nie czúł''[BZ]. czuć (Inf); czúł (m3SgPst); | ||
| + | * '''czýn''' - czyn, praca; zbroja; szata, ubiór. ''ſynowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.''[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl); | ||
| + | * '''czynić''' - czynić. ''złostnie przeciw mnie czyníß''[BZ]. czyníß (2SgPrs); | ||
* '''czyſć''' - czytać. ''czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […]''[KŚ]. czcie (3SgPrs); | * '''czyſć''' - czytać. ''czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […]''[KŚ]. czcie (3SgPrs); | ||
| + | * '''czyſtý''' - czysty. ''kto-ƶ by czyſt býł, bødzie je jeſć''[BZ] | ||
==Dd== | ==Dd== | ||
* '''dać''' - świat. ''a dać raczy, jegoƶ proſímy''[Br]. dać (Inf); dá (Imp1Sg?); dáß (2SgFut); dácie (2PlFut); dadzǿ (3PlFut); dadzǿc (PlPrtPrsAct) | * '''dać''' - świat. ''a dać raczy, jegoƶ proſímy''[Br]. dać (Inf); dá (Imp1Sg?); dáß (2SgFut); dácie (2PlFut); dadzǿ (3PlFut); dadzǿc (PlPrtPrsAct) | ||
| − | * '''dach''' - dach. ''czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl | + | * '''dach''' - dach. ''czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu''[PF]. dachu (LSg); |
| − | * '''dár''' - dar. '' dary jemu wzdali, bo król ßczodrzéjßý''[KŚ]. daru (GSg); darem (ISg); dary (APl); | + | * '''dár''' - dar. '' dary jemu wzdali, bo król ßczodrzéjßý''[KŚ]. dár (NASg); daru (GSg); darem (ISg); dary (APl); darzech (LPl); |
| − | * ''' | + | * '''dcóra''' - córka. ''nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła ty i ſýn twój, i dcóra twá, […]''[BZ]. dcóra (NSg); dcóry (GSg); dcóro (VSg); dcóry (NAVPl); dcór (GPl); |
| + | * '''djabeł''' - djabeł. ''ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł''[Br]. djabłu (DSg); | ||
* '''dlá, dziela''' - z powodu. ''ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. | * '''dlá, dziela''' - z powodu. ''ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. | ||
* '''dłúƶá''' - długość. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. dłúƶǿ (ASg); | * '''dłúƶá''' - długość. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. dłúƶǿ (ASg); | ||
| + | * '''do''' - do (+Gen.), w znaczeniu czasu i miejsca. ''drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg''[PF]. | ||
| + | * '''dobro''' - dobro. ''nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo''[KŚ]. dobra (GSg); | ||
| + | * '''dobrowolný''' - przychylny, dobry, przyjazny. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł''[RKa]. ſjacháw (mSgPrtPst); | ||
* '''dobrý''' - dobry. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. dobré (fGg); | * '''dobrý''' - dobry. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. dobré (fGg); | ||
| + | * '''dobycié''' - dobytek, majątek. ''jako Wojciech nie biegáł gwáłtem na Marcinowo dobycié ani mu wadzíł w jego dobyciú''[RKa]. dobycié (NAVSg); dobyciú (LSg); | ||
| + | * '''doczekać''' - doczekać się, wyczekać. ''drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie''[BZ]. doczekácie (2PlFut); | ||
| + | * '''dojǿd''' - dopóki, do kiedy. ''wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli''[BZ]. | ||
| + | * '''dokǿd''' - dokąd. ''otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?''[BZ]. | ||
* '''dóm''' - dom. ''upojeni bødǿ ot ƶyznoſci domu twégo''[PF]. dóm (NASg); domu (GSg); domu (DSg); domem (ISg); domu (LSg); domowie (NVPl); domy (APl); domiech (LPl); | * '''dóm''' - dom. ''upojeni bødǿ ot ƶyznoſci domu twégo''[PF]. dóm (NASg); domu (GSg); domu (DSg); domem (ISg); domu (LSg); domowie (NVPl); domy (APl); domiech (LPl); | ||
| + | * '''doſyć''' - wystarczająco. ''pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku''[BZ]. | ||
* '''dróga''' - droga. ''bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie''[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl); | * '''dróga''' - droga. ''bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie''[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl); | ||
| − | * '''dſka''' - deska. '' ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk'' dſka (NSg); dſkǿ (ASg); | + | * '''drogý''' - drogi. ''weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je''[KG]. |
| + | * '''drugdy''' - innego razu. ''a drugdy mu zbijǿ plece''[Roz]. | ||
| + | * '''drugý''' - drugi; inny. ''téƶ-ci drugý przýkłád o tem-to mámy''[KG]. | ||
| + | * '''drwa''' - drewno. ''naleźli człowieka ſbírajǿcégo drwa w dzień ſobotný''[BZ]. drwa (NAVPl); drew (GPl); | ||
| + | * '''drƶeć''' - drżeć. '' tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach''[PF]. drƶeli (m3PlPst); | ||
| + | * '''drzewiéj''' - dawniej. ''drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg''[PF]. | ||
| + | * '''dſka''' - deska. '' ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk''[BZ]. dſka (NSg); dſkǿ (ASg); dßcze (NAVDu); dſky (NAVPl); deſk (GPl); dſkach (LPl); | ||
* '''duch''' - duch. ''ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu''[PF]. duch (NSg); ducha (GASg); duchu (DSg); duchem (ISg); duchu (LSg); duchów (GPl); | * '''duch''' - duch. ''ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu''[PF]. duch (NSg); ducha (GASg); duchu (DSg); duchem (ISg); duchu (LSg); duchów (GPl); | ||
| − | * '''dußa''' - dusza. ''bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojé''[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg); | + | * '''dußa''' - dusza. ''bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojé''[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg); duße (NAVPl); dúß (GPl); dußám (DPl); |
* '''dým''' - dym. ''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ''[PF]. dým (NASg); | * '''dým''' - dym. ''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ''[PF]. dým (NASg); | ||
* '''dziád''' - dziadek. '' nie widali waßy oćcowie i dziadowie''[BZ]. dziadu (DSg); dziadowie (NPl); | * '''dziád''' - dziadek. '' nie widali waßy oćcowie i dziadowie''[BZ]. dziadu (DSg); dziadowie (NPl); | ||
| + | * '''dziáło''' - dzieło. ''nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła''[BZ]. dziáła (GSg); | ||
* '''dzinſia''' - dziś. ''ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł''[KŚ]. | * '''dzinſia''' - dziś. ''ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł''[KŚ]. | ||
| − | * '''dziéciø''' - dziecię, dziecko. ''ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli | + | * '''dziéciø''' - dziecię, dziecko. ''ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé''[KG]. dziéciø (NAVSg); dziéciøcia (GSg); dziéciøciu (DLSg); dziéciøciem (ISg); |
* '''dzień''' - dzień. ''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ''[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dniu, ~owi (DSg); dniem (ISg); dnie (LSg); dniu (GLDu); dniowie (NPl); dniów (GPl); dnióm (DPl); dni (APl); dniech (LPl); | * '''dzień''' - dzień. ''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ''[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dniu, ~owi (DSg); dniem (ISg); dnie (LSg); dniu (GLDu); dniowie (NPl); dniów (GPl); dnióm (DPl); dni (APl); dniech (LPl); | ||
| − | * '''dziéwka''' - córka; dziewczyna. ''mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale''[BZ]. dziéwka (NSg); dziéwky (GSg); dziéwce (DSg); dziéwkø (ASg); | + | * '''dziewica''' - dziewica, panna. ''dziewica Maryja aƶ pielúßek dobrých w to wrzemiø nie jimiała''[KŚ]. dziewica (NSg); |
| + | * '''dziéwka''' - córka; dziewczyna. ''mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale''[BZ]. dziéwka (NSg); dziéwky (GSg); dziéwce (DSg); dziéwkø (ASg); dziéwkǿ (ISg); dziéwce (NAVDu); dziéwkáma (DIDu); dziéwky (NAVPl); dziéwkám (DPl); dziéwkami (IPl); | ||
* '''dziewſtwo''' - dziewictwo. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł''[RKa]. | * '''dziewſtwo''' - dziewictwo. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł''[RKa]. | ||
* '''dzíw''' - cud. ''wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego''[BZ]. dzíw (NASg); dziwem (ISg); dziwów (GPl); dziwy (APl); dziwy (IPl); dziwiech (LPl); | * '''dzíw''' - cud. ''wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego''[BZ]. dzíw (NASg); dziwem (ISg); dziwów (GPl); dziwy (APl); dziwy (IPl); dziwiech (LPl); | ||
| + | * '''dzíwný''' - cudowny. ''Goſpodnie Boƶe naß, kako dzíwné jeſt jimiø twoje''[PF]. | ||
| + | * '''dźwiérze''' - drzwi. ''dwoje dźwiérze''[RKa]. dźwiérze (NAVPl); | ||
| + | * '''dwój''' - dwoje. ''Jersona byłaſta dwoja czeládź: lebniczſká a ſemeitſká''[BZ]. | ||
| + | |||
| + | ==Ff== | ||
| + | * '''farao''' - faraon. ''zawołá farao mødrców a czarowníków''[BZ]. farao (NSg); | ||
==Gg== | ==Gg== | ||
| + | * '''gańba''' - hańba, wstyd. ''obleczeni bǿdźcie w gańbø i we ſromotø, jiƶ złoſć na miø mołwiǿ''[PF]. gańbø (ASg); | ||
| + | * '''gárnek''' - gar, garnek. ''gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky''[Roz]. gárnek (NASg); | ||
| + | * '''głos''' - głos. ''uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé''[Br]. głoſowie (NPl) głoſy (APl); | ||
| + | * '''głowa''' - głowa. ''utuczýł jeś w oleju głowø mojø''[PF]. głowa (NSg); głowø (ASg); głowie (LSg); głowy (NAVPl); głowami (IPl); głowach (LPl); | ||
| + | * '''gniéw''' - gniew. ''a tako wiøc ón ſilným gniewem jeſt na ſobie ſwé odzienié rzázáł býł''[KG]. gniewem (ISg); | ||
| + | * '''gniewać''' - gniewać, złościć. ''w tem wy barzo miłégo Kryſta gniewácie''[KG]. gniewácie (2PlPrs); | ||
| + | * '''gody''' - święta, Święta Bożego Narodzenia. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. godóm (DPl); | ||
* '''Goſpodzin''' - Pan. ''zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßem ſirzcu mojem''[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg); | * '''Goſpodzin''' - Pan. ''zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßem ſirzcu mojem''[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg); | ||
* '''góra''' - góra, ''wznioſły koráb́ wz górø od ziemie''[BZ]. górø (ASg); | * '''góra''' - góra, ''wznioſły koráb́ wz górø od ziemie''[BZ]. górø (ASg); | ||
| − | * '''gorze''' - nieszczęście, biada. ''gorze ſiø nám stało!''[ZL]. gorze (NAVSg); gorza ( | + | * '''gorǿcý''' - gorący. ''kazáł-ci jeſt on gorǿcégo oleju w kadź býł naláć''[KG]. |
| − | * '''gorzký''' - gorzki. '' z tájnégo | + | * '''górſký''' - górski. ''tedyć więc on je gorſkie korzenie''[KG]. |
| + | * '''gorze''' - nieszczęście, biada. ''gorze ſiø nám stało!''[ZL]. gorze (NAVSg); gorza (GSg); | ||
| + | * '''gorzký''' - gorzki. '' z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. gorzkých (GPl); | ||
| + | * '''gøba''' - gęba, dolna część twarzy. ''nie było warg u jéj gøby''[Roz]. gøby (GSg); | ||
| + | * '''gøſle''' - gęśle, instrument o trzech strunach. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. gøſlich (LPl); | ||
* '''granica''' - granica. ''Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ''[RPy]. granicø (ASg); | * '''granica''' - granica. ''Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ''[RPy]. granicø (ASg); | ||
| + | * '''grób''' - grób. ''kazáł-ci jeſt ón býł ſobie grób podle ołtárza wykopać''[KG]. grób (NASg); | ||
| + | * '''gromada''' - gromada, tłum. ''w ón czas, uźrzáw Jezus gromady, wztǿpíł na górø''[KG]. gromady (NAVPl); | ||
* '''grzéch''' - grzech. ''mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ''[KŚ]. grzécha (GSg); grzécha (NAVDu?); grzéchy (NAPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzéßech (LPl); | * '''grzéch''' - grzech. ''mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ''[KŚ]. grzécha (GSg); grzécha (NAVDu?); grzéchy (NAPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzéßech (LPl); | ||
| + | * '''grzeßník''' - grzesznik. ''mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, iƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý''[KŚ]. grzeßnícy (NPl); | ||
* '''grzéßný''' - grzeszny. ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl); | * '''grzéßný''' - grzeszny. ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl); | ||
| − | * '''grziwna''' - grzywna. ''Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawø we cztyrzich grziwnach a w | + | * '''grziwna''' - grzywna. ''Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawø we cztyrzich grziwnach a w ßéſci ſkot''[RPo]. grziwnø (ASg); grziwnie (NAVDu); grziwny (NAVPl); grziwien (GPl); grziwnami (IPl); grziwnach (LPl); |
| − | * '''gwáłt''' - przemoc. ''Ján ſjacháw | + | * '''gwáłt''' - przemoc. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł''[RKa]. gwáłtem (ISg); |
* '''gwiázda''' - gwiazda. ''uźrzéwßy gwiázdø, w drógø ſǿ wſtǿpili''[KŚ]. gwiázda (NSg); gwiázdø (ASg); gwiázdy (NAVPl); gwiázd (GPl); gwiázdám (DPl); | * '''gwiázda''' - gwiazda. ''uźrzéwßy gwiázdø, w drógø ſǿ wſtǿpili''[KŚ]. gwiázda (NSg); gwiázdø (ASg); gwiázdy (NAVPl); gwiázd (GPl); gwiázdám (DPl); | ||
==Hh== | ==Hh== | ||
==CHch== | ==CHch== | ||
| + | * '''chcieć''' - chcieć. ''chceß li wiedzieć?''[Roz]. chceß (2SgPrs); | ||
* '''chléb''' - chleb; pożywienie. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg); chlebem (ISg); chlebie (LSg); chlebowie (NPl); chlebów (GPl); chleby (APl); chleby (IPl); | * '''chléb''' - chleb; pożywienie. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg); chlebem (ISg); chlebie (LSg); chlebowie (NPl); chlebów (GPl); chleby (APl); chleby (IPl); | ||
| − | * '''chróſt''' - | + | * '''chodzić''' - chodzić. ''bødziecie-li w przikazaniách mých chodzić''[BZ]. chodzić (Inf); |
| + | * '''chromota''' - kalectwo nóg. ''chromotø za chromotø, oko za oko, zǿb za zǿb wrócí''[BZ]. chromotø (ASg); | ||
| + | * '''chromý''' - kaleki na nogi. ''bødzie-li ſlepé albo chromé, albo ranioné, albo lißaje majǿcé albo ſwirzb, albo krostawé, nie ofierújcie tego Panu''[BZ]. | ||
| + | * '''chrona''' - pożywienie. ''pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku''[BZ]. chrony (GSg); | ||
| + | * '''chróſt''' - krzak, zarośle. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem''[RKa]. chróſta (GSg); | ||
| + | * '''chrzbiet''' - grzbiet, kark. ''uźrzýß chrzbiet mój, ale obliczá mégo widzieć nie bødzieß móc''[BZ]. chrzbiet (NASg); | ||
| + | * '''chudý''' - chudy. ''chudá, bladá, ƶółté líce''[Roz]. | ||
| + | * '''chwálić''' - chwalić, sławić. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. chwálcie (2PlImp); | ||
| + | * '''chwálić ſie''' - chwalić się. ''bo ſie chwálí grzéßnik w ƶǿdzách duße ſwojé''[PF]. chwálí ſie (3SgPrs); | ||
* '''chwáła''' - chwała. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. chwáłø (ASg); | * '''chwáła''' - chwała. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. chwáłø (ASg); | ||
| + | * '''chwíla''' - chwila. ''w tø to chwílø poſlø wßytky ſwé rany nad twé rany na twé ſirzdce''[BZ]. chwíla (NSg); chwílø (ASg); chwíli (LSg); | ||
==Jj== | ==Jj== | ||
| + | * '''jabłko''' - jabłko. ''a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły''[BZ]. | ||
| + | * '''jád''' - jad, trucizna. ''gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky''[Roz]. jadu (GSg); | ||
| + | * '''jagniø''' - jagnię. ''wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały''[BZ]. jagniøta (NAVPl); | ||
* '''jachać''' - jechać. ''my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní''[RPo]. jachać (Inf); | * '''jachać''' - jechać. ''my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní''[RPo]. jachać (Inf); | ||
| − | * '''jedziný''' - jedyny. '' | + | * '''jako''' - jako; jak; że. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. |
| + | * '''jałowý''' - niepłodny. ''twé owce i kozy nie były jałowé''[BZ]. | ||
| + | * '''jaſkyni''' - jaskinia. ''oſtáł jeſt w jaſkyni i z ſwýma dziéwkáma''[BZ]. jaſkynia, jaſkyni (NSg); jaſkyniø (ASg); jaſkyniǿ (ISg); jaſkyni (LSg); jaſkyniach (LPl); | ||
| + | * '''jáſłka''' - żłóbek. ''togodlá przed wołem a przed oſłem w jáſłkach Sýn Boƶý połoƶón býł''[KŚ]. jáſłkach (LPl); | ||
| + | * '''jeden''' - jeden. ''wßako nie trzé bogowie, ale jeden jeſt Bóg''[PF]. | ||
| + | * '''jednoroƶec''' - jednorożec. ''zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø''[PF]. jednoroƶców (GPl); | ||
| + | * '''jedziný''' - jedyny. ''weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka''[BZ]. | ||
| + | * '''jeliko''' - ile, ilekroć (w zdaniu podrzędnym). ''jeliko jest wzchód od západa, daleko uczynił od nás lichoty naße''[PF]. | ||
* '''jeſć''' - jeść. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. jádł (mSgPst); | * '''jeſć''' - jeść. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. jádł (mSgPst); | ||
| − | * '''jeßcze''' - jeszcze. ''mám dwie dziéwce, | + | * '''jeſt-li''' - czy jest. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſt-li rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. |
| + | * '''jeßcze''' - jeszcze. ''mám dwie dziéwce, jeƶ-eſta jeßcze møƶów nie znale''[BZ]. | ||
| + | * '''jíć''' - iść. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł''[KŚ]. jidzie (3SgPrs); | ||
| + | * '''jigrać''' - grać, bawić się. ''była Sara widziała ſyna ſwégo a on igráł s Agar s Ejiptſkǿ''[BZ]. | ||
| + | * '''jimieć''' - mieć. ''dziewica Maryja aƶ pielúszek dobrých w to wrzemiø nie jimiała''[KŚ]. | ||
* '''jimiø''' - imię. ''A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienie, ~a (GSg); jimieniu (DSg); jimieniem (ISg); jimienie (LSg); jimiona (NAVPl); jimión (GPl); jimionach (LPl); jimiony (IPl); | * '''jimiø''' - imię. ''A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienie, ~a (GSg); jimieniu (DSg); jimieniem (ISg); jimienie (LSg); jimiona (NAVPl); jimión (GPl); jimionach (LPl); jimiony (IPl); | ||
| + | * '''jinako'''- inaczej. ''jinako morzø złé mnichy, którzí majǿ zákón lichý''Roz]. | ||
* '''jiný''' - inny. ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. jinégo (nGSg); jiných (fGPl); | * '''jiný''' - inny. ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. jinégo (nGSg); jiných (fGPl); | ||
* '''jiſtý''' - prawdziwy. ''a ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. | * '''jiſtý''' - prawdziwy. ''a ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. | ||
| + | * '''jøczmiéń'''- jęczmień. ''przetoƶ len a jøczmiéń jeſt zabit, przeto jiƶe jøczmiéń ſie zieleniáł a len już býł pǿkowie wypuſcíł''[BZ]. jøczmiéń (NASg); | ||
| + | * '''jøſtwo''' - jeństwo, niewola. ''my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní''[RPo]. jøſtwa (GSg); | ||
* '''jøzyk''' - język. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. jøzyk (NASg); jøzyka, ~u (GSg); jøzyku, ~owi (DSg); jøzykem (ISg); jøzyku (LSg); | * '''jøzyk''' - język. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. jøzyk (NASg); jøzyka, ~u (GSg); jøzyku, ~owi (DSg); jøzykem (ISg); jøzyku (LSg); | ||
==Kk== | ==Kk== | ||
| − | * '''k''' - ku, do (+Dat.). '' | + | * '''k''' - ku, do (+Dat.). ''powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […]''[BZ]. |
| + | * '''kako''' - jak. ''owa kako dobrze i kako wieſioło przebýwać braciǿ w jedno''[PF]. | ||
* '''kamiéń''' - kamień. ''tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli''[KG]. kamiéń (NASg); kamienie (NAVPl); | * '''kamiéń''' - kamień. ''tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli''[KG]. kamiéń (NASg); kamienie (NAVPl); | ||
| − | * '''kamienié''' - kamienie. '' | + | * '''kamienié''' - kamienie. ''weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je''[KG]. kamienié (NAVSg); |
| − | * '''kegdy''' - kiedy. ''kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł''[RPy]. | + | * '''kázać''' - kazać. ''i káƶø tobie wielmi bújno róſć''[BZ]. káƶø (1SgPrs); |
| + | * '''kdy''' - gdy, zaimek względny. ''kdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky''[Roz]. | ||
| + | * '''keby''' - byle tylko. ''raczýł na poczǿtku ſwojego kázaniá jǿ uznámić, keby była''[KŚw]. | ||
| + | * '''kegdy''' - kiedy, zaimek pytajny. ''kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł''[RPy]. | ||
* '''kerz''' - krzew. - ''widziáł Mojiƶeß we krzu połajǿcégo''[KŚ]. krzu (LSg); | * '''kerz''' - krzew. - ''widziáł Mojiƶeß we krzu połajǿcégo''[KŚ]. krzu (LSg); | ||
* '''kobyła''' - kobyła. ''Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny''[RPo]. kobyłø (ASg); | * '''kobyła''' - kobyła. ''Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny''[RPo]. kobyłø (ASg); | ||
| Linia 1029: | Linia 1502: | ||
* '''koráb́''' - łódź, okręt. ''uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo''[BZ]. koráb́ (NASg); korabia (GSg); korabiu (LSg); korabiów (GPl); korabioch (LPl); | * '''koráb́''' - łódź, okręt. ''uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo''[BZ]. koráb́ (NASg); korabia (GSg); korabiu (LSg); korabiów (GPl); korabioch (LPl); | ||
* '''koſciół''' - kościół (budynek); kościół (instytucja). ''poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo''[KŚ]. koſciół (NASg); koſcioła (GSg); koſciołu (DSg); koſciele (LSg); koſciołów (GPl); koſciołóm (DPl); koſcioły (APl); koſcielech (LPl); | * '''koſciół''' - kościół (budynek); kościół (instytucja). ''poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo''[KŚ]. koſciół (NASg); koſcioła (GSg); koſciołu (DSg); koſciele (LSg); koſciołów (GPl); koſciołóm (DPl); koſcioły (APl); koſcielech (LPl); | ||
| − | * '''koſć''' - kość. ''udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø''[BZ]. koſć (NASg); koſci (GDLVSg); koſci (NAVPl); | + | * '''koſć''' - kość. ''udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø''[BZ]. koſć (NASg); koſci (GDLVSg); koſci (NAVPl); koſcí (GPl); |
| + | * '''koza''' - koza. ''Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić''[RPo]. kozie (NAVDu); | ||
| + | * '''kozieł''' - kozioł. ''nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów''[PF]. kozłów (GPl); | ||
* '''kromie''' - oprócz (+G.). ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. | * '''kromie''' - oprócz (+G.). ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. | ||
| − | * '''król''' - król. ''i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem | + | * '''król''' - król. ''i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzí króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?''[KŚ]. król (NSg); królewi, ~u (DSg); królem (ISg); króla (NAVDu); królu (GLDu); królóma (DIDu); królowie (NVPl); króléw (GPl); królóm (DPl); króle (APl); królmi (IPl); królech (LPl); |
| + | * '''królewać''' - królować. ''przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć krolewáł''[KŚ]. krolewáł (mSgPst); | ||
* '''królewic''' - królewicz. ''bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie''[KŚ]. królewica (GSg); | * '''królewic''' - królewicz. ''bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie''[KŚ]. królewica (GSg); | ||
| + | * '''królewna''' - królewna. ''jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské''[KG]. królewny (GSg); | ||
* '''królewſtwo''' - królestwo. ''po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ''[KG]. królewſtwo (NAVSg); królewſtwa (GSg); królewstwu (DSg); królewſtwie (LSg); królewſtwa (NAVPl); | * '''królewſtwo''' - królestwo. ''po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ''[KG]. królewſtwo (NAVSg); królewſtwa (GSg); królewstwu (DSg); królewſtwie (LSg); królewſtwa (NAVPl); | ||
* '''krowa''' - krowa. ''A kazáł dwie krowie tuczní zabić, a cztyrzi ſkopy''[BZ]. krowa (NSg); krowy (GSg); krowø (ASg); krowie (NAVDu); | * '''krowa''' - krowa. ''A kazáł dwie krowie tuczní zabić, a cztyrzi ſkopy''[BZ]. krowa (NSg); krowy (GSg); krowø (ASg); krowie (NAVDu); | ||
* '''kry''' - krew. ''kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie''[Br]. kry (NSg); krwie (GSg); kreẃ (ASg); krwiǿ (ISg); krwi (LSg); | * '''kry''' - krew. ''kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie''[Br]. kry (NSg); krwie (GSg); kreẃ (ASg); krwiǿ (ISg); krwi (LSg); | ||
* '''Kryſt''' - Chrystus. ''a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzić z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný''[KG]. Kryst (NSg); | * '''Kryſt''' - Chrystus. ''a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzić z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný''[KG]. Kryst (NSg); | ||
| + | * '''krzeſcijanín''' - chrześcijanin. ''kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli''[KG]. krzeſcijany (IPl); | ||
| + | * '''krzýƶ''' - krzyż. ''já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła''[Roz]. krzýƶ (NASg); | ||
* '''kſiǿdz''' - ksiądz. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. ksiødzu (DSg); | * '''kſiǿdz''' - ksiądz. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. ksiødzu (DSg); | ||
| + | * '''kſiøga''' - księga, książka. ''czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […]''[KŚ]. kſiøgach (LPl); | ||
* '''kſiǿƶø''' - książę. ''gdyƶ-ci ſiø którému królewi albo kſiǿƶøciu ſýn narodzí, tedy-ć […]''[KG]. kſiǿƶøciu (DSg); kſiǿƶøta (NPl); kſiǿƶøty (IPl); | * '''kſiǿƶø''' - książę. ''gdyƶ-ci ſiø którému królewi albo kſiǿƶøciu ſýn narodzí, tedy-ć […]''[KG]. kſiǿƶøciu (DSg); kſiǿƶøta (NPl); kſiǿƶøty (IPl); | ||
* '''kſiǿƶøcý''' - książęcy. ''bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | * '''kſiǿƶøcý''' - książęcy. ''bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. | ||
| + | * '''kúpić''' - kupić. ''kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. kúpíß (2SgFut); | ||
| + | * '''ký''' - jaki, zaimek pytajny. ''Oto-ƶ na krótce máß o ſiedmiorém błogoſławieńſtwie, ké jeſt''[KŚw]. | ||
==Ll== | ==Ll== | ||
* '''lato''' - lato; rok. ''trzi lata minøła''[RPy]. lecie (NAVDu); lata (NAVPl); lát (GPl); latóm (DPl); laty (IPl); leciech (LPl); | * '''lato''' - lato; rok. ''trzi lata minøła''[RPy]. lecie (NAVDu); lata (NAVPl); lát (GPl); latóm (DPl); laty (IPl); leciech (LPl); | ||
| − | * '''lew''' - lew. '' | + | * '''latoſie''' - tego roku. ''Jako mi łoni Stáßek zapłácíł ot piǿci grziwien grziwnø, a latoſie niczs''[RPo]. |
| − | * '''lewý''' - lewy. '' | + | * '''lékárz''' - lekarz. ''oto-ć kaƶdý lékárz faſci''[Roz]. lékárz (NSg); lékarza (GASg); |
| + | * '''len'''- len. ''przetoƶ len a jøczmiéń jeſt zabit, przeto jiƶe jøczmiéń ſie zieleniáł a len już býł pǿkowie wypuſcíł''[BZ]. len (NSg); | ||
| + | * '''lepßý''' - lepszy. ''lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy''[PF]. | ||
| + | * '''leſć''' - chytrość, podstęp. ''ſłowa úst jego lichota i leſć''[PF]. leſć (NASg); lſci (GDLVSg); | ||
| + | * '''lew''' - lew. ''gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø''[BZ]. lew (NSg); lwowie (NVPl); lwów (GPl); | ||
| + | * '''lewý''' - lewy. ''poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. lewǿ (fASg); | ||
| + | * '''leƶeć''' - leżeć. ''leƶý ciało, barzo støká, dußyca się barzo løká''[SU]. leƶeć (Inf); leƶý (3SgPrs); | ||
| + | * '''li''' - czy. ''chceß li wiedzieć?''[Roz]. | ||
| + | * '''líce''' - twarz. 'Nie otrzucáj mnie ot líca twégo i ducha ſwiøtégo twégo nie otejmúj ote mnie''[PF]. líce (NAVSg); líca (GSg); | ||
| + | * '''lichota''' - nędza; nieprawość. ''otstøpcie ode mnie wßytcy, jiƶ czynície lichotø''[PF]. lichota (NSg); lichoty (GSg); lichotø (ASg); lichoty (NAVPl); lichót (GPl); | ||
* '''liſt''' - list; liść. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. liſty (APl); | * '''liſt''' - list; liść. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. liſty (APl); | ||
| − | * '''ludzié''' - ludzie. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. ludzié (NPl); ludzí (GAPl); | + | * '''lizać''' - lizać. '' lizali pſi kreẃ jego''[BZ]. |
| − | * '''ludzſký''' - ludzki. '' | + | * '''lſciwý''' - podstępny, chytry. ''ußyma uſłyß modlitwø mojø, nie w wargach lſciwých''[PF]. |
| + | * '''lubo''' - lub, albo. ''lubo stárý, lubo młodý, kaƶdému má kosa zgodzí''[Roz]. | ||
| + | * '''lúd''' - lud. ''zbawión uczýń lúd twój, Goſpodnie''[PP]. lúd (NSg); lúda (GSg); | ||
| + | * '''ludzié''' - ludzie. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. ludzié (NPl); ludzí (GAPl); ludziem? (DPl); ludźmi (IPl); ludziech, ~ioch (LPl); | ||
| + | * '''ludzſký''' - ludzki. ''ſynowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.''[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl); | ||
==Łł== | ==Łł== | ||
| − | * '''łódź''' - łódź. '' | + | * '''łódź''' - łódź. ''nawrócí ciø Pán na łodziách''[BZ]. łódź (NASg); łodzié (NAVPl); łodziách (LPl); |
| − | * '''łokeć''' - łokieć. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. łokeć (NASg); łokcia (GSg); łoktu (GLDu); łoket, łoktów, | + | * '''łokeć''' - łokieć. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. łokeć (NASg); łokcia (GSg); łoktu (GLDu); łoket, łoktów, łokcí (GPl); łokćmi, łokty (IPl); |
| + | * '''łoni''' - zeszłego roku. ''Jako mi łoni Stáßek zapłácíł ot piǿci grziwien grziwnø, a latoſie niczs''[RPo]. | ||
| + | * '''łono''' - łono, brzuch. ''natychmiáſt do nié przybieƶý i na łonie ſiø ón u nié połoƶý''[KG]. łonie (LSg); | ||
| + | * '''łotr''' - łotr, przestępca. ''já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła''[Roz]. łotru (GLDu); | ||
| + | * '''łøczysko''' - łuk. '' Dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska''[PF]. łøczyska (GSg); | ||
| + | * '''łƶeć''' - kłamać. ''a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda''[KŚw]. łƶǿc (PlPrtActPrs); | ||
| + | * '''łƶywie''' - kłamliwie. ''a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda''[KŚw]. | ||
| + | |||
==Mm== | ==Mm== | ||
* '''mać''' - matka. ''Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy''[RKa]. mać (NSg); macierze (GLSg); macierzy (DSg); macierz (ASg); macierzǿ (ISg); | * '''mać''' - matka. ''Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy''[RKa]. mać (NSg); macierze (GLSg); macierzy (DSg); macierz (ASg); macierzǿ (ISg); | ||
| − | * '''miecz''' - miecz. '' | + | * '''miaſto''' - miasto. ''Miaſto jeſt tu blizu, do niegoƶ mogø újć''[BZ]. miaſto (NAVSg); miaſta (GSg); miaſtu (DSg); miaſtem (ISg); mieſcie (LSg); miaſta (NAVPl); miáſt (GPl); miastóm (DPl); mieſciech (LPl); |
| + | * '''mieć''' - mieć, posiadać; musieć. ''Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić''[RPo]. mieć (Inf); miáł (m3SgPst); mieli (m3PlPst); | ||
| + | * '''miecz''' - miecz. ''synowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý''[PF]. miecz (NASg); | ||
* '''miedzy''' - między (+N./B.). ''kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli''[KG]. | * '''miedzy''' - między (+N./B.). ''kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli''[KG]. | ||
| − | * '''miód''' - miód. '' | + | * '''miłoſierdzié''' - miłosierdzie, łaska. ''miłoſierdzié a práwda przéjdzieta obliczé twoje''[PF]. miłoſierdzié (NAVSg); |
| + | * '''miłować''' - kochać. ''ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé''[KG]. | ||
| + | * '''minǿć''' - minąć, upłynąć. ''trzi lata minøła''[RPy]. minøła (n3PlPst); | ||
| + | * '''miód''' - miód. ''obſiǿdziecie ziemiø jich, […], ziemiø płynǿcǿ mlékem a miodem''[BZ]. miód (NASg); miodu (GSg); miodem (ISg); | ||
* '''mír''' - pokój. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. mír (NASg); miru (GSg); mirem (ISg); | * '''mír''' - pokój. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. mír (NASg); miru (GSg); mirem (ISg); | ||
| + | * '''míſtrz''' - mistrz, nauczyciel. ''ſiekø doktory i miſtrze''[Roz]. míſtrz (NSg); miſtrze (APl); | ||
* '''mléko''' - mleko. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. mléka (GSg); mléko (NAVSg); mléka (GSg); mlékem (ISg); mléce (LSg); | * '''mléko''' - mleko. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. mléka (GSg); mléko (NAVSg); mléka (GSg); mlékem (ISg); mléce (LSg); | ||
| + | * '''młodý''' - młody. ''ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé''[KG]. | ||
| + | * '''moc''' - moc, siła. ''poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo''[KŚ]. moc (NASg); mocy (GSg); | ||
| + | * '''móc''' - móc. ''Miaſto jeſt tu blizu, do niegoƶ mogø újć''[BZ]. mogø (1SgPrs); | ||
| + | * '''mocný''' - mocny, silny. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. mocniejßégo (mGSgComp); | ||
| + | * '''modlić ſiø''' - modlić się. ''poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo''[KŚ]. modlić ſiø (Inf); | ||
* '''modlitwa''' - modlitwa. ''ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy''[Br]. modlitwa (NSg); modlitwø (ASg); modlitwie (LSg); modlitwy (NAVPl); modlitwami (IPl); modlitwach (LPl); | * '''modlitwa''' - modlitwa. ''ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy''[Br]. modlitwa (NSg); modlitwø (ASg); modlitwie (LSg); modlitwy (NAVPl); modlitwami (IPl); modlitwach (LPl); | ||
| − | * '''morze''' - morze. ''poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. morza (GSg); morzi (LSg); | + | * '''mołwa''' - mołwa. '' mołwy goſpodnowy mołwy czſné''[PF]. mołwa (NSg); mołwy (NAVPl); |
| + | * '''morze''' - morze. ''poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. morze (NAVSg) morza (GSg); morzi, ~u (LSg); | ||
| + | * '''morzſký''' - morski. '' piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém''[BZ]. | ||
| + | * '''mǿdrý''' - mądry. ''bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí''[KG]. | ||
| + | * '''mødrzec''' - mędrzec, uczony. ''zawołá farao mødrców a czarowníków''[BZ]. mødrców (GPl); | ||
* '''mǿƶ''' - mężczyzna; mąż; człowiek. ''błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt''[PF]. mǿƶ (NSg); møƶa (GASg); møƶu (DSg); møƶu (LSg); møƶowie (NPl); møƶy, ~ów (GPl); møƶóm (DPl); møƶe (APl); møƶoch (LPl); | * '''mǿƶ''' - mężczyzna; mąż; człowiek. ''błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt''[PF]. mǿƶ (NSg); møƶa (GASg); møƶu (DSg); møƶu (LSg); møƶowie (NPl); møƶy, ~ów (GPl); møƶóm (DPl); møƶe (APl); møƶoch (LPl); | ||
| + | * '''múr''' - mur. '' wßytka miaſta były omurowané múrmi przewyſokými''[BZ]. múrmi (IPl); | ||
* '''myſl''' - myśl. ''uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé''[Br]. myſli (APl); | * '''myſl''' - myśl. ''uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé''[Br]. myſli (APl); | ||
* '''myſlić''' - myśleć. ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. myſlić (Inf); | * '''myſlić''' - myśleć. ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. myſlić (Inf); | ||
==Nn== | ==Nn== | ||
| + | * '''nadzieja''' - nadzieja, ufność. ''Goſpodnie Boƶe mój, w tobie jeſḿ imiáł nadziejø''[PF]. nadziejø (ASg); | ||
| + | * '''nadziéwać ſie''' - mieć nadzieję, pokładać ufność. ''i nadziéwać ſie bødǿ w tobie ci, czſo znajǿ jimiø twoje''[PF]. nadziéwać ſie (Inf); | ||
| + | * '''naléźć''' - znaleźć. ''naleźli człowieka ſbírajǿcégo drwa w dzień ſobotný''[BZ]. naleźli (m3PlPst); | ||
| + | * '''niebieſský''' - niebieski; niebiański. ''ptáky niebieſské i ryby morzſké, jeƶ przechodzǿ ſtdze morzſké''[PF]. | ||
* '''niebo''' - niebo. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. niebo (NAVSg); nieba (GSg); niebem (ISg); niebie (LSg); niebioſa (NAVPl); niebiós (GPl); | * '''niebo''' - niebo. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. niebo (NAVSg); nieba (GSg); niebem (ISg); niebie (LSg); niebioſa (NAVPl); niebiós (GPl); | ||
| − | * '''nieprzijaciél''' - nieprzyjaciel. ''przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?''[PF]. nieprzijaciela (GASg); nieprzijacielem (ISg); nieprzijacielé (NPl); nieprzijacioły (IPl); | + | * '''niekdy''' - kiedyś, pewnego razu. ''niekdy była otdana po rzǿd siédmi møƶóm''[BZ]. |
| + | * '''niemieczſký''' - niemiecki. ''my nie rozumiemy po niemieczſku''[RPo]. niemieczſku (DSgCrt); | ||
| + | * '''niemǿdrý''' - niemądry, głupi. ''poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta''[PF]. | ||
| + | * '''nieprzijaciél''' - nieprzyjaciel. ''przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?''[PF]. nieprzijaciela (GASg); nieprzijacielem (ISg); nieprzijacielé, ~lowie (NPl); nieprzijacioły (IPl); | ||
| + | * '''nikdy''' - nigdy. ''czego ot jinégo nie rád cirzpíß, wídź, by nikdy jinému ty tego nie uczyníł''[BZ]. | ||
| + | * '''niƶádný''' - żaden. ''niƶádný z wás nie wychódź z domu ſwégo aƶ do zajutrka''[BZ]. | ||
* '''noc''' - noc. ''we dnie i w nocy''[PF]. noc (NASg); nocy (GLSg); nocǿ (ISg); nocý (GPl); | * '''noc''' - noc. ''we dnie i w nocy''[PF]. noc (NASg); nocy (GLSg); nocǿ (ISg); nocý (GPl); | ||
* '''nocſia''' - tej nocy. ''jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské''[KG]. | * '''nocſia''' - tej nocy. ''jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské''[KG]. | ||
* '''noga''' - noga. ''dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. noga (NSg); nogy (GSg); nogø (ASg); nodze (LSg); nodze (NAVDu); nóg (GPl); nogy (NAVPl); nogám (DPl); nogami (IPl); nogach (LPl); | * '''noga''' - noga. ''dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. noga (NSg); nogy (GSg); nogø (ASg); nodze (LSg); nodze (NAVDu); nóg (GPl); nogy (NAVPl); nogám (DPl); nogami (IPl); nogach (LPl); | ||
| − | * '''noſić''' - nosić. ''ſłyß modlitwø, jǿƶ | + | * '''noſić''' - nosić. ''ſłyß modlitwø, jǿƶ noſímy''[Br]. noſímy (1PlPr); |
* '''nynie''' - teraz. ''jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm''[PF]. | * '''nynie''' - teraz. ''jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm''[PF]. | ||
| + | * '''nyniejßý''' - współczesny, obecny. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. | ||
==Oo== | ==Oo== | ||
| + | * '''obiesić''' - powiesić. ''já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła''[Roz]. obiesiła (f3SgPst); | ||
| + | * '''obiǿzać ſiø''' - zobowiązać się. ''nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo''[KŚ]. obiǿzał (m3SgPst); | ||
| + | * '''obliczé''' - twarz. ''uźrzýß chrzbiet mój, ale obliczá mégo widzieć nie bødzieß móc''[BZ]. obliczé (NAVSg); obliczá (GSg); | ||
| + | * '''obráz''' - obraz. ''i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzí króléw pogańſkých''[KŚ]. obrazem (ISg); | ||
| + | * '''obrzazać''' - obrzezać. ''lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł''[BZ]. obrzazán (mSgPrtPrtPas); | ||
* '''ociec''' - ojciec. ''A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg); oćcowie (NPl); | * '''ociec''' - ojciec. ''A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon''[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg); oćcowie (NPl); | ||
| + | * '''odýć''' - odejść. ''i przecz jeś, Goſpodnie, odßedł daleko?''[PF]. odßedł (m3SgPst); odýdzi (3SgImp); | ||
* '''oko''' - oko. ''mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje''[KŚ]. oko (NAVSg); oczy (NAVDu); oczú (GLDu); oczyma (DIDu); | * '''oko''' - oko. ''mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje''[KŚ]. oko (NAVSg); oczy (NAVDu); oczú (GLDu); oczyma (DIDu); | ||
| + | * '''oléj''' - olej. ''Utuczýł jeś w oleju głowø mojø''[PF]. oleju (LSg); | ||
| + | * '''ołtárz''' - ołtarz. '' ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk''[BZ]. ołtárz (NASg); | ||
| + | * '''ón''' - on; ten. ''przißedł oné dziéwki brat do onego to ſługy''[BZ]. | ||
| + | * '''opat''' - opat, przełożony klasztoru. ''a jedno-ć ten to jiſtý opat jeſt-ci ón jiſtý líſt przeczetł býł''[KG]. opat (NSg); | ||
| + | * '''opiøć''' - znowu. ''opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa''[BZ]. | ||
| + | * '''opłwitý''' - obfity. ''ſtároſć moja w miłoſirzdziú opłwitém''[PF]. | ||
| + | * '''opuſcić''' - opuścić. ''kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie''[KWŚ]. opuſcí (3SgFut); | ||
| + | * '''orać''' - orać. ''jako Mikołáj oráł na Wojtkowie dziedzinie gwáłtem ſamotrzecinacie''[RKa]. oráł (m3SgPst); | ||
| + | * '''orzech''' - orzech. ''na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné''[BZ]. orzechu (DSg); | ||
* '''oſieł''' - osioł. '' Abraham w nocy wstáw oſiodła oſła ſwégo, pojmie […]''[BZ]. oſieł (NSg); oſła (GSg); oſłem (ISg); oſłów (GPl); oſły (APl); | * '''oſieł''' - osioł. '' Abraham w nocy wstáw oſiodła oſła ſwégo, pojmie […]''[BZ]. oſieł (NSg); oſła (GSg); oſłem (ISg); oſłów (GPl); oſły (APl); | ||
| − | * '''ot''' - od. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł''[KŚ]. | + | * '''ot''' - od (+Gen). ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł''[KŚ]. |
| + | * '''otewrócić''' - odwrócić. ''otewrócíł jeś pomoc miecza jego''[PF]. otewrócíł (m3SgPst); | ||
| + | * '''otkǿd''' - skąd, odkąd. ''otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?''[BZ]. | ||
| + | * '''otpoczynǿć''' - odpocząć. ''Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø''[BZ]. otpoczynǿł (m3SgPst); | ||
| + | * '''otpowiedzieć''' - odpowiedzieć. ''Gospodnie, usile cirzpiø, otpowiédz za miø''[PF]. otpowiédz (2SgImp); | ||
| + | * '''ottǿd''' - odtąd, stąd, z tego miejsca. ''a wyßedwßy ottǿd, ſtany ſǿ rozbili ſynowie iſraelßczý''[BZ]. | ||
| + | * '''owa''' - oto. ''owa kako dobrze i kako wieſioło przebywać braciǿ w jedno''[PF]. | ||
| + | * '''owoc''' - owoc. ''a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły''[BZ]. owoc (NSg); | ||
| + | * '''owca''' - owca. ''wßytko podbíł jeś pod nogy jego, owce i ſkot wßyſtek''[PF]. owca (NSg); owcø (ASg); owce (NAVPl); owiec (GPl); | ||
==Pp== | ==Pp== | ||
| − | * '''pán''' - pan. ''bo u Pana | + | * '''pamiøtać''' - pamiętać. ''nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo''[KŚ]. pamiøtajø (mSgPrtPrs); |
| + | * '''pán''' - pan. ''bo u Pana miłoſirzdzié i opłwité u niego otkupienié''[PF]. pán (NSg); pana(GASg); panu (DSg); panem (ISg); panie (VSg); panów (GPl); pany (APl); | ||
| + | * '''pani''' - pani. ''wróć ſiø ku ſwéj paniéj a pokórz ſiø jéj''[BZ]. pani (NSg); panie (GSg); paniéj (DSg); paniǿ (ASg); paniǿ (ISg); | ||
| + | * '''panować''' - panować, władać. ''panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu''[BZ]. panújcie (2PlImp); | ||
| + | * '''páſć''' - páść. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć''[RPy]. paſć (Inf); | ||
* '''páznogeć''' - paznokieć. ''ona ogolí ſobie krzczycø a oſtrziƶe páznogcie''[BZ]. páznogcia (GSg); páznogcie (NAVPl); | * '''páznogeć''' - paznokieć. ''ona ogolí ſobie krzczycø a oſtrziƶe páznogcie''[BZ]. páznogcia (GSg); páznogcie (NAVPl); | ||
| − | * '''piéniǿdze''' - pieniądze. ''to było tako dobre jako ty | + | * '''piać''' - śpiewać. ''piać bødø Goſpodnu, jenƶe dobroty dáł jeſt mnie''[PF]. piać (Inf); pojmy (1PlImp); pojcie (2PlImp); |
| + | * '''piáſek''' - piasek. '' piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém''[BZ]. piáſek (NASg); | ||
| + | * '''pić''' - pić. ''gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky''[Roz]. pić (Inf); | ||
| + | * '''pielúßka''' - pieluszka, pielucha. ''dziewica Maryja aƶ pielúßek dobrých w to wrzemiø nie jimiała''[KŚ]. pielúßek (GPl); | ||
| + | * '''piéniǿdze''' - pieniądze. ''to było tako dobre jako ty piéniǿdze''[RPy]. piéniǿdze (NPl); piéniødzy (GPl); | ||
| + | * '''pies''' - pies. '' lizali pſi kreẃ jego''[BZ]. pies (NSg); pſa (GASg); pſi (NVPl); | ||
| + | * '''piǿtý''' - piąty. ''a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły''[BZ]. | ||
| + | * '''pirzwieniø''' - pierwsze dziecko, pierworodny. ''i pobíł wßystka pirzwieniøta w ziemi Ejipta''[PF]. pirzwieniøta (NAVPl); | ||
* '''piſać''' - pisać. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. piße (3SgPrs); | * '''piſać''' - pisać. ''ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým''[KŚ]. piße (3SgPrs); | ||
| + | * '''pkelný''' - piekielny. ''weſrzód dniów mojich pójdø do wrót pkelných''[PF]. pkelných (nLPl); | ||
| + | * '''pkeł''' - piekło. '' Goſpodnie, wywiódł jeś od piekła dußø mojø''[PF]. pkeł (NASg); piekła (GSg); piekle (LSg); | ||
* '''plece''' - bark, ramię, połowa pleców. ''ten bødzie mieć plece prawé za ſwój dziáł''[BZ]. plece (NAVSg); plecy (NAVDu); plecu, ~owu (GLDu); | * '''plece''' - bark, ramię, połowa pleców. ''ten bødzie mieć plece prawé za ſwój dziáł''[BZ]. plece (NAVSg); plecy (NAVDu); plecu, ~owu (GLDu); | ||
| + | * '''płakać''' - płakać. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. płakali (m3PlPst); | ||
| + | * '''płód''' - owoc (także przenośnie); potomek. ''wzpłodziła ziemiá zielé majǿc ſiemiø podług płodu ſwégo''[BZ]. płód (NASg); płodu (GSg); płodu (DSg); płodem (ISg); płodu (LSg); | ||
| + | * '''płúg''' - pług. '' juƶ jidø zaſiø ſe dwiema pługóma''[BZ]. pługóma (DIDu); | ||
| + | * '''pobić''' - pobić; zabić. ''i pobíł wßystka pirzwieniøta w ziemi Ejipta''[PF]. pobíł (3SgPst); | ||
* '''poczǿć''' - zacząć, rozpocząć. ''poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo''[KŚ]. pocznie (3SgFut); poczøchǿ (3PlAor); | * '''poczǿć''' - zacząć, rozpocząć. ''poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo''[KŚ]. pocznie (3SgFut); poczøchǿ (3PlAor); | ||
* '''poczǿtek''' - początek. ''jenƶe przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć królewáł''[KŚ]. poczǿtek (NASg); poczǿtka (GSg); poczǿtku, ~ce (LSg); | * '''poczǿtek''' - początek. ''jenƶe przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć królewáł''[KŚ]. poczǿtek (NASg); poczǿtka (GSg); poczǿtku, ~ce (LSg); | ||
| + | * '''podłúg''' - według (+G.). ''ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé''[PF]. | ||
| + | * '''podobný''' - podobný. ''na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné''[BZ]. | ||
| + | * '''podpirać''' - podpierać. ''Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu''[BZ]. | ||
| + | * '''pogańský''' - pogański. ''poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo''[KŚ]. | ||
| + | * '''pokazywać''' - pokazywać. ''mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, iƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý''[KŚ]. pokazujø (mNSgPrtPrs); | ||
* '''polský''' - polski. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. polský (mASg); | * '''polský''' - polski. ''awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…]''[KŚ]. polský (mASg); | ||
| + | * '''półtorá''' - półtora. ''udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtorá łokcia''[BZ]. | ||
| + | * '''półtrzeciá''' - dwa i pół. ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. | ||
| + | * '''pomnieć''' - pamiętać. ''jøzyk mój pomnieć bødzie práwdø twojø''[PF]. pomnieć (Inf); pomni (2SgImp); pomniał (m3SgPst); pomniß (2SgPrs); | ||
* '''pomoc''' - pomoc. ''poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo''[KŚ]. pomoc (NASg); | * '''pomoc''' - pomoc. ''poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo''[KŚ]. pomoc (NASg); | ||
| + | * '''pomóc''' - pomóc. ''tako nám Bóg pomoƶy i ſwiøtý krziƶ''[RPo]. pomoƶy (3SgImp); | ||
* '''popiół''' - popiół; potaż. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. popiół (NASg); | * '''popiół''' - popiół; potaż. ''bo popiół jako chléb jádł jeſḿ''[PF]. popiół (NASg); | ||
| − | * '''prawý''' - prawy. '' | + | * '''poſłać''' - posłać, zesłać. ''poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo''[KŚ]. poſłáł (m3SgPst); |
| + | * '''poſtawić''' - postawić. ''poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. poſtawí (3SgFut); | ||
| + | * '''potop''' - potop, powódź. '' býł potop cztyrdziéſci dní a cztyrdziéſci nocý''[BZ]. potop (NASg); potopu (GSg); potopie (LSg); | ||
| + | * '''potwárz''' - twarz, oblicze. ''a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda''[KŚw]. potwárz (NASg); | ||
| + | * '''powiádać''' - mówić, opowiadać. ''wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego''[BZ]. powiádájcie (2PlImp) | ||
| + | * '''powiedzieć''' - powiedzieć. ''Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć''[ZS]. powiedzieć (Inf); | ||
| + | * '''práwda''' - prawda. ''Bǿdź pokój a práwda télko we dnioch mých''[BZ]. práwda (NSg); práwdy (GSg); práwdzie (DLSg); práwdø (ASg); | ||
| + | * '''práwić''' - mówić, nauczać. ''wstáń, práwí, poſpiéj siø, miluczká moja, i pójdzi!''[KŚ]. práwí (3SgPrs); | ||
| + | * '''práwo''' - prawo. ''To-ć jeſt práwo obiaty pokojnéj, jeƶ to ſiø obiatuje Panu''[BZ]. práwo (NAVSg); práwa (NAVPl); | ||
| + | * '''prawý''' - prawy. ''poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. prawǿ (fASg); | ||
| + | * '''prorok''' - prorok. ''prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […]''[KŚ]. prorok (NSg); | ||
| + | * '''proſić''' - prosić. ''a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt''[Br]. proſímy (1PlPrs); | ||
* '''prózný''' - pusty. ''ziemia była nieuƶyteczná a prózná''[BZ]. prózná (fNSg); prózien (mNSg); | * '''prózný''' - pusty. ''ziemia była nieuƶyteczná a prózná''[BZ]. prózná (fNSg); prózien (mNSg); | ||
| + | * '''prze''' - przez (+A.). ''kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie''[KWŚ]. | ||
| + | * '''przeciw''' - przeciwko (+Dat.). ''złostnie przeciw mnie czyníß''[BZ]. | ||
| + | * '''przebýwać''' - przebywać. ''owa kako dobrze i kako wieſioło przebýwać braciǿ w jedno''[PF]. przebýwać (Inf); | ||
* '''przecz''' - dlaczego. ''przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?''[PF]. | * '''przecz''' - dlaczego. ''przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?''[PF]. | ||
| − | * ''' | + | * '''przeczyſć''' - przeczytać. ''a jedno-ć ten to jiſtý opat jeſt-ci ón jiſtý líſt przeczetł býł''[KG]. przeczetł (m3SgPst); |
| + | * '''przedać''' - sprzedać; zdradzić. ''Jako-ḿ nie wádzíł Pietraßewi przedać pół Ráßkowa ani-ſḿ mu kupcéw odgániáł''[RPo]. przedać (Inf); | ||
| + | * '''przekłóć''' - przekłuć. ''dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. przekłóć (Inf); | ||
| + | * '''przez''' - bez (+G.). ''ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár''[KG]. | ||
| + | * '''przezpieczný''' - bezpieczny. ''my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní''[RPo]. | ||
| + | * '''przi''' - przy. ''jako-smy przi tem byli, jako Páßek miáł dać Andrzejowi piéniǿdze''[RKa]. | ||
| + | * '''przić''' - przyjść. ''przißedł onéj dziéwky brat do onego to ſługy''[BZ]. przidø (1SgFut); przißedł (mSgPst); | ||
* '''przijaciél''' - przyjaciel. ''tako wiøc jego mać s ſwými przijacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili''[KG]. przijacielé (NPl); przijacioły (IPl); | * '''przijaciél''' - przyjaciel. ''tako wiøc jego mać s ſwými przijacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili''[KG]. przijacielé (NPl); przijacioły (IPl); | ||
| + | * '''przijǿć''' - przyjąć. ''tegdy przimieß ofiarø ſprawiedlnoſci''[PF]. przimieß (2SgFut); | ||
| + | * '''prziniéſć''' - przynieść. ''tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli''[KG]. | ||
| + | * '''pſek''' - piesek. ''pſek Tobijaßów, jen býł s nima na drógø bieƶáł''[BZ]. pſek (NSg); | ||
| + | * '''pſtrý''' - pstry, kolorowy; kropkowany. ''wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały''[BZ]. pſtrý, pſtré | ||
| + | * '''ptaſtwo''' - ptactwo. ''panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu''[BZ]. ptaſtwu (DSg); | ||
| + | * '''púßcza''' - pustkowie. ''lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł''[BZ]. púßczej (GSg); púßczy (LSg); | ||
| + | * '''púßka''' - działo, armata. ''pán Materna nié strzeláł púßkǿ na dóm panie Jadwigi''[RKo]. púßkǿ (ISg); | ||
* '''pwać''' - ufać. ''dußa moja pwała w Pána''[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst); | * '''pwać''' - ufać. ''dußa moja pwała w Pána''[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst); | ||
==Rr== | ==Rr== | ||
| + | * '''ráczyć''' - chcieć, zechcieć. ''a dać ráczy, jegoƶ prosímy''[Br]. ráczy (2SgImp); | ||
| + | * '''radoſć''' - radość. ''ſtworzýł Bóg Jewø z koſcí Adamowi ku radoſci''[Roz]. radoſci (DSg); | ||
* '''ráj''' - raj. ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. raju (GSg); raju (LSg); | * '''ráj''' - raj. ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. raju (GSg); raju (LSg); | ||
* '''ramiø''' - ramię. ''Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø''[BZ]. ramiø (NAVSg); ramienia (GSg); ramieniem (ISg); ramieniu (LSg); ramiona (NPl); ramionach (LPl); | * '''ramiø''' - ramię. ''Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø''[BZ]. ramiø (NAVSg); ramienia (GSg); ramieniem (ISg); ramieniu (LSg); ramiona (NPl); ramionach (LPl); | ||
* '''rana''' - rana. ''Tomiſłáw na dobrowolné dródze zaßedł Mikołajewi ſamoßóst i dáł mu dwie ranie''[RPy]. ranø (ASg); ranie (NAVDu); rán (GPl); | * '''rana''' - rana. ''Tomiſłáw na dobrowolné dródze zaßedł Mikołajewi ſamoßóst i dáł mu dwie ranie''[RPy]. ranø (ASg); ranie (NAVDu); rán (GPl); | ||
* '''rok''' - rok. ''ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić''[KG]. roku (GSg); | * '''rok''' - rok. ''ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić''[KG]. roku (GSg); | ||
| − | * '''róſć''' - rosnąć. '' | + | * '''ród''' - ród. ''bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł''[KG]. rodu (GSg); |
| − | * '''rozumieć''' - rozumieć. ''my nie | + | * '''róg''' - róg. ''zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø''[PF]. róg (NAPl); rogu (GPl); rogem (ISg); rogowie (NPl); rogów (GPl); rogy (APl); |
| + | * '''rolá''' - praca rolnicza, rolnictwo. ''kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie''[KWŚ]. rolǿ (ASg) | ||
| + | * '''róſć''' - rosnąć. ''i káƶø tobie wielmi bújno róſć''[BZ]. roſcie (3SgPrs); roſtǿ (3PlPrs); roſtǿcý (mSgPrtPrsAct); | ||
| + | * '''rozmajitý''' - rozmaity, różnorodny. ''ku rozmajitéj potrzebie ſtołowéj, octowé czbany, banie, czeße''[BZ]. | ||
| + | * '''rozumieć''' - rozumieć. ''my nie rozumiémy po niemieczſku''[RPo]. rozumiémy (1PlPr); rozumiáł (mSgPst); | ||
| + | * '''rozumný''' - rozumny, pojętny. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſt-li rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. | ||
* '''røka''' - ręka. ''dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. røka (NSg); røky (GSg); røkø (ASg); røce (LSg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkáma (DIDu); rǿk (GPl); | * '''røka''' - ręka. ''dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie''[Br]. røka (NSg); røky (GSg); røkø (ASg); røce (LSg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkáma (DIDu); rǿk (GPl); | ||
* '''ryba''' - ryba. ''panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu''[BZ]. ryba (NSg); ryby (GSg); rybø (ASg); ryby (NAVPl); rybám (DPl); | * '''ryba''' - ryba. ''panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu''[BZ]. ryba (NSg); ryby (GSg); rybø (ASg); ryby (NAVPl); rybám (DPl); | ||
| Linia 1110: | Linia 1721: | ||
==RZrz== | ==RZrz== | ||
* '''rzec''' - powiedzieć. ''prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […]''[KŚ]. rzecze (3SgAor); rzeka (mNSgPrtPrs); rzekø (1SgFut); rzeczeß (2SgFut); rzeczecie (2PlFut); rzeczcie (2PlImp); | * '''rzec''' - powiedzieć. ''prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […]''[KŚ]. rzecze (3SgAor); rzeka (mNSgPrtPrs); rzekø (1SgFut); rzeczeß (2SgFut); rzeczecie (2PlFut); rzeczcie (2PlImp); | ||
| + | * '''rzecz''' - rzecz. ''Pán Bóg tø rzecz tako noſíł''[Roz]. rzecz (NASg); rzeczǿ (ISg); rzeczy (LSg); rzeczy (NAVPl); rzeczach (LPl); | ||
* '''rzéka''' - rzeka. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. rzéka (NSg); rzéce (DLSg); rzékami (IPl); rzékach (LPl); | * '''rzéka''' - rzeka. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. rzéka (NSg); rzéce (DLSg); rzékami (IPl); rzékach (LPl); | ||
==Ssſ== | ==Ssſ== | ||
| + | * '''ſchwalić''' - wychwalić, rozsławić. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwálcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. ſchwalcie (2PlImp); | ||
| + | * '''ſiano''' - siano. ''pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku''[BZ]. ſiana (GSg); | ||
| + | * '''ſiéc''' - siekać, ciąć. ''ſiekø doktory i miſtrze''[Roz]. ſiekø (1SgPrs); | ||
* '''ſiedzieć''' - siedzieć. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. ſiedzieße (2SgAor); | * '''ſiedzieć''' - siedzieć. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. ſiedzieße (2SgAor); | ||
* '''ſiemiø''' - nasiono; nasienie. ''ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie''[PF]. ſiemiø (NAVSg); ſiemienia (GSg); ſiemieniu (DSg); ſiemieniem (ISg); ſiemieniu (LSg); | * '''ſiemiø''' - nasiono; nasienie. ''ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie''[PF]. ſiemiø (NAVSg); ſiemienia (GSg); ſiemieniu (DSg); ſiemieniem (ISg); ſiemieniu (LSg); | ||
| + | * '''ſilný''' - silny. ''prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […]''[KŚ]. | ||
| + | * '''ſiódmý''' - siódmy. ''kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. | ||
* '''ſioſtra''' - siostra. ''kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie''[KWŚ]. ſioſtra (NSg); ſioſtry (GSg); ſieſtrze (DLSg); ſioſtrø (ASg); ſioſtrǿ (ISg); ſioſtry (NAVPl); | * '''ſioſtra''' - siostra. ''kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie''[KWŚ]. ſioſtra (NSg); ſioſtry (GSg); ſieſtrze (DLSg); ſioſtrø (ASg); ſioſtrǿ (ISg); ſioſtry (NAVPl); | ||
* '''ſirzdce''' - serce. ''ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł''[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg); | * '''ſirzdce''' - serce. ''ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł''[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg); | ||
| + | * '''ſjachać''' - zjechać. ''Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł''[RKa]. ſjacháw (mSgPrtPst); | ||
* '''ſkot''' - bydło. ''Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røky, jako ſǿd ſkázáł''[RPo]. ſkot (NASg); | * '''ſkot''' - bydło. ''Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røky, jako ſǿd ſkázáł''[RPo]. ſkot (NASg); | ||
* '''ſkóra''' - postać zewnętrzna. ''jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł''[KG]. | * '''ſkóra''' - postać zewnętrzna. ''jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł''[KG]. | ||
| + | * '''ſkować''' - skuć. ''dám ci ſiø w ƶelézie ſkować''[Roz]. ſkować (Inf); | ||
| + | * '''ſlepý''' - ślepy. ''bødzie-li ſlepé albo chromé, albo ranioné, albo lißaje majǿcé albo ſwirzb, albo krostawé, nie ofierújcie tego Panu''[BZ]. | ||
| + | * '''ſlubić''' - obiecać. ''Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł''[RPo]. ſlubíł (m3SgPst); | ||
| + | * '''ſłáwa''' - chwała, sława. ''prze ſłáwø imienia twégo wyzwól nás, Goſpodnie,''[PF]. ſłáwø (ASg); | ||
* '''ſłowo''' - słowo. ''ta ſłowa piße mǿdrý Salomon''[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowu (DSg); ſłowem (ISg); ſłowie (LSg); ſłowie (NAVDu); ſłowa (NAVPl); ſłów (GPl); ſłowy (IPl); ſłowiech (LPl); | * '''ſłowo''' - słowo. ''ta ſłowa piße mǿdrý Salomon''[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowu (DSg); ſłowem (ISg); ſłowie (LSg); ſłowie (NAVDu); ſłowa (NAVPl); ſłów (GPl); ſłowy (IPl); ſłowiech (LPl); | ||
* '''ſługa''' - sługa. ''bǿdź podnóƶkem ſługám twých bratów''[BZ]. ſługa (NSg); ſługy (GSg); ſłudze (DLSg); ſługø (ASg); ſłudzy (NVPl); ſłúg (GPl); ſługám (DPl); ſługy (APl); ſługami (IPl); ſługach (LPl); | * '''ſługa''' - sługa. ''bǿdź podnóƶkem ſługám twých bratów''[BZ]. ſługa (NSg); ſługy (GSg); ſłudze (DLSg); ſługø (ASg); ſłudzy (NVPl); ſłúg (GPl); ſługám (DPl); ſługy (APl); ſługami (IPl); ſługach (LPl); | ||
* '''ſłuńce''' - słońce. ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. słuńca (GSg); | * '''ſłuńce''' - słońce. ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. słuńca (GSg); | ||
| + | * '''ſłuƶyć''' - służyć. ''kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. ſłuƶyć (Inf); | ||
| + | * '''ſłyßeć''' - słyszeć. ''naſtrojenié jich ſirzca ſłyßało jeſt ucho twoje''[PF]. ſłyßało (n3SgPst); | ||
* '''ſłza''' - łza. '' z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. ſłez (GPl); ſłzy (NAVPl); ſłzami (IPl); ſłzach (LPl); | * '''ſłza''' - łza. '' z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. ſłez (GPl); ſłzy (NAVPl); ſłzami (IPl); ſłzach (LPl); | ||
| − | * '''ſmirzć''' - śmierć. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł''[KŚ]. ſmirzci (GSg); | + | * '''ſmiára''' - pokora. ''zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø''[PF]. ſmiára (NSg); ſmiárø (ASg); |
| − | * '''ſǿſiád''' - sąsiad. ''wſtanø i s jinými ſǿſiady''[RPo]. ſǿſiady (IPl); | + | * '''ſmiérný''' - pokorny. ''bo ty lúd ſmiérný zbawión uczyníß''[PF]. |
| + | * '''ſmirzć''' - śmierć. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł''[KŚ]. ſmirzci (GSg); ſmirzci (VSg); | ||
| + | * '''ſødziá''' - sędzia. '' rzecze Mojƶeß k ſødziám israelským''[BZ]. ſødziá (NSg); ſødziéj (GSg); ſødzí (DSg); ſødziǿ (ASg); ſødzié (NVPl); ſødziám (DPl); ſødziéch (LPl); | ||
| + | * '''ſǿſiád''' - sąsiad. ''wſtanø i s jinými ſǿſiady''[RPo]. ſǿſiadów (DPl); ſǿſiady (IPl); | ||
* '''ſpołu''' - razem. ''Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta''[BZ]. | * '''ſpołu''' - razem. ''Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta''[BZ]. | ||
| − | * '''ſto''' - sto. ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. ſto (NAVSg); ſta (GSg); ſcie (NAVDu); ſtú (GLDu); ſta (NAVPl); ſet (GPl); | + | * '''ſprawiedlnoſć''' - wzejść. ''wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć''[PF]. ſprawiedlnoſć (NASg); |
| + | * '''ſprzedać''' - sprzedać. ''weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je''[KG]. ſprzedájcie (2PlImp); | ||
| + | * '''ſrodzić ſiø''' - urodzić się. ''lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł''[BZ]. ſrodzíł ſiø (m3SgPst); | ||
| + | * '''ſromota''' - wstyd. ''obleczeni bǿdźcie w gańbø i we ſromotø, jiƶ złoſć na miø mołwiǿ''[PF]. ſromoty (GSg); ſromotø (ASg); ſromotǿ (ISg); | ||
| + | * '''ſrzébro''' - srebro. ''ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł''[Br]. ſrzébro (NAVSg); ſrzébra (GSg); ſrzébrem (ISg); | ||
| + | * '''ſtado''' - stado, grupa zwierząt. ''nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów''[PF]. ſtád (GPl); | ||
| + | * '''ſtárý''' - stary. ''ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé''[KG]. ſtarßé (nNSgComp); | ||
| + | * '''ſtdza''' - ścieżka, droga. ''ptáky niebieſské i ryby morzſké, jeƶ przechodzǿ ſtdze morzſké''[PF]. ſtdzø (ASg); ſtdzy (LSg); ſtdze (NAVPl); ſtdzam (DPl); ſtdzach (LPl); | ||
| + | * '''ſto''' - sto. ''ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł''[KG]. ſto (NAVSg); ſta (GSg); ſcie (LSg); ſcie (NAVDu); ſtú (GLDu); ſta (NAVPl); ſet (GPl); ſtóm (DPl); ſty (IPl); | ||
| + | * '''ſtrach''' - strach. '' tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach''[PF]. ſtrach (NASg); ſtrachu (GSg); ſtrochem (ISg); ſtrasze (LSg); ſtrachów (GPl); ſtrachy (APl); | ||
* '''ſtrona''' - strona. ''Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu''[BZ]. ſtrona (NSg); ſtrony (GSg); ſtronie (DLSg); ſtronø (ASg); ſtronu (GLDu); ſtrón (GPl); | * '''ſtrona''' - strona. ''Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu''[BZ]. ſtrona (NSg); ſtrony (GSg); ſtronie (DLSg); ſtronø (ASg); ſtronu (GLDu); ſtrón (GPl); | ||
| − | * '''ſtworzić''' - stworzyć. '' | + | * '''ſtrumiéń''' - gorzki. '' z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. ſtrumienie (NAVPl); |
| + | * '''ſtrzała''' - strzała. ''synowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý''[PF]. ſtrzały (NAVPl); | ||
| + | * '''ſtrzelać''' - strzelać. ''pán Materna nié ſtrzeláł púßkǿ na dóm panie Jadwigi''[RKo]. ſtrzeláł (m3SgPst); | ||
| + | * '''ſtworzić''' - stworzyć. ''w poczǿtce Bóg ſtworzíł niebo i ziemiø''[BZ]. ſtworzíł (mSgPst); ſtworziwßy (mPlPrtPstAct); | ||
| + | * '''ſwaćba''' - ślub. ''drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie''[BZ]. ſwaćby (GSg); | ||
| + | * '''ſwiadczyć''' - oświadczać. ''jako to ſwiadczýmy, jako Miecko bieƶáł na Michałowø goſpodø s úmyſłem i dáł mu rany''[RKa]. ſwiadczýmy (1PlPrs); | ||
* '''ſwiat''' - świat. ''a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt''[Br]. ſwiat (NASg); ſwiata (GSg); ſwiatu (DSg); ſwiecie (LSg); | * '''ſwiat''' - świat. ''a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt''[Br]. ſwiat (NASg); ſwiata (GSg); ſwiatu (DSg); ſwiecie (LSg); | ||
* '''ſwiéca''' - świeca. '' uczyníł Bóg dwie ſwiécy wielicý''[BZ]. ſwiécy (NAVDu); ſwiéc (GPl); | * '''ſwiéca''' - świeca. '' uczyníł Bóg dwie ſwiécy wielicý''[BZ]. ſwiécy (NAVDu); ſwiéc (GPl); | ||
* '''ſwiøtý''' - święty. ''ale w ſwiøtém piſaní cztwiorakým ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […]''[KŚ]. | * '''ſwiøtý''' - święty. ''ale w ſwiøtém piſaní cztwiorakým ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […]''[KŚ]. | ||
| + | * '''ſwiǿtyniá? ſwiǿtyní?''' - świątynia. ''W ſwiątyni to bødzieß jeſć''[BZ]. ſwiǿtyniá (NSg); ſwiǿtyniéj (GSg); ſwiǿtyniǿ (ASg); ſwiǿtyní, ~éj (LSg); ſwiǿtynié (NVPl); ſwiǿtyniéj (GPl); | ||
* '''ſýn''' - syn. ''czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dzieſiøć grziwien''[RPo]. ſýn (NSg); ſyna (GASg); ſynowi (DSg); ſynem (ISg); ſynu (LSg); ſynu (VSg); ſyny (NAVDu); ſynu (GLDu); ſynóma (DIDu); ſynowie (NPl); ſynów (GPl); ſynóm (DPl); ſyny (APl); ſynmi, ſyny (IPl); ſynech ~iech? (LPl); | * '''ſýn''' - syn. ''czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dzieſiøć grziwien''[RPo]. ſýn (NSg); ſyna (GASg); ſynowi (DSg); ſynem (ISg); ſynu (LSg); ſynu (VSg); ſyny (NAVDu); ſynu (GLDu); ſynóma (DIDu); ſynowie (NPl); ſynów (GPl); ſynóm (DPl); ſyny (APl); ſynmi, ſyny (IPl); ſynech ~iech? (LPl); | ||
==ẞß== | ==ẞß== | ||
| − | * '''ßkoda''' - szkoda, strata. ''Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół | + | * '''ßáloný''' - szalony, bezrozumny. ''poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta''[PF]. |
| − | * '''ßukać''' - szukać. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. ßukajǿcý (mPrtActPrs); | + | * '''ßczeniø''' - szczenię. ''wywolíł dußø mojø z poſrzodka ßczeniǿt lwów''[PF]. ßczeniǿt (GPl); |
| + | * '''ßeſć''' - sześć. ''kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. | ||
| + | * '''ßkoda''' - szkoda, strata. ''Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół jednegonádſcie grziwien''[RPo]. ßkody (GSg); ßkód (GPl); ßkodzie (LSg); | ||
| + | * '''ßkoła''' - szkoła. ''kaƶdý w jé ßkole być muſí''[Roz]. ßkole (LSg); | ||
| + | * '''ßukać''' - szukać. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. ßukajǿcý (mPrtActPrs); ßukachǿ (3PlImpf); | ||
* '''ßýrz''' - szerokość. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. ßýrz (NASg); | * '''ßýrz''' - szerokość. ''A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia''[BZ]. ßýrz (NASg); | ||
==Tt== | ==Tt== | ||
| + | * '''tájný''' - tajemny, tajemniczy. '' z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. | ||
| + | * '''tako''' - tak. ''czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […]''[KŚ]. | ||
* '''tamo''' - tam. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. | * '''tamo''' - tam. ''na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali''[PF]. | ||
| − | * '''togodlá''' - dlatego. '' togodlá przed wołem a przed oſłem w | + | * '''tegdy''' - wtedy. ''kdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego''[BZ]. |
| − | * '''trzimać''' - trzymać. ''Halƶka trzimá ode cztýr | + | * '''téƶ''' - też, także. ''wyßedw na dwór i mołwíł téƶ jisté''[BZ]. |
| + | * '''tłustý''' - tłusty, tuczny. ''owce jich płodné, opłwité w chodziech ſwojich, wołowie jich tłuſcí''[PF]. | ||
| + | * '''togodlá''' - dlatego. ''togodlá przed wołem a przed oſłem w jáſłkach Sýn Boƶý połoƶón býł''[KŚ]. | ||
| + | * '''trojaký''' - trojaki, potrójny. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. | ||
| + | * '''trójca''' - Trójca, trójka. ''a w téj Trójcy niczs pirzwiéj albo poſledziéj''[PF]. trójca (NSg); trójcy (LSg); | ||
| + | * '''trǿba''' - trąba; rura. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. trǿby (GSg); | ||
| + | * '''trzé, trzi''' - trzej, trzy. ''wßako nie trzé bogowie, ale jeden jeſt Bóg''[PF]. trzé (mNSg) | ||
| + | * '''trzecí''' - trzeci. ''a trzecié to to ſłowo: wstáń! mówí Bóg ſpiǿcým''[KŚ]. | ||
| + | * '''trzém''' - pałac. ''lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy''[PF]. trzemie (LSg); trzemy (APl); trzemiech, ~moch (LPl); | ||
| + | * '''trzimać''' - trzymać. ''Halƶka trzimá ode cztýr lát dziedzinø s pokojem, a Smichna k tej nie má niczs''[RKr]. trzimá (3SgPr); trzimáł (m3SgPst); | ||
| + | * '''tu''' - tutaj. ''około wßytkéj ziemié Ejulat, tu, kdzie-ƶ ſiø złoto rodzí''[BZ]. | ||
| + | * '''tuczný''' - tłusty; obfity. ''pamiøcien bǿdź wßem obiatam twojim a obiata twoja tuczná bǿdź''[PF]. | ||
| + | * '''tuk''' - tłuszcz. ''jako tuku i tłuſtoſci napełniona bǿdź dußa moja''[PF]. tuk (NASg); tuku, ~a (GSg); tukem (ISg); | ||
| + | * '''ty''' - ty. ''bo ty jeś Bóg, moc moja''[PF]. ty (NSg); ciebie (GSg); tobie (DSg); ciebie, ciø, cie (ASg); tobǿ (ISg); tobie (LSg); | ||
| + | * '''týdzień''' - tydzień. ''a ón wielmi rád przyzwolíł, a kdy-ƶ týdzień minǿł, tedy pojmie Rachel''[BZ]. týdzień (NASg); tegodnia (GSg); | ||
| + | * '''tyſiǿc''' - tysiąc. ''oto-ć-eḿ dáł bratu twému tyſiǿc ſrzebrných piéniødzy''[BZ]. tyſiǿc (NASg); tyſiǿca (GSg); tyſiǿca (NAVDu); tyſiǿce, ~owie (NVPl); tyſiǿców (GPl); tyſiǿcmi (IPl); | ||
==Uu== | ==Uu== | ||
| − | * '''ucho''' - ucho. ''naſtrojenié jich | + | * '''u''' - u (+Gen.). ''u Pana miłoſierdzié i opłwité u niego otkupienié. ''[PF]. |
| + | * '''ubogý''' - ubogi, biedny. ''oczy jego na ubogégo źrzíta''[PF]. | ||
| + | * '''ubóƶſtwo''' - ubóstwo. ''prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […]''[KŚ]. ubóƶſtwie (LSg); | ||
| + | * '''uciékać''' - uciekać. ''dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska''[PF]. uciékali (m3PlPst); | ||
| + | * '''uciǿć''' - uciąć, ściąć. ''ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego''[PF]. uciǿł (m3SgPst); | ||
| + | * '''uczøſtwo''' - uczestnictwo. ''Jeruſalem, jeƶ ſtawiǿ jako miaſto, jegoƶ uczøſtwo''[PF]. uczøſtwo (NAVSg); | ||
| + | * '''uczynić''' - uczynić, zrobić. ''Goſpodnie, zbawiona uczýń króla i wyſłußáj nás w dzień''[PF]. uczýń (2SgImp); | ||
| + | * '''ucho''' - ucho. ''naſtrojenié jich ſirzdca ſłyßało jeſt ucho twoje''[PF]. ucho (NAVSg); ucha (GSg); ußy (NAVDu); ußú (GLDu); ußyma (DIDu); | ||
| + | * '''ukráſć''' - ukraść. ''jako Mikołáj nie ukrádł Piotrowi kobyły chǿſiebnǿ rzeczǿ ani tego úƶytka miáł''[RKa]. ukrádł (m3SgPst); | ||
| + | * '''ulica''' - ulica. ''jako błoto ulíc zgłádzø je''[PF]. ulica (NSg); ulíc (GSg); | ||
| + | * '''uróſć''' - urosnąć, wyrosnąć. ''a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły''[BZ]. uroſtły (f3PlPst); | ||
| + | * '''uſłyßeć''' - usłyszeć. ''ußyma uſłyß modlitwø mojø, nie w wargach lſciwých''[PF]. uſłyß (2SgImp); | ||
* '''úſta''' - usta. ''Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø''[PF]. úſta (NAVPl); úſt (GPl); úſtóm (DPl); úſty (IPl); úſciech (LPl); | * '''úſta''' - usta. ''Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø''[PF]. úſta (NAVPl); úſt (GPl); úſtóm (DPl); úſty (IPl); úſciech (LPl); | ||
| + | * '''útoka''' - ucieczka. '' Goſpodzín ſćwirdzenié moje i útoka moja, i zbawiciél mój''[PF]. útoka (NSg); útoky (NAVPl); | ||
| + | * '''utuczyć''' - utuczyć, otłuścić. ''utuczýł jeś w oleju głowø mojø''[PF]. utuczýł (m3SgPst); | ||
==Ww== | ==Ww== | ||
| − | * '''weźrzeć''' - | + | * '''wádzić''' - przeszkadzać. ''Jako-ḿ nie wádzíł Pietraßewi przedać pół Ráßkowa ani-ſḿ mu kupcéw odgániáł''[RPo]. wádzíł (m3SgPst); |
| − | * ''' | + | * '''warga''' - warga, w liczbie mnogiej usta. ''Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø''[PF]. wargy (NAVPl); |
| − | * '''wiedzieć''' - wiedzieć. ''Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć''[ZS]. | + | * '''weźrzeć''' - spojrzeć. ''Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga''[PF]. weźrzáł (mSgPst); |
| − | * '''wiek''' - stulecie. ''ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie''[PF]. wieky (APl); | + | * '''wiciøƶſtwo''' - zwycięstwo. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. wiciøƶſtwo (NAVSg); |
| + | * '''wieczný''' - wieczny. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł''[KŚ]. | ||
| + | * '''widzieć''' - widzieć. ''widzcie, braciá miłá, zbawienié''[KŚ]. widz (2SgImp); widzcie (2PlImp); widzieć (Inf); | ||
| + | * '''wiedzieć''' - wiedzieć. ''Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć''[ZS]. wiedzieć (Inf); wiéwa (2DuPrs); | ||
| + | * '''wiek''' - stulecie. ''ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie''[PF]. wieka (GSg); wieky (APl); | ||
| + | * '''wiekují''' - wieczny. ''nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoƶ jeſt-ć wrzemiénnégo''[KŚ]. wiekují (mNSg); wiekujégo (nGSg); | ||
* '''wieliký''' - wielki. ''w jego ucießném wielikých cúd czyniení''[KŚ]. | * '''wieliký''' - wielki. ''w jego ucießném wielikých cúd czyniení''[KŚ]. | ||
| − | * '''wieprz''' - wieprz. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała | + | * '''wielmi''' - bardzo, wielce. ''i káƶø tobie wielmi bújno róſć''[BZ]. |
| − | * '''włodyczſtwo''' - władza. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. | + | * '''wieprz''' - wieprz. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć''[RPy]. wieprz (ASg); |
| + | * '''wierzyć''' - wierzyć. ''wierzíß w to człowiecze''[Br]. wierzíß (2SgPrs); | ||
| + | * '''wieſielé''' - radość, szczęście. ''ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wieſielí dopuſcić''[KG]. wieſielí (LSg); | ||
| + | * '''winowatý''' - winny, dłużny. ''Czſoś-ḿ je býł winowat na ƶydowský dłúg, toƶ-ſḿ zpłácíł''[RKa]. winowat (mNSg); | ||
| + | * '''włodyczſtwo''' - władza. ''trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo''[KŚ]. włodyczſtwo (NAVSg); | ||
| + | * '''włos''' - włos. ''Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy''[RKa]. włoſy (APl); | ||
| + | * '''wníć''' - wejść. ''miecz jich wnidź w ſirzdca jich''[PF]. wnidź (23SgImp); wnidø (1SgFut); wnidziém (1PlFut); | ||
| + | * '''wnǿtrz''' - w środku, wewnątrz. '' ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk''[BZ]. | ||
* '''woda''' - woda. ''uczyníł Bóg ſtworzenié, i rozdzielíł wody''[BZ]. woda (NSg); wodø (ASg); wody (NAVPl); wód (GPl); wodami (IPl); wodach (LPl); | * '''woda''' - woda. ''uczyníł Bóg ſtworzenié, i rozdzielíł wody''[BZ]. woda (NSg); wodø (ASg); wody (NAVPl); wód (GPl); wodami (IPl); wodach (LPl); | ||
* '''wolá''' - wola. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. wolá (NSg); wolé (GSg); wolí (LSg); | * '''wolá''' - wola. ''mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé''[KG]. wolá (NSg); wolé (GSg); wolí (LSg); | ||
| − | * '''wolný''' - wolny, | + | * '''wolný''' - wolny, swobodny. ''Kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. wolen (mNSg); wolno (nNSg); |
* '''wół''' - wół. '' togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł''[KŚ]. wół (NSg); wołu (GSg); wołu, wół (ASg); wołem (ISg); woły (APl); wołów (GPl); woły (IPl); wolech (LPl); | * '''wół''' - wół. '' togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł''[KŚ]. wół (NSg); wołu (GSg); wołu, wół (ASg); wołem (ISg); woły (APl); wołów (GPl); woły (IPl); wolech (LPl); | ||
| + | * '''wøgeł''' - róg, kąt. ''[Beſelel] uláw cztyrzi krøgy złoté przez cztyrzi wøgły''[BZ]. wøgły (APl); wøglech (LPl); | ||
* '''wǿƶ''' - wąż. ''bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí''[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl); | * '''wǿƶ''' - wąż. ''bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí''[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl); | ||
| − | * '''wóz''' - wóz. ''jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma | + | * '''wóz''' - wóz. ''jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma ſamowtór''[RWa]. wozóma (DIDu); wozowie (NVPl); wozów (GPl); wozy (APl); woziech (LPl); |
| − | * '''wróbl''' - wróbel. ''czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl | + | * '''wróbl''' - wróbel. ''czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu''[PF]. wróbl (NSg); wróblowie (NPl); |
| + | * '''wrócić''' - zwrócić, oddać. ''Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić''[RPo]. wrócić (Inf); | ||
| + | * '''wrócić ſiø''' - wrócić. ''tako wrócíwßy ſiø ſeßliſmy poſpołu do Bazan''[BZ]. wrócíwßy ſiø (mPrtPrt); | ||
* '''wróg''' - wróg. ''nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo''[KŚ]. wrodzy (NPl); wrogów (GPl); wrogóm (DPl); | * '''wróg''' - wróg. ''nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo''[KŚ]. wrodzy (NPl); wrogów (GPl); wrogóm (DPl); | ||
* '''wrota''' - wrota, brama. ''Tu to niczſ jinégo nié, jedno dóm Boƶý a wrota niebieská''[BZ]. wrota (NAVPl); wrót (GPl); wrotóm (DPl); wroty (IPl); wrociech (LPl); | * '''wrota''' - wrota, brama. ''Tu to niczſ jinégo nié, jedno dóm Boƶý a wrota niebieská''[BZ]. wrota (NAVPl); wrót (GPl); wrotóm (DPl); wroty (IPl); wrociech (LPl); | ||
| + | * '''wrzemiénný''' - doczesny. ''nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoƶ jeſt-ć wrzemiénnégo''[KŚ]. | ||
* '''wrzemiø''' - czas. '' i to uznaje, kegdy ſgrzeßýł, w kaké wrzemiø ſgrzeßýł, kylkokroć ſgrzeßýł''[KŚ]. wrzemiø (NAVSg); | * '''wrzemiø''' - czas. '' i to uznaje, kegdy ſgrzeßýł, w kaké wrzemiø ſgrzeßýł, kylkokroć ſgrzeßýł''[KŚ]. wrzemiø (NAVSg); | ||
| + | * '''wſtać''' - wstać. ''wſtanø i s jinými ſǿſiady''[RPo]. wſtanø (1SgFut); | ||
| + | * '''wßda''' - zawsze. ''jako była s poczǿtka i nynie, i wßda, i na wieky wiekóm''[PF]. | ||
| + | * '''wßdy''' - zawsze. ''przez miecza Bóg jich bojowáł za nie a wßdy zwiciøƶýł''[BZ]. | ||
| + | * '''wßemogącý''' - wszechmogący. ''poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo''[KŚ]. | ||
| + | * '''wßødy'' - wszędzie. ''Olofernes, ſjeźdzíw wßødy wokół, nájdzie studnice''[BZ]. | ||
| + | * '''wyjǿć''' - wyjąć. ''ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego''[PF]. wyjǿw (mPrtPst); | ||
| + | * '''wyláć''' - wylać. '' z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije''[KŚ]. wylije (3SgFut); | ||
| + | * '''wyníć''' - wyjść. ''jako nie wynidziechǿ z Janowa domu i nie ukradziechǿ Sułkowi koni''[RKa]. wynidziechǿ (3PlAor); | ||
| + | * '''wýß''' - wysokość. ''udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wz wýß półtorá łokcia''[BZ]. wýß (NASg); | ||
| + | * '''wyzwolić''' - wyzwolić, oswobodzić. ''prze ſłáwø imienia twégo wyzwól nás, Goſpodnie,''[PF]. wyzwól (2SgImp); | ||
* '''wzchód''' - wschód (słońca); wschód (kierunek). ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. wzchodu (GSg); | * '''wzchód''' - wschód (słońca); wschód (kierunek). ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. wzchodu (GSg); | ||
* '''wzdać''' - oddać, złożyć. ''obietnicø Bogu wzdachǿ''[KŚ]. wzdachǿ (3PlAor); wzdali (3PlPst); | * '''wzdać''' - oddać, złożyć. ''obietnicø Bogu wzdachǿ''[KŚ]. wzdachǿ (3PlAor); wzdali (3PlPst); | ||
| − | * ''' | + | * '''wziǿć''' - wziąć. ''weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka''[BZ]. weźmi (2SgImp); |
| + | * '''wzníć''' - wzejść. ''wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć''[PF]. wznidzie (3SgFut); | ||
| + | * '''wzpłodzić''' - obrodzić, dać plon. ''wzpłodziła ziemiá zielé majǿc ſiemiø podług płodu ſwégo''[BZ]. wzpłodziła (f3SgPst); | ||
| + | * '''wzpomionǿć''' - przypomnieć sobie. ''to wzpomionǿł jeſḿ i wylíł jeſḿ w miø dußø mojø''[PF]. | ||
| + | * '''wzwiedzieć''' - dowiedzieć się. ''wßako wzwiedzǿ wßytcy, jiƶ czyniǿ lichotø''[PF]. wzwiedzǿ (3PlFut); | ||
==Zz== | ==Zz== | ||
| − | * '''zabić''' - zabić; ubić. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała | + | * '''zabić''' - zabić; ubić. ''Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć''[RPy]. zabiła (fSgPst); |
* '''záchód''' - zachód (słońca); zachód (kierunek). ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. záchodu (GSg); | * '''záchód''' - zachód (słońca); zachód (kierunek). ''ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu''[RKa]. záchodu (GSg); | ||
* '''zákón''' - prawo. ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. zákonie (LSg); | * '''zákón''' - prawo. ''ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić''[PF]. zákonie (LSg); | ||
| + | * '''zápád''' - zachód słońca. ''jeliko jest wzchód od západa, daleko uczynił od nás lichoty naße''[PF]. západa (GSg); | ||
| + | * '''zawierné''' - zaiste, zaprawdę. ''zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo''[KŚ]. | ||
| + | * '''zawołać''' - zawołać, przyzwać. ''zawołá farao mødrców a czarowníków''[BZ]. zawołá (3SgFut); | ||
| + | * '''zbawiciél''' - zbawiciel. ''jidzie tobie król zbawiciél, jiżby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł''[KŚ]. zbawiciél (NSg); | ||
| + | * '''zboƶný''' - pobożny. ''jimiƶ kaƶdá dußø zboƶnǿ pobúdzá, ponøcá i powábiá''[KŚ]. | ||
| + | * '''zdrowié''' - zdrowie. ''ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić''[KG]. zdrowí (LSg); | ||
* '''zdrzucić''' - zrzucić. ''jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł''[KG]. | * '''zdrzucić''' - zrzucić. ''jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł''[KG]. | ||
| + | * '''zgłoba''' - złość, zajadłość. ''úſta twoja opłwita była zgłoby a jøzyk twój zpiéwał jeſt leſć.''[PF]. zgłoby (GSg); | ||
| + | * '''zgynǿć''' - zginąć, umrzeć. ''poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta''[PF]. zgynieta (3DuFut); | ||
* '''ziemia''' - ziemia; ląd. ''poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. ziemie (GSg); ziemiø (ASg); ziemiǿ (ISg); ziemi (LSg); | * '''ziemia''' - ziemia; ląd. ''poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi''[KŚ]. ziemie (GSg); ziemiø (ASg); ziemiǿ (ISg); ziemi (LSg); | ||
| − | * '''znać''' - znać. ''mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale''[BZ]. | + | * '''ziøć''' - zięć. '' wyßédł Lot i rzékł ku ſwému ziøciu, jenƶe to miáł pojǿć jego dziéwkø''[BZ]. ziøciu (DSg); |
| + | * '''złoto''' - złoto. ''ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł''[Br]. złoto (NAVSg); złota (GSg); złotem (ISg); | ||
| + | * '''złotý''' - złoty. ''[Beſelel] uláw cztyrzi krøgy złoté przez cztyrzi wøgły''[BZ]. | ||
| + | * '''zmówić''' - wypowiedzieć, wygłosić. ''i zmówíł Sýn Boƶý słowa wielmi znamienitá''[KŚ]. zmówíł (m3SgPst); | ||
| + | * '''znać''' - znać. ''mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale''[BZ]. znać (Inf); znale (f3DuPst); | ||
| + | * '''znamiø''' - znamię, znak. '' Dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska''[PF]. znamiø (NAVSg); | ||
* '''zǿb''' - ząb. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. zǿb (NASg); zøby (NAVPl); | * '''zǿb''' - ząb. ''zøby jego bielßé mléka''[BZ]. zǿb (NASg); zøby (NAVPl); | ||
==Źź== | ==Źź== | ||
| − | * '''źrzebiec''' - źrebię '' | + | * '''źwiøk''' - dźwięk, brzmienie. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. źwiøce (LSg); |
| + | * '''źrzebiec''' - źrebię ''czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny''[RPo]. źrzebiec (NASg); | ||
* '''źrzeć''' - patrzeć. ''oczy jego na ubogégo źrzíta''[PF]. źrzíß (2SgPrs); źrzíta (3DuPrs); | * '''źrzeć''' - patrzeć. ''oczy jego na ubogégo źrzíta''[PF]. źrzíß (2SgPrs); źrzíta (3DuPrs); | ||
==Ƶƶ== | ==Ƶƶ== | ||
| − | * '''ƶona''' - kobieta; żona. '' | + | * '''ƶák''' - uczeń, żak. ''dzíwno ſiø ſwým ƶákóm ſtáwí''[Roz]. ƶákóm (DPl); |
| − | * '''Ƶýd''' - Żyd. '' | + | * '''ƶałtárz''' - psałterz. ''chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich''[PF]. ƶałtárzu (LSg); |
| + | * '''ƶebro ''' - żebro. ''gdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego''[BZ]. ƶebro (NAVSg); | ||
| + | * '''ƶelázo''' - żelazo. ''dám ci ſiø w ƶelézie ſkować''[Roz]. ƶelézie (LSg); | ||
| + | * '''ƶółtý''' - żółty. ''chudá, bladá, ƶółté líce''[Roz]. | ||
| + | * '''ƶona''' - kobieta; żona. ''opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa''[BZ]. ƶona (NSg); ƶony (GSg); ƶenie (DLSg); ƶonø (ASg); ƶonǿ (ISg); ƶenie (NAVDu); ƶonóma (DIDu); ƶony (NAVPl); ƶón (GPl); ƶonám (DPl); ƶonami (IPl); | ||
| + | * '''ƶǿdzách''' - pożądanie, żądza. ''bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzách duße ſwojé''[PF]. ƶǿdzách (LPl); | ||
| + | * '''Ƶýd''' - Żyd. ''kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo''[BZ]. Ƶýd (NSg); Ƶydowi (DSg); Ƶydowie (NPl); Ƶydy (APl); | ||
| + | * '''ƶywý''' - żywy. ''iƶ-by býł ƶýw eƶ do wieka''[Roz]. ƶýw (mNSg); | ||
=Kanon tekstów języka staropolskiego= | =Kanon tekstów języka staropolskiego= | ||
Aktualna wersja na dzień 13:20, 24 lip 2022
| język staropolski jøzyk polſký, polßczyzna | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | łaciński zmodyfikowany |
| Klasyfikacja: | języki naturalne |
| Liczba użytkowników | wymarły |
| Lista conlangów | |
Język staropolski — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego.
Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na danym nam kanonie.
Zasady rekonstrukcji języka
- Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci.
- Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie.
- Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną. Oznacza to, że pierwszeństwo nadajemy formom pierwotnym, o ile tylko były poświadczone, nawet jeśli nie dotrwały do końca ery staropolskiej.
- Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów.
- Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna.
- Każde słowo, które wystąpiło w korpusie musi zostać wpisane do słownika wraz ze znaczeniem, zdaniem, które go zawiera, a którego kontekst przybliża znaczenie owego słowa, a także z formami odmienionymi wraz ze skrótowym opisem formy gramatycznej.
- Jesteśmy świadomi podziału staropolszczyzny na miejscowe narzecza, ale staramy się uwydatnić cechy ogólnokrajowe.
Fonologia oraz ortografia
Alfabet używany do zapisu staropolszczyzny:
- Aa - /a/
- Áá - /aː/
- Bb - /b/
- B́b́ - /bʲ/
- Cc - /ʦ/
- Ćć - /ʨ/
- CZcz - /ʧ/
- Dd - /d/
- DZdz - /ʣ/
- DŹdź - /ʥ/
- DƵdƶ - /ʤ/
- Ee - /e/
- Éé - /eː/
- Ff - /f/, /xʋ/
- Gg - /g/
- Hh - /h/?
- CHch - /x/
- Ii - /i/
- Íí -/iː/
- Jj - /j/
- Kk - /k/
- Ll - /lʲ/
- Łł - /ɫ/
- Mm - /m/
- Ḿḿ - /mʲ/
- Nn - /n/
- Ńń - /ɲ/
- Oo - /o/
- Óó - /oː/
- Øø - /ɑ̃/
- Ǿǿ - /ɑ̃ː/
- Pp - /p/
- Ṕṕ - /pʲ/
- Rr - /r/
- RZrz - /r̝/
- Ssſ - /s/
- Śś - /ɕ/
- ẞß - /ʃ/
- Tt - /t/
- Uu - /u/
- Úú - /u:/
- Ww - /ʋ/
- Ẃẃ - /ʋʲ/
- Yy - /ɨ/
- Ýý - /ɨː/
- Zz - /z/
- Źź - /ʑ/
- Ƶƶ - /ʒ/
Powyższa ortografia w zasadzie nie była stosowana, jednak jest to rozwinięcie ówczesnej ortografii o elementy niezbędne do zapisu wszystkich dźwięków języka. Rzeczywista ortografia rzadko kiedy rozróżniała długość samogłosek, a często nawet nie rozróżniano dźwięków /s,ʃ,ɕ/, /z, ʒ, ʑ/ czy /t͡s, t͡ʃ, t͡ɕ/ oraz /d͡z, d͡ʒ, d͡ʑ/, a także /i, j, ɨ/.
Rzeczownik
Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby, przy czym zawsze występował w liczbie podwójnej synkretyzm mianownika, biernika i wołacza; dopełniacza i miejscownika; celownika i narzędnika, a w liczbie mnogiej mianownika i wołacza.
Deklinacja I
Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne:
| przypadek i liczba | chléb | kóń | lato | pole | zdrowié |
|---|---|---|---|---|---|
| M. l. poj. | -ъ | -ь | -o | -e | -ié |
| D. l. poj. | -a, -u | -a, -u | -a | -a | -iá |
| C. l. poj. | -u, -owi | -u, -ewi | -u | -u | -iú |
| B. l. poj. | -ъ | -ь | -o | -e | -ié |
| N. l. poj. | -em | -em | -em | -em | -ím |
| Ms. l. poj. | -e₂, -u | -u | -e₂ | -i | -iú |
| W. l. poj. | -e₁, -u | -u, -e₁ | -o | -e | -ié |
| M.=B.=W. l. podw. | -a, -y | -a | -e₂ | -i | |
| D.=Ms. l. podw. | -ú | -ú | -ú | ||
| C.=N. l. podw. | -oma | -ema, -oma | -oma | ||
| M.=W. l. mn. | -owie, -i | -ewie, -owie | -a | -a | |
| D. l. mn. | -ów | -éw, -ów, -í | -ъ | -ь | |
| C. l. mn. | -óm | -ém, -óm | -óm | ||
| B. l. mn. | -y | -e | -a | -a | |
| N. l. mn. | -y | -mi | -y | ||
| Ms. l. mn. | -e₂ch | -och | -e₂ch, -och |
W dopełniaczu l. poj. w rodzaju męskim końcówki -a/-u były rozdystrybuowane nieregularnie. U większości rzeczowników (poza słowami: brzég?, dóm, miód, ſýn, wirzch, wół) końcówka -u jest wtórna, jednak mimo to dość popularna. U rzeczowników żywotnych jedyną dopuszczalną końcówką jest -a (wyj. wołu).
Podobna sytuacja jest w bierniku l. poj. rodzaju męskiego, gdzie mamy przemieszanie końcówek -u/-owi, z czego druga jest na ogół wtórna, tu jednak trudniej o dokładną regułę poza tym, że końcówka -u przeważa przy krótkich słowach, szczególnie jednosylabowych.
Biernik l. poj. rzeczowników rodzaju męskiego jest równy dopełniaczowi w przypadku rzeczowników żywotnych, ale w praktyce dotyczyło to wyłącznie rzeczowników męskoosobowych. Rzeczowniki określające zwierzęta rodzaju męskiego w bierniku często były równe mianownikowi.
Miejscownik l. poj. rzeczowników r. męskiego przyjmuje na ogół -e₂ w rzeczownikach twardotematowych oraz -u w miękkotematowych. Z czasem jednak końcówka -u przenosi się do twardotematowych zakończonych na -g, -k, -ch, aby uniknąć oboczności w rdzeniu, jednak jest to w zabytkach stosunkowo rzadkie i nasila się dopiero później. Końcówka -e₂ powoduje drugą palatalizację, tj. k>c, g>dz, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Rzeczownikami twardotematowymi, które obowiązkowo przyjmują końcówkę -u są ſýn - ſynu oraz dóm - domu.
Wołacz l. poj. r. męskiego przyjmuje końcówkę -e₁ w przypadku rzeczowników twardotematowych, a także miękkotematowych na -ec lub -ǿdz, końcówka ta wywołuje pierwszą palatalizację, tj. k>cz, g>ƶ, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Wołacz na -u występuje także w przypadku niektórych rzeczowników twardotematowych, np. ſýn - ſynu
W mianowniku liczby podwójnej (równemu zawsze biernikowi i wołaczowi) dla paru rzeczowników rodzaju męskiego obok regularnej końcówki -a mamy końcówkę -y, jest to np. ſýn - dwa ſyny.
Mianownik liczby mnogiej w przypadku rodzaju męskiego jest różny od biernika liczby mnogiej także w przypadku rzeczowników nieżywotnych. Z czasem zaczyna jednak końcówka biernika przechodzić do mianownika, ale do tego czasu spotykamy w mianowniku formy chlebowie, dniowie, tyſiǿcowie, wozowie itd.. Warto zaznaczyć, że choć końcówka -owie jest wtórna, to jednak od samego początku bardzo rozpowszechniona.
-ъ oznacza zakończenie na spółgłoskę twardą, a -ь na spółgłoskę (historycznie) miękką.
Deklinacja II
Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego i te odmieniające się jak żeńskie (o rodzaju gramatycznym męskim), to jest te o końcówkach -a, -(j)a, -á, -i, -ь. Poniżej tabela końcówek
| przypadek i liczba | ƶona | dußa | wolá | pani | koſć |
|---|---|---|---|---|---|
| M. l. poj. | -a | -a | -á | -i | -ь |
| D. l. poj. | -y | -e | -é, -éj | -éj | -i |
| C. l. poj. | -e₂ | -i | -i | ||
| B. l. poj. | -ø | -ø | -ь | ||
| N. l. poj. | -ǿ | -ǿ | -ǿ | -iǿ | -iǿ |
| Ms. l. poj. | -e₂ | -i | -í | -í, -éj | -i |
| W. l. poj. | -o | -e | -i | ||
| M.=B.=W. l. podw. | -e₂ | -i | |||
| D.=Ms. l. podw. | -ú | -ú, -owú | |||
| C.=N. l. podw. | -ama, -oma | ||||
| M.=W. l. mn. | -y | -e | -ié | -i | |
| D. l. mn. | -ъ | -ь | -í | ||
| C. l. mn. | -ám | -ám | |||
| B. l. mn. | -y | -e | -i | ||
| N. l. mn. | -ami | -ami | -ьmi, -iámi | ||
| Ms. l. mn. | -ach | -iách |
Deklinacja III
Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki z rozszerzeniem tematu jak kry, krwie, dzieciø, dzieciøcia.
| przypadek i liczba | kamiéń, kamy? | kry | dzieciø | jimiø | mać |
|---|---|---|---|---|---|
| M. l. poj. | -éń, -y? | -y | -ø | -iø | -ь |
| D. l. poj. | -enia | -wie | -øcia | -ienie, -ienia | -ierze |
| C. l. poj. | -ierzy | ||||
| B. l. poj. | -éń | -eẃ | -ø | -iø | -iérz |
| N. l. poj. | -eniem | -wiǿ | -øciem | -ieniem | -ierzǿ |
| Ms. l. poj. | -wi | -ienie, -ieniu | -ierze | ||
| W. l. poj. | -iø | -iø | -i | ||
| M.=B.=W. l. podw. | -enie | -øci | |||
| D.=Ms. l. podw. | -øciú | ||||
| C.=N. l. podw. | |||||
| M.=W. l. mn. | -iona | -iory | |||
| D. l. mn. | -ión | -iór | |||
| C. l. mn. | -iorám | ||||
| B. l. mn. | -iona | -iory | |||
| N. l. mn. | -iony | -iorami | |||
| Ms. l. mn. | -iorach |
Rzeczowniki zbiorowe
W języku staropolskim dość istotną formą deklinacji rzeczownika były rzeczowniki zbiorowe. Tworzone były one najczęściej od nazw przedmiotów, ale także od grup ludzi. Forma rzeczownika zbiorowego niosła znaczenie liczby mnogiej, ale gramatycznie były rzeczownikami liczby pojedynczej. Często wraz z tworzeniem rzeczownika zbiorowego następowała zmiana rodzaju.
Lista rzeczowników zbiorowych wraz z rzeczownikiem pojedynczym, w nawiasach podano rodzaj gramatyczny rzeczownika zbiorowego:
- brat:braciá (ż.) - brat
- kamiéń:kamienié (n.) - kamień
- kat:kaciá (ż.) - kat
- ksiǿdz:ksiøƶá (ż.) - ksiądz
- liſt:liſcié (n.) - list, liść
- ſwat:ſwaciá (ż.) - swat
- ſwiøtý:ſwiøciá (ż.) - święty
W przypadku tego typu rzeczowników składnia była z pozoru dość nietypowa. Orzeczenie występowało w liczbie mnogiej, natomiast dopełnienie (w tym ł-imiesłowy czasowników) w liczbie pojedynczej i w rodzaju odpowiadającym rodzajowi rzeczownika zbiorowego. Przykłady: nie porokújcie, braciá miłá, proßø wás[BZ], wrócíł ſie jeſt Józef do Ejipta s braciǿ swǿ[BZ].
Nieregularna liczba podwójna
Dwa rzeczowniki tworzyły nieregularną liczbę podwójną — były to oko oraz ucho. Ich deklinacja wyglądała następująco
| przypadek i liczba | oko | ucho |
|---|---|---|
| M.=B.=W. l. poj. | oko | ucho |
| D. l. poj. | oka | ucha |
| C. l. poj. | oku | uchu |
| N. l. poj. | okem | uchem |
| Ms. l. poj. | ||
| M.=B.=W. l. podw. | oczy | ußy |
| D.=Ms. l. podw. | oczú | ußú |
| C.=N. l. podw. | oczyma | ußyma |
| M.=B.=W. l. mn. | oka | ucha |
| D. l. mn. | ||
| C. l. mn. | ||
| N. l. mn. | ||
| Ms. l. mn. |
Nieregularna liczba podwójna pochodzi jeszcze z doby praindoeuropejskiej, te dwa rzeczowniki stanowiły wyjątek.
W przypadku tych dwóch rzeczowników również obserwujemy niezgodność orzeczenia z podmiotem. Orzeczenie w przypadku podmiotu oczy lub ußy występuje w liczbie podwójnej, natomiast przydawka w liczbie mnogiej, w rodzaju żeńskim. Czasem jednak w tych samych tekstach występowało uzgodnienie orzeczenia i przydawki, wówczas wszystko występowało w liczbie podwójnej rodzaju nijakiego.
Nieregularna liczba mnoga
Obok rzeczowników zbiorowych były jeszcze rzeczowniki, które liczbę mnogą tworzyły nieregularnie. Najczęściej odbywało się to poprzez drobną zmianę w rdzeniu, np.:
- dzieciø : dzieci - dziecko
Przy czym w przypadku tego wyrazu obserwujemy dodatkowo zmianę rodzaju gramatycznego z nijakiego na żeński.
Czasownik
Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz dwa czasy przeszłe proste – aoryst i imperfekt. Występowały także liczne imiesłowy. Warto zwrócić uwagę, że we wszystkich czasownikach i czasach formy drugiej i trzeciej osoby liczby podwójnej są równe, nie zauważono odstępstw od tej reguły, więc musiała to być wczesna zmiana. Zrównanie tych form być może było spowodowane tym, że prasłowiańska forma 3. os. l. podw. była zawsze równa 2. os. l. mn., co mogło być niepożądane.
Koniugacje
W języku staropolskim wyróżniamy pięć podstawowych koniugacji, łatwo rozpoznawalnych po końcówkach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego:
- I koniugacja: -ø, -eß; np. wiéſć, wiodø, wiedzieß.
- II koniugacja: -nø, -nieß; np. ciǿgnǿć, ciǿgnø, ciǿgnieß.
- III koniugacja: -jø, -jeß; np. chcieć, chcø, chceß.
- IV koniugacja: -ø, -íß; np. noſić, noßø, noſíß.
- V koniugacja: -ám, -áß; np. mieć, mám, máß.
Trzy formy czasownika są niezbędne do utworzenia pełnej odmiany.
Czasowniki nieregularne
Czasownik być
Czasownik być jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:
| osoba i liczba | cz. teraźniejszy | cz. przyszły | aoryst | imperfekt | rozkaźnik |
|---|---|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | jeſḿ | bødø | bych | *biéch | - |
| 2os. l. poj. | jeś | bødzieß | by | biéße | bǿdź |
| 3os. l. poj. | jeſt | bødzie | by | biéße | bǿdź |
| 1os. l. podw. | jeſwa | bødziewa | bychowa | *biéchowa | *bǿdźwa |
| 2os.=3os. l. podw. | jeſta | bødzieta | byſta | *biéßeta | *bǿdźta |
| 1os. l. mn. | jeſmy | bødziem(y) | bychom(y) | *biéßem(y) | bǿdźmy |
| 2os. l. mn. | jeſcie | bødziecie | byſcie | *biéßecie | bǿdźcie |
| 3os. l. mn. | ſǿ | bødǿ | bychǿ | biéchǿ | - |
Formy aorystu bych, by, …, ale także obych, abych, eƶbych, iƶbych były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych. Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *ſa, ſǿc (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przyszłego to *bøda, bødǿc. Imiesłowy czynne czasu przeszłego to býw, býwßy.
Czasownik jíć
Podobnie nieregularny jest czasownik jíć (iść), ma dwa zasadnicze tematy. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:
| osoba i liczba | cz. teraźniejszy | aoryst | rozkaźnik |
|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | jidø | *jidziech | — |
| 2os. l. poj. | jidzieß | *jidzie | jidzi |
| 3os. l. poj. | jidzie | jidzie | jidzi |
| 1os. l. podw. | *jidziewa | *jidziechowa | jidziwa |
| 2os.=3os. l. podw. | jidzieta | *jidzieſta | jidzita |
| 1os. l. mn. | jidziem | *jidziechom | jidzim(y) |
| 2os. l. mn. | jidziecie | *jidzieſcie | jidzicie |
| 3os. l. mn. | jidǿ | jidziechǿ | — |
Dodatkowo imiesłów używany do tworzenia czasu przeszłego złożonego to ßedł, ßła, ßło…. Imiesłów czynny czasu przeszłego to ßed, ßedßy, wtórnie także ßedw, ßedwßy.
Czasownik wiedzieć
Czasownik wiedzieć jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:
| osoba i liczba | cz. teraźniejszy | aoryst | rozkaźnik |
|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | wiém | *wiedziech | – |
| 2os. l. poj. | wiéß | *wiedzie | wiédz |
| 3os. l. poj. | wié | *wiedzie | |
| 1os. l. podw. | wiéwa | *wiedziechowa | |
| 2os.=3os. l. podw. | wiéta | *wiedzieſta | |
| 1os. l. mn. | wiémy | *wiedziechom | |
| 2os. l. mn. | wiécie | *wiedzieſcie | |
| 3os. l. mn. | wiedzǿ | *wiedziechǿ | — |
Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *wieda, wiedzǿc (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przeszłego to wiedziáw, wiedziáwßy.
Czasownik dać
Czasownik dać także jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:
| osoba i liczba | cz. teraźniejszy | aoryst | rozkaźnik |
|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | dám | *dach | – |
| 2os. l. poj. | dáß | *da | |
| 3os. l. poj. | dá | *da | |
| 1os. l. podw. | dáwa | *dachowa | |
| 2os.=3os. l. podw. | dáta | *daſta | |
| 1os. l. mn. | dámy | *dachom | |
| 2os. l. mn. | dácie | *daſcie | |
| 3os. l. mn. | dadzǿ | dachǿ | — |
Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *dada, dadzǿc (męsko-nijaki oraz żeński i liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przeszłego to dáw, dáwßy.
Czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy, dla czasowników niedokonanych, a jednocześnie czas przyszły dla czasowników dokonanych, formujemy według następującej tabeli:
| osoba i liczba | I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | -ø | -nø | -jø | -ø | -ám |
| 2os. l. poj. | -eß | -nieß | -jeß | -íß | -áß |
| 3os. l. poj. | -e | -nie | -je | -í | -á |
| 1os. l. podw. | -ewa | *-niewa | -jewa | -íwa | *-áwa |
| 2os.=3os. l. podw. | -eta | *-nieta | -jeta | -íta | *-áta |
| 1os. l. mn. | -em(y) | -niem(y) | -jem(y) | -ím(y) | -ámy |
| 2os. l. mn. | -ecie | -niecie | -jecie | -ície | -ácie |
| 3os. l. mn. | -ǿ | -nǿ | -jǿ | -ǿ | -ajǿ |
Jota w III koniugacji powodowała oboczności t:c, k:cz, d:dz, g:ƶ, sk:ßcz, zg:ƶdƶ, s:ß, z:ƶ.
W 1 os. l. mn. w koniugacjach I-IV oprócz zakończenia -my pojawia się też -m, które jest pierwotne, ale najwidoczniej obie te formy były używane zamiennie bądź były częścią zróżnicowania dialektalnego.
Aoryst
Aoryst, nazywany także czasem przeszłym prostym tworzony jest najczęściej od czasowników dokonanych i oznacza czynność trwającą w przeszłości i zakończoną, szczególnie często był używany w narracji wydarzeń z przeszłości. Aoryst z czasem zanikał i w młodszych zabytkach jest już niemal nieobecny. Tworzony jest z rdzenia bezokolicznika. Końcówki genetycznie nie zawsze bezpośrednio kontynuują prasłowiański aoryst, został on przemieszany z prasłowiańskim imperfektem.
| osoba i liczba | I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | *-iech | *-nøch | *-iech | -iech/-ich | *-ach |
| 2os. l. poj. | *-ie | *-nie | *-ie | *-ie/-i | *-a |
| 3os. l. poj. | -ie | -nie | *-ie | -ie/-i | *-a |
| 1os. l. podw. | *-iechowa | *-øchowa | *-iechowa | *-iechowa/*-ichowa | *-achowa |
| 2os.=3os. l. podw. | *-ieſta | *-øſta | *-ieſta | *-ieſta/*-iſta | *-aſta |
| 1os. l. mn. | *-iechom | *-øchom | *-iechom | *-iechom/*-ichom | *-achom |
| 2os. l. mn. | *-ieſcie | *-øſcie | *-ieſcie | *-ieſcie/-*iſcie | *-aſcie |
| 3os. l. mn. | -iechǿ | -øchǿ | *-iechǿ | -iechǿ/-ichǿ | -achǿ |
W IV konjugacji formy z -ie- i -i- były w czasownikach o bezokolicznikach na odpowiednio -ieć i -ić.
Aoryst jeszcze przed dobą średniopolską całkowicie wypadł z języka, głównie z powodu jednobrzmienia niektórych form aorystu z formami czasu teraźniejszego i przyszłego.
Imperfekt
Imperfekt jest drugim czasem przeszłym prostym, wciąż jeszcze śladowo obecnym w dobie staropolskiej, jednak częściowo zmieszany z aorystem. Tworzony jest od tematu czasu teraźniejszego. Poniżej tabela końcówek imperfektu:
| osoba i liczba | I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|---|
| 1os. l. poj. | *-iéch | *-niéch | *-éch | *-iéch/-iách | *-ách |
| 2os. l. poj. | -iéße | *-niéße | *-éße | *-iéße/*-iáße | *-áße |
| 3os. l. poj. | -iéße | -niéße | *-éße | -iéße/-iáße | -áße |
| 1os. l. podw. | *-iéchowa | *-niéchowa | *-échowa | *-iéchowa/*-iáchowa | *-áchowa |
| 2os.=3os. l. podw. | *-iéßta | *-niéßta | *-éßta | *-iéßta/*-iáßta | *-áßta |
| 1os. l. mn. | *-iéchom | *-niéchom | *-échom | *-iéchom/*-iáchom | *-áchom |
| 2os. l. mn. | *-iéßcie | *-niéßcie | *-éßcie | *-iéßcie/*-iáßcie | *-áßcie |
| 3os. l. mn. | -iéchǿ | -niéchǿ | -échǿ | *-iéchǿ/-iáchǿ | -áchǿ |
W IV konjugacji formy na -ié- i -iá- były w czasownikach o bezokolicznikach na odpowiednio -ieć i -ić.
Czas przeszły złożony
Czas przeszły złożony tworzony był za pomocą imiesłowu czynnego czasu przeszłego (l-imiesłów), który był tworzony od rdzenia czasownika i przyjmował końcówki zależne od rodzaju i liczby. Staropolski czas przeszły złożony bez większych zmian kontynuuje prasłowiański czas przeszły złożony.
| liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| l. poj | -ł | -ła | -ło |
| l. podw. | -ła | -le | -le |
| l. mn. | -li | -ły | -ła |
Czas przeszły był tworzony przy pomocy powyższego imiesłowu oraz czasownika posiłkowego być w odpowiedniej formie czasu teraźniejszego, np. ón jeſt býł barzo bogatý[KG], przecz jeś zapomniáł miø […]?[PF], na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. W trzeciej osobie czasownik posiłkowy był niekiedy pomijany, czasem też czasownik posiłkowy upraszczał się, np. jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju[RWa].
Czas zaprzeszły
Czas zaprzeszły tworzony był z imiesłowu czynnego czasu przeszłego w odpowiedniej osobie i liczbie, czasowniku posiłkowego jeſḿ, jeś, … oraz imiesłowu býł, była, było, … w odpowiedniej osobie i liczbie. W przypadku trzeciej osoby opuszczano czasownik posiłkowy. Czas ten często poprzedzał czas przeszły złożony w zdaniach, np. wpuſcíł przeto Pán Bóg uciǿƶenié ſenné w Adama, a gdy-ƶ býł usnǿł, tegdy wyjǿł jedno ƶebro jego i napełníł to miaſto miøſa[BZ].
Czas przyszły złożony
Czas przyszły złożony tworzony był za pomocą czasownika posiłkowego bødø, bødzieß, … oraz, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, wyłącznie bezokolicznika czasownika niedokonanego. Wyrażał czynność trwającą w przyszłości.
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący w języku staropolskim można było wyrazić syntetycznie — w przypadku 2. i 3. osoby liczby pojedynczej oraz w przypadku 1. i 2. osoby liczby podwójnej i mnogiej. W przypadku 1. osoby liczby pojedynczej oraz 3. osoby wszystkich liczb można było to wyrazić analitycznie.
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający w języku staropolskim tworzony był przy pomocy odpowiedniego imiesłowy czynnego czasu przeszłego i aorystu czasownika być czyli bych, by, by, bychowa, byſta, byſta, bychom, byſcie, bychǿ w funkcji czasownika posiłkowego. Mógł on się znajdować w każdej pozycji zdania. Oprócz tego istniały też formy z abych, …, niƶbych, … i (i)ƶebych, ….
Imiesłowy przymiotnikowe
Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe w języku staropolskim odmieniały się jak długie przymiotniki, niektóre także jako krótkie.
Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego czynny
Tworzony był od tematu czasownika niedokonanego, dokładnie od trzeciej osoby liczby mnogiej. Imiesłów ten nie posiada formy krótkiej, więcej w podrozdziale o imiesłowach przysłówkowych.
| I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|
| -ǿcý | -nǿcý | -jǿcý | -iǿcý | -ajǿcý |
Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego bierny
Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika niedokonanego. Prawdopodobnie w epoce staropolskiej utracił on swoją produktywność, zachował się jednak w wielu skostniałych formach funkcjonujących jako przymiotniki, jak np.: łakomy, rodzimy, znikomy, znajomy (<znajemý), tajemy (<tajemý), kryjomy (<kryjemy), rzekomy, wiadomy, natomiast niektóre podobne formacje jak np. widomy (zam. *widzimy) są formacjami wtórnymi.
Na podstawie poświadczonych skostniałych form można zrekonstruować następujące końcówki imiesłowu przymiotnikowego czasu teraźniejszego biernego:
| I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|
| -omý | -omý | -jemý | -imý | -ajemý |
Z reguły występował w charakterze przydawki, rzadziej w charakterze orzecznika. W tym drugim przypadku przyjmował formę krótką przymiotnika.
Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego czynny
Nie poświadczono w języku staropolskim imiesłowów przymiotnikowych na -wßý, jedynym tego typu imiesłowem można nazwać imiesłów na -łý, który był tworzony w sposób zdający się wykazywać produktywność, np. pobiegłý, umarłý, osſtałý, ſgniłý.
| I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|
| -łý | -łý | -jałý | -iłý | -ałý |
Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego bierny
Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika przechodniego
| I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|
| -ioný | -(ni)øtý | -itý, -utý, -ianý | -ioný | -aný |
Warto zaznaczyć, że imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne od czasowników I, II, III oraz IV koniugacji wykazywały oboczności o:e oraz a:e wynikające z przegłosu lechickiego, jeśli miały zakończenie miękką końcówką.
W III kon. imiesłowy na -itý/-ytý występowały w przypadku czasowników na -ić/-yć, te na -utý w czasownikach na -uć, a te na -ianý w pozostałych.
Imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne na ogół występowały w stronie biernej w funkcji orzecznika, były wówczas odmieniane według formy krótkiej przymiotnika. W przeciwnym razie, w funkcji przydawki, przyjmowały odmianę długą.
Imiesłowy przysłówkowe
W języku staropolskim istniały dwa imiesłowy przysłówkowe, każdy w trzech formach, to jest dla rodzaju męskiego, dla rodzaju żeńskiego i nijakiego oraz dla liczby mnogiej, w zależności od podmiotu. Z czasem różnica zaczęła się zacierać i już w [BZ] mamy tylko dwie formy, a czasem jedną dla wszystkich liczb i rodzajów. Imiesłowy te zostały zaliczone do imiesłowów przysłówkowych, według współczesnej terminologii, ale należy zauważyć, że w zasadzie pełnią one rolę krótkich przymiotników i są przydawkami, a nie orzecznikami, np. Rebeka s wiadrem, nioſǿc je na plecu, i jidzie k ſtudnicy i nabrała wody, [BZ], Wyßedw ottǿd i przißedł letniégo czaſu do ziemie[BZ].
Imiesłów przysłówkowy czasu teraźniejszego
Tworzony jest od czasowników niedokonanych. Już od samego początku formy mieszają się, zaczyna dominować forma na -ǿc.
| rodzaj i liczba | I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|---|
| r. m. i n. l. poj. | -a | -na | -jø | -iø | -ajø |
| r. ż. l. poj., l. mn. | -ǿc | -nǿc | -jǿc | -iǿc | -ajǿc |
Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego
Tworzony jest nie tylko czasowników dokonanych, ale czasem też niedokonanych. Zdaje się, że od samego początku forma liczby mnogiej oraz rodzaju żeńskiego i nijakiego liczby pojedynczej zlały się, jednak rozróżnienie ich od formy dla rodzaju męskiego było silne i nie widać prawie zmieszania form, które nastąpiło dużo później. Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego tworzony jest ze rdzenia bezokolicznika, a nie od tematu czasownika.
| rodzaj i liczba | I kon. | -ǿć | -eć | -ić | -ać |
|---|---|---|---|---|---|
| r. m. i n. l. poj. | -0, (-w) | -(n)ǿw | -áw/-éw | -íw | -áw |
| r. ż. l. poj., l. mn. | -ßy, (-wßy) | -(n)ǿwßy | -áwßy/-éwßy | -íwßy | -áwßy |
Dla czasowników IV koniugacji forma na -éwßy jest w zasadzie tylko dla czasowników kończących się na -eć jak np źrzeć.
Końcówka -w, -wßy (np. rzekw, rzekwßy) pojawia się w I koniugacji okazjonalnie i jest nieetymologiczna, została przeniesiona z innych koniugacji.
Rzeczownik odczasownikowy
Od czasownika można było utworzyć rzeczownik rodzaju nijakiego, który najczęściej oznaczał czynność opisywaną przez czasownik, z czasem niektóre z nich się leksykalizowały otrzymując odrębne od czasownika znaczenie.
| I kon. | II kon. | III kon. | IV kon. | V kon. |
|---|---|---|---|---|
| -ienié | -nienié | -icié, -ucié, -ianié | -ienié | -anié |
Przymiotnik
Odmiana formy długiej przymiotnika
Przymiotnik w języku staropolskim występował w formie długiej i krótkiej. Forma długa mogła występować w trzech rodzajach, sześciu przypadkach oraz trzech liczbach. Wszystkie przymiotniki odmieniały się w bardzo podobny sposób, staropolski zaciemnił rozróżnienie pomiędzy przymiotnikami miękko- oraz twardotematowymi.
Odmiana przymiotników na przykładzie przymiotnika dobrý:
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom.=Voc. Sg. | dobrý | dobrá | dobré |
| Gen. Sg. | dobrégo | dobré | dobrégo |
| Dat. Sg. | dobrému | dobréj | dobrému |
| Acc. Sg. | dobrý | dobrǿ | dobré |
| Ins. Sg. | dobrým | dobrǿ | dobrým |
| Loc. Sg. | dobrem | dobréj | dobrem |
| Nom.=Acc.=Voc. Du. | dobrá | dobrzí | dobrzí |
| Gen.=Loc. Du. | dobrú | dobrú | dobrú |
| Dat.=Ins. Du. | dobrýma | dobrýma | dobrýma |
| Nom.=Voc. Pl. | dobrzí | dobré | dobrá |
| Gen. Pl. | dobrých | dobrých | dobrých |
| Dat. Pl. | dobrým | dobrým | dobrým |
| Acc. Pl. | dobré | dobré | dobrá |
| Ins. Pl. | dobrými | dobrými | dobrými |
| Loc. Pl. | dobrých | dobrých | dobrých |
W mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskiego oraz w mianowniku liczby podwójnej rodzaju żeńskiego i nijakiego końcówka -í powodowała drugą palatalizację w przypadku przymiotników na -ký, -gý, -chý, np. wielicý, dłúdzý, krußý (wielcy, dłudzy, krusi), ale w przypadku przymiotników na -ský powodowała pierwszą palatalizację, np. polßczý, ludzßczý, blíƶczý (polscy, ludzcy, bliscy). Dodatkowo nie zachodziła żadna zmiana w przypadku przymiotników na -ßý, -ƶý, -czý, to jest były one równobrzmiące z formami mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego.
Forma krótka przymiotnika
Większość przymiotników posiadała obok formy długiej także formę krótką, np. zdrów, máł, cúdz. Użycie formy krótkiej było jednak ograniczone do mianownika, rzadziej dopełniacza i biernika. W przypadkach zależnych formy krótkie istnieją wyłącznie w utartych wyrażeniach, np. po polsku, z łacińſka. Poniższa tabelka przedstawia formę krótką przymiotnika w mianowniku i bierniku przymiotnika zdrowý
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom. Sg. | zdrów | zdrowa | zdrowo |
| Gen. Sg. | zdrowa | ||
| Acc. Sg. | zdrowo | ||
| Nom.=Acc. Du. | |||
| Nom. Pl. | zdrowi | zdrowy | zdrowa |
| Gen. Pl. | |||
| Acc. Pl. |
Forma krótka przymiotnika była używana przede wszystkim w sytuacjach, gdzie przymiotnik nie stanowił określenia podmiotu, np. Nie płaczy, zdrów tam dojdzie ſýn naß[BZ]. W przeciwnym przypadku używano formy długiej, np. Já-ć ji dowiodø a zaſiø zdrowégo tobie prziwiodø[BZ]. Forma krótka była też na ogół stosowana w stronie biernej z imiesłowami biernymi, np. osławión bødø na faraonowi [BZ].
Przymiotniki dzierżawcze
Do wyrażania właściciela w zdaniu w roli przydawki często używano przymiotników dzierżawczych, konstruowanych za pomocą końcówki -ów, -owa, -owo w przypadku rzeczowników męskich i nijakich twardotematowych, odpowiednio -éw, -ewa, -ewo w przypadku miękkotematowych oraz za pomocą -ín, -ina, -ino w przypadku rzeczowników żeńskich. W przypadku tego ostatniego zachodziła I palatalizacja.
Przymiotniki dzierżawcze podlegały pełnej odmianie przez przypadki i kontynuowały odmianę krótką przymiotnika, ale nie we wszystkich przypadkach i liczbach, w zasadzie wymieszano te odmiany. Przymiotnik dzierżawczy znajdował się z reguły przed rzeczownikiem i łączył się z nim w związku zgody, np. Jánów dóm, w Jánowie domu. Poniższa tabelka przedstawia końcówkę -ów, -owa, -owo, ale dla -éw, -ewa, -ewo oraz -ín, -ina, -ino odmiana wyglądała identycznie.
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom. Sg. | -ów | -owa | -owo |
| Gen. Sg. | -owa | -owy | -owa |
| Dat. Sg. | -owu | -owie | -owu |
| Acc. Sg. | -ów | -owø | -owo |
| Ins. Sg. | -owým | -owǿ | -owým |
| Loc. Sg. | -owie | -owie | -owie |
| Nom.=Acc. Du. | -owa | -owie | -owie |
| Gen.=Loc. Du. | -owú | -owú | -owú |
| Dat.=Ins. Du. | *-owýma | *-owýma | *-owýma |
| Nom. Pl. | -owi | -owy | -owa |
| Gen. Pl. | -owých | -owých | -owých |
| Dat. Pl. | -owým | -owým | -owým |
| Acc. Pl. | -owy | -owy | -owa |
| Ins. Pl. | -owými | -owými | -owými |
| Loc. Pl. | -owých | -owých | -owých |
Stopniowanie przymiotników
Zaimek
Zaimki osobowe
W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej.
| przypadek | 1 os. l. poj. | 2 os. l. poj. | 1 os. l. podw. | 2 os. l. podw. | 1 os. l. mn. | 2 os. l. mn. | zaimek zwrotny |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nom. | já | ty | wa | wy | my | wy | — |
| Gen. | mnie | ciebie | naju | waju | nás | wás | ſiebie |
| Dat. | mnie, mi | tobie, ci | nama | wama | nám | wám | ſobie |
| Acc. | mnie, miø, mie | ciebie, ciø, cie | naju | waju | nás | wás | ſiebie, ſiø, ſie |
| Ins. | mnǿ | tobǿ | nama | wama | nami | wami | ſobǿ |
| Loc. | mnie | tobie | naju | waju | nás | wás | ſobie |
Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania. Zdarzało się natomiast stosowanie krótkich zaimków w bierniku. Biernikowe miø, ciø, ſiø są enklitykami występującymi po przyimku, a mie, cie, ſie po czasowniku.
Nie jest jasny status zaimka jáz oraz biernikowych form ny i wy. Pojawiają się one jednokrotnie w całym kanonie, więc albo są archaizmami (są to pierwotne postaci prasłowiańskich zaimków) albo są to zapożyczenia ze staroczeskiego, w którym te zaimki normalnie istniały.
Zaimki wskazujące
Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ten, ta, to. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki jak ów, owa, owo, ón, ona, ono (nie mylić z zaimkiem osobowym, por. onogo i jego).
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom.=Voc. Sg. | tet, ten | ta | to |
| Gen. Sg. | togo (tego) | té | togo (tego) |
| Dat. Sg. | tomu (temu) | téj | tomu (temu) |
| Acc. Sg. | tet, ten | tø | to |
| Ins. Sg. | *ciem (tym) | tǿ | *ciem (tym) |
| Loc. Sg. | *tom (tem) | téj | *tom (tem) |
| Nom.=Acc.=Voc. Du. | ta | *ci | *ci |
| Gen.=Loc. Du. | *tú | *tú | *tú |
| Dat.=Ins. Du. | *ciema (tyma) | *ciema (tyma) | *ciema (tyma) |
| Nom.=Voc. Pl. | ci | ty | ta |
| Gen. Pl. | *ciech (tych) | *ciech (tych) | *ciech (tych) |
| Dat. Pl. | ciem (tym) | ciem (tym) | ciem (tym) |
| Acc. Pl. | ty | ty | ta |
| Ins. Pl. | *ciemi (tymi) | *ciemi (tymi) | *ciemi (tymi) |
| Loc. Pl. | *ciech (tych) | *ciech (tych) | *ciech (tych) |
W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ten formę tet pochodzącą ze zduplikowanego psł. *tъ.
Obok togo, tomu w późniejszych zabytkach występują tego, temu z końcówkami wziętymi z zaimków miękkotematowych. Nie poświadczono natomiast innych pierwotnych form, tj. *ciem, *tom, *ciemi, *ciech poza celownikowym ciem. Najprawdopodobniej we wczesnej fazie rozwoju staropolszczyzny zanikły one pod wpływem końcówek odmiany zaimków miękkotematowych, jednak togo oraz tomu zanikły później. Potwierdzeniem tego faktu zdaje się być to, że podobną sytuację mamy w językach łużyckich.
Odmiana zaimka osobowego jen, ja, je (spotykanego także w zaimku względnym jenƶ). Podobnie odmieniają się wszystkie miękkotematowe zaimki jak sien, sia, sie, a także odmienne zaimki dzierżawcze mój, twój, swój i naß, waß.
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom.=Voc. Sg. | jen | ja | je |
| Gen. Sg. | jego | jé | jego |
| Dat. Sg. | jemu | jéj | jemu |
| Acc. Sg. | ji | jø | je |
| Ins. Sg. | jim | jǿ | jim |
| Loc. Sg. | jem | jéj | jem |
| Nom.=Acc.=Voc. Du. | ja | je | je |
| Gen.=Loc. Du. | jú | jú | jú |
| Dat.=Ins. Du. | jima | jima | jima |
| Nom.=Voc. Pl. | ji | je | ja |
| Gen. Pl. | jich | jich | jich |
| Dat. Pl. | jim | jim | jim |
| Acc. Pl. | je | je | ja |
| Ins. Pl. | jimi | jimi | jimi |
| Loc. Pl. | jich | jich | jich |
Zaimek jen, ja, je po przyimkach i tylko po nich przybierał dodatkowe n-, na przykład do niego, o niem, ſ nimi. W narzędniku przy braku przyimka, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, nie było n-, na przykład bødzieß ſiø jimi cießyć[BZ].
Zarówno w przypadku zaimków miękko-, jak i twardotematowych, odnotowujemy mieszanie się dopełniacza z celownikiem i miejscownikiem w liczbie pojedynczej w rodzaju żeńskim (té, téj, téj i jé, jéj, jéj). To zmieszanie nasila się z czasem, doprowadzając do zaniku rozróżnienia tych przypadków.
Lista zaimków wskazujących
- jen, ja, je
- ón, ona, ono - dalszy zaimek wskazujący, w funkcji zaimka wskazującego (nie osobowego) zachowywał formę ón, onego, onemu także w przypadkach zależnych. Na przykład przißedł onéj dziéwki brat do onego to ſługy[BZ].
- ów, owa, owo
- *ſien, *ſia, *ſie - zaimek wskazujący używany sporadycznie, w zasadzie zawsze w funkcji wskazania obecnego czasu, chyba nieobecny poza stałymi wyrażeniami jak ſiego dnia (tego dnia, dzisiaj), dzinſia (dzisiaj), letoſie (obecnego roku), ſiego roku (obecnego roku).
- ten, ta, to - bliski zaimek wskazujący, często wzmacniany dodatkowym to, np. na znamiø tego to miłoſierdziá[KG].
Zaimki pytajne
Odmiana zaimków pytajnych kto oraz czſo.
| Nom. | kto | czſo |
|---|---|---|
| Gen. | kogo | czego |
| Dat. | komu | czemu |
| Acc. | kogo | czſo, cz |
| Ins. | kým | czým |
| Loc. | kem | czem |
Krótka postać cz istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład we cz, za cz, o cz – w co, za co, o co.
Oprócz tych dwóch zaimków, występujących wyłącznie w liczbie pojedynczej, mamy także zaimki odmieniające się jak przymiotniki (za wyjątkiem czýj, czyja, czyje, który odmieniał się według odmiany zaimka miękkiego), tj. także przez rodzaje i liczby:
- czýj, czyja, czyje
- kaký, kaká, kaké
- którý, którá, któré
- ký, ká, ké
Zaimki przeczące
Odmiana zaimków przeczących nikt(o) oraz niczſ(o).
| Nom. | nikt(o) | niczſ(o) |
|---|---|---|
| Gen. | nikogo | niczego |
| Dat. | nikomu | niczemu |
| Acc. | nikogo | niczſo, nicz |
| Ins. | nikým | niczým |
| Loc. | nikem | niczem |
Zaimki przeczące łącznie z członem ni- występowały wszędzie, oprócz pozycji po przyimku. W przypadku występowania po przyimku, przyimek wchodził za ni-. Więcej o tym w Składni.
Zaimki dzierżawcze
Zaimki dzierżawcze dzieliły się na odmienne i nieodmienne. Zaimki odmienne istniały w pierwszej i drugiej osobie liczby pojedynczej oraz mnogiej.
| 1 os. l. poj. | 2 os. l. poj. | 1 os. l. mn. | 2 os. l. mn. | zaimek dzierżawczy zwrotny |
|---|---|---|---|---|
| mój, moja, moje | twój, twoja, twoje | naß, naßa, naße | waß, waßa, waße | ſwój, ſwoja, ſwoje |
Zaimki dzierżawcze mój, twój, ſwój przyjmowały te same końcówki, co zaimek jen, ja, je w odpowiednim przypadku, liczbie i rodzaju. Zaimki dzierżawcze naß, waß odmieniały się również według tego paradygmatu, choć z czasem zaczęły przyjmować końcówki przymiotników.
W liczbie podwójnej występowały nieodmienne naju, waju będące właściwie dopełniaczem zaimków osobowych. Podobnie rzecz się miała w przypadku zaimków dzierżawczych trzeciej osoby, które również były tożsame z dopełniaczem odpowiedniego zaimka osobowego, to jest jego, jé, jego, jú, jich. Te ostatnie zaimki dzierżawcze nie otrzymywały n- po przyimkach.
Obok form mój, moja, moje i podobnych istniały także, równie popularne, formy mój, má, mé odmieniane jak przymiotniki. Jednak warto zauważyć, że formy te praktycznie nie występują w polskich gwarach, dlatego są prawdopodobnie wpływem staroczeskiego na literacką staropolszczyznę.
Zaimek uogólniający
Odmiana zaimka uogólniającego wßytek, wßytka, wßytko:
| przypadek i liczba | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
|---|---|---|---|
| Nom.=Voc. Sg. | wßytek | wßytka | wßytko |
| Gen. Sg. | wßego | wßé | wßego |
| Dat. Sg. | wßemu | wßéj | wßemu |
| Acc. Sg. | wßytek | wßytkø | wßytko, wße |
| Ins. Sg. | wßem | wßǿ | wßem |
| Loc. Sg. | wßem | wßéj | wßem |
| Nom.=Voc. Pl. | wßytcy | wßytky | wßytka |
| Gen. Pl. | wßech | wßech | wßech |
| Dat. Pl. | wßem | wßem | wßem |
| Acc. Pl. | wßytky, wße | wßytky, wße | wßytka |
| Ins. Pl. | wßemi | wßemi | wßemi |
| Loc. Pl. | wßech | wßech | wßech |
Można zauważyć formy zaimka wßytek w mianowniku i bierniku oraz *wßen, *wßa, *wße w pozostałych przypadkach, czasem też bierniku. Formy zaimka wßytek pojawiają się również w pozostałych przypadkach, ale zdaje się to być późniejszą tendencją. Nie poświadczono natomiast krótszego zaimka w mianowniku.
Zaimek ten nie tworzył liczby podwójnej. Używano w tym znaczeniu zaimka oba, obie, obie.
Zaimki nieodmienne
Poniższa lista przedstawia zaimki nieuwzględnione wcześniej, to jest zaimki nieodmienne.
- drugdy - innego razu. a drugdy mu zbijǿ plece[Roz].
- dojǿd - dopóki, do kiedy. wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli[BZ].
- dokǿd - dokąd. otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?[BZ].
- jako
- jile
- jinako - inaczej. jinako morzø złé mnichy, którzí majǿ zákón lichý[Roz].
- jindzie
- jinødy
- *jødy
- kako
- kamo
- kdy
- kdzie - gdzie, zaimek względny i pytajny. kdzie jeſt Abel twój brat?[BZ].
- kegdy - kiedy, zaimek pytajny. kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł[RPy].
- kødy
- niekdy - kiedyś, pewnego razu. niekdy była otdana po rzǿd siédmi møƶóm[BZ].
- nikdy - nigdy. czego ot jinégo nie rád cirzpíß, wídź, by nikdy jinému ty tego nie uczyníł[BZ].
- ondzie - tam. bo ejipské, któré ninie widzície, ondzie wiøcéj jich nie uźrzície na wieki[BZ].
- otjǿd - ???. otjǿd-ƶe to wynidǿ końce ku wſi jimieniem Adar[BZ].
- otkǿd - skąd, odkąd. otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?[BZ].
- ottǿd - odtąd, stąd, z tego miejsca. a wyßedwßy ottǿd, ſtany ſǿ rozbili ſynowie iſraelßczý[BZ].
- tamo - tam. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF].
- tegdy - wtedy. kdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego[BZ].
- tødy
- tu - tutaj. około wßytkéj ziemié Ejulat, tu, kdzie-ƶ ſiø złoto rodzí[BZ].
- tyle
- ówdzie
- wßako
- wßdy - zawsze. przez miecza Bóg jich bojowáł za nie a wßdy zwiciøƶýł[BZ].
- wßødy - wszędzie. Olofernes, ſjeźdzíw wßødy wokół, nájdzie studnice[BZ].
Podsumowanie zaimków nieosobowych
Zaimki proste (bez zbędnych przyrostków jak ni-, nie-) w epoce staropolskiej wykazywały jeszcze przeźrzystą budowę słowotwórczą, która pozwala na ich uporządkowanie:
| sufiks \ prefiks | t- | s- | ow- | on- | wß- | k- | j- | jin- | drug- |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -ako | tako | siako | owako | *onako | wßako | kako | jako | jinako | *drugako |
| -aký | taký | siaký | owaký | *onaký | wßaký | kaký | jaký | jinaký | *drugaký |
| -amo | tamo | *siamo | *owamo | *onamo | *wßamo | kamo | *jamo | *jinamo | *drugamo |
| -dzie | (tu) | *sdzie | ówdzie | óndzie | wßødzie | kdzie | jindzie | drugdzie | |
| -gdy | tegdy | *siegdy | *owegdy | *onegdy | wßdy | kiegdy | gdy | *jindy | drugdy |
| -ødy | tødy | *siødy | *owødy | *onødy | wßødy | kødy | *jødy | jinødy | *drugødy |
| do- -ødy | dotǿd | *dosiǿd | *doowǿd | *doonǿd | dowßǿd | dokǿd | dojǿd | *dojinǿd | *dodrugǿd |
| ot- -ødy | ottǿd | *otsiǿd | *otowǿd | *otonǿd | *otewßǿd | otkǿd | otjǿd | *otjinǿd | *otdrugǿd |
| -ile | tyle | jile | |||||||
| -oliko | kielko | ||||||||
| -oliký | wßeliký |
Liczebnik
Liczbniki główne
Liczbnik jedzín, jedna, jedno odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika dwa, dwie. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę podwójną i związek zgody.
| przypadek | r. męski | r. żeński i nijaki |
|---|---|---|
| Nom.=Acc. | dwa | dwie |
| Gen.=Loc. | dwú | dwú |
| Dat.=Ins. | dwiema | dwiema |
Podobnie odmieniał się zaimek oba, obie.
| przypadek | r. męski | r. żeński i nijaki |
|---|---|---|
| Nom.=Acc. | oba | obie |
| Gen.=Loc. | obú | obú |
| Dat.=Ins. | obiema | obiema |
Nie istniały twory takie jak obydwa, są to formacje późne.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika trzé, trzi. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.
| przypadek | r. męski | r. żeński i nijaki |
|---|---|---|
| Nom. | trzé | trzi |
| Gen. | trzí | trzí |
| Dat. | trzem | trzem |
| Acc. | trzi | trzi |
| Ins. | trzemi | trzemi |
| Loc. | trzech | trzech |
Poniżej tabelka odmiany liczebnika cztyrze, cztyry. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.
| przypadek | r. męski | r. żeński i nijaki |
|---|---|---|
| Nom. | cztyrzé | cztyrzi |
| Gen. | cztyr | cztyr |
| Dat. | cztyrzem | cztyrzem |
| Acc. | cztyrzi | cztyrzi |
| Ins. | cztyrzmi | cztyrzmi |
| Loc. | cztyrzech | cztyrzech |
Z czasem odmiana liczebników 2-4 się zmieniała, liczebniki wpływały na siebie jak i na końcówki rzeczowników, jednak został poświadczony taki stan w zasadzie wynikający wprost z tego odziedziczonego z prasłowiańskiego
Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie piøć. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej w mianowniku i bierniku oraz związek zgody w przypadkach zależnych. Jedna forma dla wszystkich rodzajów.
| Nom. | piøć |
|---|---|
| Gen. | piǿci |
| Dat. | piǿci |
| Acc. | piǿć |
| Ins. | piǿciǿ |
| Loc. | piǿci |
Liczebniki 11-19 tworzymy dodając cząstkę -nadzieſcie.
Liczebnik ſto odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu.
Liczebniki zbiorowe
Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami oznaczającymi zbiorowości oraz tymi, które nie posiadały liczby pojedynczej, a także w przypadku osobników młodych, na przykład dwoje dźwiérze[RKa] (dwoje drzwi), Z Jersona byłaſta dwoja czeládź: lebniczſká a ſemeitſká[BZ], Abraham obráw ſiedmioro jagniǿt z ſtada i poſtawi na pamiøć[BZ].
Liczebniki zbiorowe "dwoje" i "troje" były rodzajowe: dwój, dwoja, dwoje oraz trój, troja, troje, pozostałe były bezrodzajowe: cztworo, piøcioro, ßeſcioro, ſiedmioro, oſmioro, dziewiøcioro, dzieſiøcioro.
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to pirzwý, drugý, trzecí, cztwártý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, óſmý, dziewiǿtý, dzieſiǿtý.
Liczebniki sposobu
W języku staropolskim istniały i były często używane liczebniki, a w zasadzie wyrażenia przysłówkowe ſamojédź, ſamowtór, ſamotrzeć, ſamocztwart, ſamopiøt, ſamoßost, ſamoſiedm, ſamooſm, ſamodziewiøt, ſamodzieſiøt, a także wyższe liczebniki, jednak te wyższe nie wykazują już jednej postaci, więc mogą być formacjami analogicznymi. Wyrażenia te tłumaczymy jako "sam, w pojedynkę", "sami, w dwie osoby" itd..
Przyimek
Przyimki w języku staropolskim były nieodmienną częścią mowy. Każdy przyimek mógł łączyć się z od jednego do trzech przypadków, co często zmieniało znaczenie zwrotu.
Przyimki zakończone na spółgłoskę niekiedy występowały w formie wzdłużonej o dodatkowe -e. Miało to miejsce wyłącznie w miejscach, gdzie w języku prasłowiańskim w następnej sylabie występował jer (ewentualnie, rzadziej, *e), który następnie w dobie staropolskiej wypadł. Dlatego konsekwentnie pisano ſe ćmǿ, ſe cztyrzmi ale s ſwými, gdyż w ostatnim przykładzie w drugim wyrazie nie było jeru, który wypadł.
Poimek
W języku staropolskim istniał co najmniej jeden poimek, był to dziela, potem zapisywany jako dlá o znaczeniu "z powodu, z przyczyny" i łączący się z dopełniaczem. Z racji bycia poimkiem występował zawsze po rzeczowniku bądź zaimku, na przykład ciebie dlá (dla ciebie, z twojego powodu), togodlá (dlatego, z tego powodu). Nie jest jasne czy pierwotna forma dziela jest staropolskim archaizmem, czy może została ona wprowadzona ze staroczeskiego.
Lista przyimków
W poniższej liście zebrano wszystkie przyimki języka staropolskiego, każdy występuje tyle razy, z iloma przypadkami się łączy i w ilu znaczeniach występuje. Jeśli podane są dwie formy to druga jest późniejsza, wtórna.
- do - do (+Gen.), w znaczeniu czasu i miejsca. drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg[PF].
- dziela, dlá - z powodu (+Gen.), ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br].
- k - ku, do (+Dat.), Powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […][BZ].
- kromie, krom - oprócz (+Gen.), zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
- ot, od - od (+Gen.), jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ].
- miedzy - między (+Ins.), kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
- na - na (+Acc.), Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø[RKa].
- nad - nad (+Ins.), jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ].
- o - o (+Loc.), bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS].
- pod - pod (+Ins.), i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých[KŚ].
- podłúg - według (+Gen.). ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé[PF].
- przez - bez (+Gen.), ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár[KG].
- s - z, z powierzchni (+Gen.), jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].
- s - z (+Ins.), ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG].
- w - w (+Acc.), dußa moja pwała w Pana[PF].
- w - w (+Loc.), ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF].
- wz - wzdłuż, poprzez (+Acc.), wznioſły koráb́ wz górø od ziemie[BZ].
- z - z, zwewnątrz (+Gen.), uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo[BZ].
Spójniki
- a
- ale
- bo
- i
Partykuły
- ać
- awa
- bodáj
- ci, -ć
- czy
- li
- ni
- nie
- nié
- niech
- owa
- snádź
- ƶe, -ƶ
Osobliwe konstrukcje składniowe
Podwójny przyimek
W przypadku nazw własnych dookreślonych rzeczownikiem pospolitym przyimek może pojawić się dwukrotnie, na przykład o ƶenie o Margorzacie, do miasta do Jeruzalem. Konstrukcja ta szybko zanika i w późniejszych tekstach kanonu jest nieobecna.
Zaimki nikt, niczſ z przyimkami
Zaimki nikt, niczſ z przyimkami zachowywały się w dość szczególny sposób, to znaczy przyimek w takim wyrażeniu znajdował się na drugim miejscu, np. ten, jen ni na czem ſwéj woléj nie chce mieć ani má, jen ſiø ni za cz nie waƶý ani liczý, jen ſiø ſám ſobie ni w czem nie podobá ani chwalí[KWŚ].
Zdania względne z jenƶ(e), jaƶ(e), jeƶ(e)
Odpowiednikiem nowopolskiego "który" w funkcji zaimka względnego (tworzącego zdanie podrzędne) był jenƶ(e), jaƶ(e), jeƶ(e). Zaimek ten dostosowywał się do przypadku, liczby i rodzaju i poza stałą cząstką -ƶ(e) odmieniał się tak jak zaimek jen, ja, je. Przykład użycia w zdaniu: błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF], A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ].
Żywotność
Żywotność w języku staropolskim, jak i w wielu innych językach słowiańskich, powodowała zrównanie biernika liczby pojedynczej oraz podwójnej niektórych rzeczowników z dopełniaczem, dzięki czemu biernik i mianownik brzmiały inaczej, więc unikano nieporozumień. We współczesnym języku polskim żywotność dotyczy wszystkich rzeczowników rodzaju męskiego nazywających osoby płci męskiej oraz zwierzęta, jednak w staropolszczyźnie było to ograniczone w zasadzie do osób. Żywotność w przypadku rzeczowników nazywających zwierzęta zdarzała się bardzo rzadko, na ogół biernik był równy mianownikowi, np. Anka zabiła Maciejewi wieprz[RPy]. Żywotność nie dotyczyła liczby mnogiej, w której biernik był na ogół różny od mianownika.
W języku staropolskim nie ma śladów męskoosobowości, wykształciła się ona dopiero w dobie średniopolskiej. Oznacza to, że formy mianownika czy biernika liczby mnogiej nie zależą od tego, czy odmieniany rzeczownik oznacza postać męską, żywotną, czy nieżywotną.
Słownik
Kolejność słów w słowniku jest alfabetyczna, jedynie długość samogłosek nie wpływa na położenie w słowniku.
Aa
- ale - ale, lecz. ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego[PF].
- anjéł - anioł. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. anjéł (NSg); anjeła (GASg); anjeli (APl);
- awa - oto. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ].
Bb
- baba - baba, stara kobieta. drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie[BZ]. babie (NAVDu);
- barzo - bardzo. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
- biáłý - biały. zøby jego bielßé mléka[BZ]. bielßé (mNPlCmp);
- biſkup - biskup. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. biſkupowi (DSg);
- bladý - blady. chudá, bladá, ƶółté líce[Roz].
- błogoſławioný - błogosławiony. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF].
- bo - bo, ponieważ. oſromoceni bødǿ, bo Bóg wzgárdzáł jimi[PF].
- Bóg - Bóg. jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GASg); Bogu, ~owi (DSg); Bogem (ISg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl); bogy (APl); bogy (IPl); bodzech (LPl);
- bogatſtwo - bogactwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
- bogatý - bogaty. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG].
- Bogdáj - daj Bóg. tako Bogdáj bychom ßli ßwytcy w ráj[Br].
- bok - bok. udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø[BZ]. boku (GSg); boku (GLDu);
- Boƶý - Boży. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. Boƶý (mNSg);
- braciá - rodzeństwo; brać. widzcie, braciá miłá, zbawienié[KŚ]. braciá (NVSg); braciǿ (ISg);
- brat - brat; bliźni. Ján jeſt naß brat[RPo]. brat (NSg); brata (GASg); bratu (DSg); bracie (VSg); bratoma (DIDu); bratów (GPl); bratóm (DPl); braty (IPl);
- brózda - bruzda, rynna. Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ[RPy]. brózd (GPl);
- brzég - brzeg. piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém[BZ]. brzegu (GSg); brzedze, ~gu (LSg); brzegy (APl);
- bujać - szaleć. w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?[KŚ]. bujać (Inf);
- być - być. jeßcze karmie jich biechǿ w uſciech jich[PF]. bieße (3SgImpf); biechǿ (3PlImpf);
- bydlić - mieszkać, przebywać. kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG]. bydlić (Inf);
Cc
- całý - cały. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ].
- ciało - ciało. ſeßło jeſt ciało moje i ſirzdce moje[PF]. ciało (NAVSg); ciała (GSg); ciału (DSg); ciałem (ISg); ciele (LSg);
- cielø - cielę. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. cieløcia (GSg); cielǿt (GPl);
- cirzpieć - cierpieć. Jezu Kryſt prawý cirzpiáł za nás rany[Br]. cirzpiáł (m3SgPst);
- cudo - cud. w jego ucießném wielikých cúd czyniení[KŚ]. cuda (NAVPl); cúd (GPl);
- cudzý - cudzy. Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta[BZ]. cudzǿ (fASg); cúdz (mNSg);
Ćć
- ćma - ciemność. rozdzielíł ſwiatłoſć ode ćmy[BZ]. ćmy (GSg); ćmǿ (ASg); ćmy (NAVPl); ciem (GPl); ćmach (LPl);
CZcz
- czakać - wyczekiwać. tako tych króléw Sýn Boƶý dłúgo czakáł, jiƶe za trzinadzieſcie dni ot narodzeniá jich[KŚ]. czakáł (m3SgPst); czakanié (Grnd);
- czarný - czarny. były ſǿ Labanowy wßytky biáłé a czarné owce[BZ].
- czarowník - czarownik. zawołá farao mødrców a czarowníków[BZ]. czarownícy (NPl); czarowníków (GSg);
- czart - diabeł. przidǿc czart jimieniem Asmodeus, rǿcze udawíł[BZ]. czart (NSg);
- czary - czary. uczynili takie-ƶ czarownícy ejipßczy swými czary[BZ]. czary (NAPl); czary (IPl);
- czas - czas. w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali[KG]. czas (NASg); czasu (GSg); czasów (GPl); czasóm (DPl); czasy (APl);
- czáßka - czaszka. na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné[BZ]. czáßkø (ASg); czáßky (NAPl);
- czbán - dzban. ku rozmajitéj potrzebie ſtołowéj, octowé czbany, banie, czeße[BZ]. czbany (APl);
- czekać - wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli[BZ]. czekać (Inf);
- czeládź - domownicy, służba, pachołkowie. Ty a twá czeládź wnidzi w koráb́[BZ]. czeládź (NASg); czeladzi (GDLSg); czeladziǿ (ISg); czeladziach (LPl);
- czeſć - cześć. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. czeſć (NASg); czſci (GDLSg);
- człowieczſtwo - ludzkość. w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?[KŚ]. człowieczſtwo (NAVSg);
- człowiek - człowiek. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiekowi, ~u (DSg); człowiekem (ISg); człowiece (LSg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl);
- człowieczý - człowieczy, ludzki. jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo[KŚ].
- czøſć - część. opatrzýł jeſt poſledniǿ czøſć luda[BZ]. czøſć (NASg); czøſci (GDLSg);
- czøſtý - częsty. gdy ſwǿ rodzinø ſǿdzǿ, czøſto na ſkázaniú błǿdzǿ[Roz].
- czrzewa - trzewia, wnętrzności. duch proſtý wznowí we czrzewiech mojich[PP]. czrzewiech (LPl);
- czſný - cnotliwy. mołwy goſpodnowy mołwy czſné[PF].
- czſnota - cnota, cnotliwość. piać bødziém i zpiéwać czſnoty twoje[PF]. czſnoty (NAVPl);
- cztwartý - czwarty. a cztwarté to to ſłowo mówí Bóg: wstáń! umarłým[KŚ].
- cztwioraký - czworaki. mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, jiƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý[KŚ].
- cztyrdzieſci - czterdzieści. Dzirzƶek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie[RPy]. cztyrdzieſtymi (I);
- czu - partykuła potwierdzająca. a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda[KŚw].
- czuć - czuć. ſpała jeſt s nim, ale ón nie czúł[BZ]. czuć (Inf); czúł (m3SgPst);
- czýn - czyn, praca; zbroja; szata, ubiór. ſynowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl);
- czynić - czynić. złostnie przeciw mnie czyníß[BZ]. czyníß (2SgPrs);
- czyſć - czytać. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ]. czcie (3SgPrs);
- czyſtý - czysty. kto-ƶ by czyſt býł, bødzie je jeſć[BZ]
Dd
- dać - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy[Br]. dać (Inf); dá (Imp1Sg?); dáß (2SgFut); dácie (2PlFut); dadzǿ (3PlFut); dadzǿc (PlPrtPrsAct)
- dach - dach. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu[PF]. dachu (LSg);
- dár - dar. dary jemu wzdali, bo król ßczodrzéjßý[KŚ]. dár (NASg); daru (GSg); darem (ISg); dary (APl); darzech (LPl);
- dcóra - córka. nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła ty i ſýn twój, i dcóra twá, […][BZ]. dcóra (NSg); dcóry (GSg); dcóro (VSg); dcóry (NAVPl); dcór (GPl);
- djabeł - djabeł. ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł[Br]. djabłu (DSg);
- dlá, dziela - z powodu. ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br].
- dłúƶá - długość. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. dłúƶǿ (ASg);
- do - do (+Gen.), w znaczeniu czasu i miejsca. drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg[PF].
- dobro - dobro. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. dobra (GSg);
- dobrowolný - przychylny, dobry, przyjazny. Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa]. ſjacháw (mSgPrtPst);
- dobrý - dobry. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. dobré (fGg);
- dobycié - dobytek, majątek. jako Wojciech nie biegáł gwáłtem na Marcinowo dobycié ani mu wadzíł w jego dobyciú[RKa]. dobycié (NAVSg); dobyciú (LSg);
- doczekać - doczekać się, wyczekać. drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie[BZ]. doczekácie (2PlFut);
- dojǿd - dopóki, do kiedy. wy chciele czekać, dojǿd by nie wyroſli[BZ].
- dokǿd - dokąd. otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?[BZ].
- dóm - dom. upojeni bødǿ ot ƶyznoſci domu twégo[PF]. dóm (NASg); domu (GSg); domu (DSg); domem (ISg); domu (LSg); domowie (NVPl); domy (APl); domiech (LPl);
- doſyć - wystarczająco. pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku[BZ].
- dróga - droga. bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl);
- drogý - drogi. weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je[KG].
- drugdy - innego razu. a drugdy mu zbijǿ plece[Roz].
- drugý - drugi; inny. téƶ-ci drugý przýkłád o tem-to mámy[KG].
- drwa - drewno. naleźli człowieka ſbírajǿcégo drwa w dzień ſobotný[BZ]. drwa (NAVPl); drew (GPl);
- drƶeć - drżeć. tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach[PF]. drƶeli (m3PlPst);
- drzewiéj - dawniej. drzewiéj niƶ ſǿ góry były albo ſtworzona ziemia i ſwiat, od wieka i aƶ do wieka ty jeś Bóg[PF].
- dſka - deska. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ]. dſka (NSg); dſkǿ (ASg); dßcze (NAVDu); dſky (NAVPl); deſk (GPl); dſkach (LPl);
- duch - duch. ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu[PF]. duch (NSg); ducha (GASg); duchu (DSg); duchem (ISg); duchu (LSg); duchów (GPl);
- dußa - dusza. bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojé[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg); duße (NAVPl); dúß (GPl); dußám (DPl);
- dým - dym. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dým (NASg);
- dziád - dziadek. nie widali waßy oćcowie i dziadowie[BZ]. dziadu (DSg); dziadowie (NPl);
- dziáło - dzieło. nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła[BZ]. dziáła (GSg);
- dzinſia - dziś. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ].
- dziéciø - dziecię, dziecko. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG]. dziéciø (NAVSg); dziéciøcia (GSg); dziéciøciu (DLSg); dziéciøciem (ISg);
- dzień - dzień. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dniu, ~owi (DSg); dniem (ISg); dnie (LSg); dniu (GLDu); dniowie (NPl); dniów (GPl); dnióm (DPl); dni (APl); dniech (LPl);
- dziewica - dziewica, panna. dziewica Maryja aƶ pielúßek dobrých w to wrzemiø nie jimiała[KŚ]. dziewica (NSg);
- dziéwka - córka; dziewczyna. mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale[BZ]. dziéwka (NSg); dziéwky (GSg); dziéwce (DSg); dziéwkø (ASg); dziéwkǿ (ISg); dziéwce (NAVDu); dziéwkáma (DIDu); dziéwky (NAVPl); dziéwkám (DPl); dziéwkami (IPl);
- dziewſtwo - dziewictwo. Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa].
- dzíw - cud. wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego[BZ]. dzíw (NASg); dziwem (ISg); dziwów (GPl); dziwy (APl); dziwy (IPl); dziwiech (LPl);
- dzíwný - cudowny. Goſpodnie Boƶe naß, kako dzíwné jeſt jimiø twoje[PF].
- dźwiérze - drzwi. dwoje dźwiérze[RKa]. dźwiérze (NAVPl);
- dwój - dwoje. Jersona byłaſta dwoja czeládź: lebniczſká a ſemeitſká[BZ].
Ff
- farao - faraon. zawołá farao mødrców a czarowníków[BZ]. farao (NSg);
Gg
- gańba - hańba, wstyd. obleczeni bǿdźcie w gańbø i we ſromotø, jiƶ złoſć na miø mołwiǿ[PF]. gańbø (ASg);
- gárnek - gar, garnek. gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky[Roz]. gárnek (NASg);
- głos - głos. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. głoſowie (NPl) głoſy (APl);
- głowa - głowa. utuczýł jeś w oleju głowø mojø[PF]. głowa (NSg); głowø (ASg); głowie (LSg); głowy (NAVPl); głowami (IPl); głowach (LPl);
- gniéw - gniew. a tako wiøc ón ſilným gniewem jeſt na ſobie ſwé odzienié rzázáł býł[KG]. gniewem (ISg);
- gniewać - gniewać, złościć. w tem wy barzo miłégo Kryſta gniewácie[KG]. gniewácie (2PlPrs);
- gody - święta, Święta Bożego Narodzenia. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. godóm (DPl);
- Goſpodzin - Pan. zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßem ſirzcu mojem[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg);
- góra - góra, wznioſły koráb́ wz górø od ziemie[BZ]. górø (ASg);
- gorǿcý - gorący. kazáł-ci jeſt on gorǿcégo oleju w kadź býł naláć[KG].
- górſký - górski. tedyć więc on je gorſkie korzenie[KG].
- gorze - nieszczęście, biada. gorze ſiø nám stało![ZL]. gorze (NAVSg); gorza (GSg);
- gorzký - gorzki. z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. gorzkých (GPl);
- gøba - gęba, dolna część twarzy. nie było warg u jéj gøby[Roz]. gøby (GSg);
- gøſle - gęśle, instrument o trzech strunach. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. gøſlich (LPl);
- granica - granica. Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ[RPy]. granicø (ASg);
- grób - grób. kazáł-ci jeſt ón býł ſobie grób podle ołtárza wykopać[KG]. grób (NASg);
- gromada - gromada, tłum. w ón czas, uźrzáw Jezus gromady, wztǿpíł na górø[KG]. gromady (NAVPl);
- grzéch - grzech. mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ[KŚ]. grzécha (GSg); grzécha (NAVDu?); grzéchy (NAPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzéßech (LPl);
- grzeßník - grzesznik. mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, iƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý[KŚ]. grzeßnícy (NPl);
- grzéßný - grzeszny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl);
- grziwna - grzywna. Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawø we cztyrzich grziwnach a w ßéſci ſkot[RPo]. grziwnø (ASg); grziwnie (NAVDu); grziwny (NAVPl); grziwien (GPl); grziwnami (IPl); grziwnach (LPl);
- gwáłt - przemoc. Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa]. gwáłtem (ISg);
- gwiázda - gwiazda. uźrzéwßy gwiázdø, w drógø ſǿ wſtǿpili[KŚ]. gwiázda (NSg); gwiázdø (ASg); gwiázdy (NAVPl); gwiázd (GPl); gwiázdám (DPl);
Hh
CHch
- chcieć - chcieć. chceß li wiedzieć?[Roz]. chceß (2SgPrs);
- chléb - chleb; pożywienie. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg); chlebem (ISg); chlebie (LSg); chlebowie (NPl); chlebów (GPl); chleby (APl); chleby (IPl);
- chodzić - chodzić. bødziecie-li w przikazaniách mých chodzić[BZ]. chodzić (Inf);
- chromota - kalectwo nóg. chromotø za chromotø, oko za oko, zǿb za zǿb wrócí[BZ]. chromotø (ASg);
- chromý - kaleki na nogi. bødzie-li ſlepé albo chromé, albo ranioné, albo lißaje majǿcé albo ſwirzb, albo krostawé, nie ofierújcie tego Panu[BZ].
- chrona - pożywienie. pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku[BZ]. chrony (GSg);
- chróſt - krzak, zarośle. Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem[RKa]. chróſta (GSg);
- chrzbiet - grzbiet, kark. uźrzýß chrzbiet mój, ale obliczá mégo widzieć nie bødzieß móc[BZ]. chrzbiet (NASg);
- chudý - chudy. chudá, bladá, ƶółté líce[Roz].
- chwálić - chwalić, sławić. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. chwálcie (2PlImp);
- chwálić ſie - chwalić się. bo ſie chwálí grzéßnik w ƶǿdzách duße ſwojé[PF]. chwálí ſie (3SgPrs);
- chwáła - chwała. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. chwáłø (ASg);
- chwíla - chwila. w tø to chwílø poſlø wßytky ſwé rany nad twé rany na twé ſirzdce[BZ]. chwíla (NSg); chwílø (ASg); chwíli (LSg);
Jj
- jabłko - jabłko. a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły[BZ].
- jád - jad, trucizna. gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky[Roz]. jadu (GSg);
- jagniø - jagnię. wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały[BZ]. jagniøta (NAVPl);
- jachać - jechać. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo]. jachać (Inf);
- jako - jako; jak; że. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF].
- jałowý - niepłodny. twé owce i kozy nie były jałowé[BZ].
- jaſkyni - jaskinia. oſtáł jeſt w jaſkyni i z ſwýma dziéwkáma[BZ]. jaſkynia, jaſkyni (NSg); jaſkyniø (ASg); jaſkyniǿ (ISg); jaſkyni (LSg); jaſkyniach (LPl);
- jáſłka - żłóbek. togodlá przed wołem a przed oſłem w jáſłkach Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ]. jáſłkach (LPl);
- jeden - jeden. wßako nie trzé bogowie, ale jeden jeſt Bóg[PF].
- jednoroƶec - jednorożec. zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø[PF]. jednoroƶców (GPl);
- jedziný - jedyny. weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka[BZ].
- jeliko - ile, ilekroć (w zdaniu podrzędnym). jeliko jest wzchód od západa, daleko uczynił od nás lichoty naße[PF].
- jeſć - jeść. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. jádł (mSgPst);
- jeſt-li - czy jest. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſt-li rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF].
- jeßcze - jeszcze. mám dwie dziéwce, jeƶ-eſta jeßcze møƶów nie znale[BZ].
- jíć - iść. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. jidzie (3SgPrs);
- jigrać - grać, bawić się. była Sara widziała ſyna ſwégo a on igráł s Agar s Ejiptſkǿ[BZ].
- jimieć - mieć. dziewica Maryja aƶ pielúszek dobrých w to wrzemiø nie jimiała[KŚ].
- jimiø - imię. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienie, ~a (GSg); jimieniu (DSg); jimieniem (ISg); jimienie (LSg); jimiona (NAVPl); jimión (GPl); jimionach (LPl); jimiony (IPl);
- jinako- inaczej. jinako morzø złé mnichy, którzí majǿ zákón lichýRoz].
- jiný - inny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. jinégo (nGSg); jiných (fGPl);
- jiſtý - prawdziwy. a ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ].
- jøczmiéń- jęczmień. przetoƶ len a jøczmiéń jeſt zabit, przeto jiƶe jøczmiéń ſie zieleniáł a len już býł pǿkowie wypuſcíł[BZ]. jøczmiéń (NASg);
- jøſtwo - jeństwo, niewola. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo]. jøſtwa (GSg);
- jøzyk - język. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. jøzyk (NASg); jøzyka, ~u (GSg); jøzyku, ~owi (DSg); jøzykem (ISg); jøzyku (LSg);
Kk
- k - ku, do (+Dat.). powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […][BZ].
- kako - jak. owa kako dobrze i kako wieſioło przebýwać braciǿ w jedno[PF].
- kamiéń - kamień. tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli[KG]. kamiéń (NASg); kamienie (NAVPl);
- kamienié - kamienie. weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je[KG]. kamienié (NAVSg);
- kázać - kazać. i káƶø tobie wielmi bújno róſć[BZ]. káƶø (1SgPrs);
- kdy - gdy, zaimek względny. kdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky[Roz].
- keby - byle tylko. raczýł na poczǿtku ſwojego kázaniá jǿ uznámić, keby była[KŚw].
- kegdy - kiedy, zaimek pytajny. kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł[RPy].
- kerz - krzew. - widziáł Mojiƶeß we krzu połajǿcégo[KŚ]. krzu (LSg);
- kobyła - kobyła. Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. kobyłø (ASg);
- kóń - koń. Ján ſtawiáł Marcinowi ty konie, czſo je Jánuß wyrøczýł, a ón jich nie chciáł przijǿć[RPy]. kóń (NASg); koniu (LSg); koni (GPl); konie (APl);
- koráb́ - łódź, okręt. uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo[BZ]. koráb́ (NASg); korabia (GSg); korabiu (LSg); korabiów (GPl); korabioch (LPl);
- koſciół - kościół (budynek); kościół (instytucja). poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo[KŚ]. koſciół (NASg); koſcioła (GSg); koſciołu (DSg); koſciele (LSg); koſciołów (GPl); koſciołóm (DPl); koſcioły (APl); koſcielech (LPl);
- koſć - kość. udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø[BZ]. koſć (NASg); koſci (GDLVSg); koſci (NAVPl); koſcí (GPl);
- koza - koza. Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić[RPo]. kozie (NAVDu);
- kozieł - kozioł. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. kozłów (GPl);
- kromie - oprócz (+G.). zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
- król - król. i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzí króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?[KŚ]. król (NSg); królewi, ~u (DSg); królem (ISg); króla (NAVDu); królu (GLDu); królóma (DIDu); królowie (NVPl); króléw (GPl); królóm (DPl); króle (APl); królmi (IPl); królech (LPl);
- królewać - królować. przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć krolewáł[KŚ]. krolewáł (mSgPst);
- królewic - królewicz. bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie[KŚ]. królewica (GSg);
- królewna - królewna. jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské[KG]. królewny (GSg);
- królewſtwo - królestwo. po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ[KG]. królewſtwo (NAVSg); królewſtwa (GSg); królewstwu (DSg); królewſtwie (LSg); królewſtwa (NAVPl);
- krowa - krowa. A kazáł dwie krowie tuczní zabić, a cztyrzi ſkopy[BZ]. krowa (NSg); krowy (GSg); krowø (ASg); krowie (NAVDu);
- kry - krew. kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie[Br]. kry (NSg); krwie (GSg); kreẃ (ASg); krwiǿ (ISg); krwi (LSg);
- Kryſt - Chrystus. a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzić z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný[KG]. Kryst (NSg);
- krzeſcijanín - chrześcijanin. kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG]. krzeſcijany (IPl);
- krzýƶ - krzyż. já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła[Roz]. krzýƶ (NASg);
- kſiǿdz - ksiądz. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. ksiødzu (DSg);
- kſiøga - księga, książka. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ]. kſiøgach (LPl);
- kſiǿƶø - książę. gdyƶ-ci ſiø którému królewi albo kſiǿƶøciu ſýn narodzí, tedy-ć […][KG]. kſiǿƶøciu (DSg); kſiǿƶøta (NPl); kſiǿƶøty (IPl);
- kſiǿƶøcý - książęcy. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG].
- kúpić - kupić. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. kúpíß (2SgFut);
- ký - jaki, zaimek pytajny. Oto-ƶ na krótce máß o ſiedmiorém błogoſławieńſtwie, ké jeſt[KŚw].
Ll
- lato - lato; rok. trzi lata minøła[RPy]. lecie (NAVDu); lata (NAVPl); lát (GPl); latóm (DPl); laty (IPl); leciech (LPl);
- latoſie - tego roku. Jako mi łoni Stáßek zapłácíł ot piǿci grziwien grziwnø, a latoſie niczs[RPo].
- lékárz - lekarz. oto-ć kaƶdý lékárz faſci[Roz]. lékárz (NSg); lékarza (GASg);
- len- len. przetoƶ len a jøczmiéń jeſt zabit, przeto jiƶe jøczmiéń ſie zieleniáł a len już býł pǿkowie wypuſcíł[BZ]. len (NSg);
- lepßý - lepszy. lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy[PF].
- leſć - chytrość, podstęp. ſłowa úst jego lichota i leſć[PF]. leſć (NASg); lſci (GDLVSg);
- lew - lew. gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø[BZ]. lew (NSg); lwowie (NVPl); lwów (GPl);
- lewý - lewy. poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. lewǿ (fASg);
- leƶeć - leżeć. leƶý ciało, barzo støká, dußyca się barzo løká[SU]. leƶeć (Inf); leƶý (3SgPrs);
- li - czy. chceß li wiedzieć?[Roz].
- líce - twarz. 'Nie otrzucáj mnie ot líca twégo i ducha ſwiøtégo twégo nie otejmúj ote mnie[PF]. líce (NAVSg); líca (GSg);
- lichota - nędza; nieprawość. otstøpcie ode mnie wßytcy, jiƶ czynície lichotø[PF]. lichota (NSg); lichoty (GSg); lichotø (ASg); lichoty (NAVPl); lichót (GPl);
- liſt - list; liść. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. liſty (APl);
- lizać - lizać. lizali pſi kreẃ jego[BZ].
- lſciwý - podstępny, chytry. ußyma uſłyß modlitwø mojø, nie w wargach lſciwých[PF].
- lubo - lub, albo. lubo stárý, lubo młodý, kaƶdému má kosa zgodzí[Roz].
- lúd - lud. zbawión uczýń lúd twój, Goſpodnie[PP]. lúd (NSg); lúda (GSg);
- ludzié - ludzie. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. ludzié (NPl); ludzí (GAPl); ludziem? (DPl); ludźmi (IPl); ludziech, ~ioch (LPl);
- ludzſký - ludzki. ſynowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl);
Łł
- łódź - łódź. nawrócí ciø Pán na łodziách[BZ]. łódź (NASg); łodzié (NAVPl); łodziách (LPl);
- łokeć - łokieć. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. łokeć (NASg); łokcia (GSg); łoktu (GLDu); łoket, łoktów, łokcí (GPl); łokćmi, łokty (IPl);
- łoni - zeszłego roku. Jako mi łoni Stáßek zapłácíł ot piǿci grziwien grziwnø, a latoſie niczs[RPo].
- łono - łono, brzuch. natychmiáſt do nié przybieƶý i na łonie ſiø ón u nié połoƶý[KG]. łonie (LSg);
- łotr - łotr, przestępca. já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła[Roz]. łotru (GLDu);
- łøczysko - łuk. Dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska[PF]. łøczyska (GSg);
- łƶeć - kłamać. a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda[KŚw]. łƶǿc (PlPrtActPrs);
- łƶywie - kłamliwie. a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda[KŚw].
Mm
- mać - matka. Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy[RKa]. mać (NSg); macierze (GLSg); macierzy (DSg); macierz (ASg); macierzǿ (ISg);
- miaſto - miasto. Miaſto jeſt tu blizu, do niegoƶ mogø újć[BZ]. miaſto (NAVSg); miaſta (GSg); miaſtu (DSg); miaſtem (ISg); mieſcie (LSg); miaſta (NAVPl); miáſt (GPl); miastóm (DPl); mieſciech (LPl);
- mieć - mieć, posiadać; musieć. Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić[RPo]. mieć (Inf); miáł (m3SgPst); mieli (m3PlPst);
- miecz - miecz. synowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý[PF]. miecz (NASg);
- miedzy - między (+N./B.). kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
- miłoſierdzié - miłosierdzie, łaska. miłoſierdzié a práwda przéjdzieta obliczé twoje[PF]. miłoſierdzié (NAVSg);
- miłować - kochać. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG].
- minǿć - minąć, upłynąć. trzi lata minøła[RPy]. minøła (n3PlPst);
- miód - miód. obſiǿdziecie ziemiø jich, […], ziemiø płynǿcǿ mlékem a miodem[BZ]. miód (NASg); miodu (GSg); miodem (ISg);
- mír - pokój. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. mír (NASg); miru (GSg); mirem (ISg);
- míſtrz - mistrz, nauczyciel. ſiekø doktory i miſtrze[Roz]. míſtrz (NSg); miſtrze (APl);
- mléko - mleko. zøby jego bielßé mléka[BZ]. mléka (GSg); mléko (NAVSg); mléka (GSg); mlékem (ISg); mléce (LSg);
- młodý - młody. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG].
- moc - moc, siła. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ]. moc (NASg); mocy (GSg);
- móc - móc. Miaſto jeſt tu blizu, do niegoƶ mogø újć[BZ]. mogø (1SgPrs);
- mocný - mocny, silny. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. mocniejßégo (mGSgComp);
- modlić ſiø - modlić się. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ]. modlić ſiø (Inf);
- modlitwa - modlitwa. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. modlitwa (NSg); modlitwø (ASg); modlitwie (LSg); modlitwy (NAVPl); modlitwami (IPl); modlitwach (LPl);
- mołwa - mołwa. mołwy goſpodnowy mołwy czſné[PF]. mołwa (NSg); mołwy (NAVPl);
- morze - morze. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. morze (NAVSg) morza (GSg); morzi, ~u (LSg);
- morzſký - morski. piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém[BZ].
- mǿdrý - mądry. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG].
- mødrzec - mędrzec, uczony. zawołá farao mødrców a czarowníków[BZ]. mødrców (GPl);
- mǿƶ - mężczyzna; mąż; człowiek. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF]. mǿƶ (NSg); møƶa (GASg); møƶu (DSg); møƶu (LSg); møƶowie (NPl); møƶy, ~ów (GPl); møƶóm (DPl); møƶe (APl); møƶoch (LPl);
- múr - mur. wßytka miaſta były omurowané múrmi przewyſokými[BZ]. múrmi (IPl);
- myſl - myśl. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. myſli (APl);
- myſlić - myśleć. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. myſlić (Inf);
Nn
- nadzieja - nadzieja, ufność. Goſpodnie Boƶe mój, w tobie jeſḿ imiáł nadziejø[PF]. nadziejø (ASg);
- nadziéwać ſie - mieć nadzieję, pokładać ufność. i nadziéwać ſie bødǿ w tobie ci, czſo znajǿ jimiø twoje[PF]. nadziéwać ſie (Inf);
- naléźć - znaleźć. naleźli człowieka ſbírajǿcégo drwa w dzień ſobotný[BZ]. naleźli (m3PlPst);
- niebieſský - niebieski; niebiański. ptáky niebieſské i ryby morzſké, jeƶ przechodzǿ ſtdze morzſké[PF].
- niebo - niebo. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. niebo (NAVSg); nieba (GSg); niebem (ISg); niebie (LSg); niebioſa (NAVPl); niebiós (GPl);
- niekdy - kiedyś, pewnego razu. niekdy była otdana po rzǿd siédmi møƶóm[BZ].
- niemieczſký - niemiecki. my nie rozumiemy po niemieczſku[RPo]. niemieczſku (DSgCrt);
- niemǿdrý - niemądry, głupi. poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta[PF].
- nieprzijaciél - nieprzyjaciel. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF]. nieprzijaciela (GASg); nieprzijacielem (ISg); nieprzijacielé, ~lowie (NPl); nieprzijacioły (IPl);
- nikdy - nigdy. czego ot jinégo nie rád cirzpíß, wídź, by nikdy jinému ty tego nie uczyníł[BZ].
- niƶádný - żaden. niƶádný z wás nie wychódź z domu ſwégo aƶ do zajutrka[BZ].
- noc - noc. we dnie i w nocy[PF]. noc (NASg); nocy (GLSg); nocǿ (ISg); nocý (GPl);
- nocſia - tej nocy. jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské[KG].
- noga - noga. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. noga (NSg); nogy (GSg); nogø (ASg); nodze (LSg); nodze (NAVDu); nóg (GPl); nogy (NAVPl); nogám (DPl); nogami (IPl); nogach (LPl);
- noſić - nosić. ſłyß modlitwø, jǿƶ noſímy[Br]. noſímy (1PlPr);
- nynie - teraz. jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].
- nyniejßý - współczesny, obecny. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ].
Oo
- obiesić - powiesić. já Judaßa obiesiła i dwú łotru na krzýƶ wbiła[Roz]. obiesiła (f3SgPst);
- obiǿzać ſiø - zobowiązać się. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. obiǿzał (m3SgPst);
- obliczé - twarz. uźrzýß chrzbiet mój, ale obliczá mégo widzieć nie bødzieß móc[BZ]. obliczé (NAVSg); obliczá (GSg);
- obráz - obraz. i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzí króléw pogańſkých[KŚ]. obrazem (ISg);
- obrzazać - obrzezać. lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł[BZ]. obrzazán (mSgPrtPrtPas);
- ociec - ojciec. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg); oćcowie (NPl);
- odýć - odejść. i przecz jeś, Goſpodnie, odßedł daleko?[PF]. odßedł (m3SgPst); odýdzi (3SgImp);
- oko - oko. mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje[KŚ]. oko (NAVSg); oczy (NAVDu); oczú (GLDu); oczyma (DIDu);
- oléj - olej. Utuczýł jeś w oleju głowø mojø[PF]. oleju (LSg);
- ołtárz - ołtarz. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ]. ołtárz (NASg);
- ón - on; ten. przißedł oné dziéwki brat do onego to ſługy[BZ].
- opat - opat, przełożony klasztoru. a jedno-ć ten to jiſtý opat jeſt-ci ón jiſtý líſt przeczetł býł[KG]. opat (NSg);
- opiøć - znowu. opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa[BZ].
- opłwitý - obfity. ſtároſć moja w miłoſirzdziú opłwitém[PF].
- opuſcić - opuścić. kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ]. opuſcí (3SgFut);
- orać - orać. jako Mikołáj oráł na Wojtkowie dziedzinie gwáłtem ſamotrzecinacie[RKa]. oráł (m3SgPst);
- orzech - orzech. na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné[BZ]. orzechu (DSg);
- oſieł - osioł. Abraham w nocy wstáw oſiodła oſła ſwégo, pojmie […][BZ]. oſieł (NSg); oſła (GSg); oſłem (ISg); oſłów (GPl); oſły (APl);
- ot - od (+Gen). jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł[KŚ].
- otewrócić - odwrócić. otewrócíł jeś pomoc miecza jego[PF]. otewrócíł (m3SgPst);
- otkǿd - skąd, odkąd. otkǿd jidzieß a dokǿd jidzieß?[BZ].
- otpoczynǿć - odpocząć. Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø[BZ]. otpoczynǿł (m3SgPst);
- otpowiedzieć - odpowiedzieć. Gospodnie, usile cirzpiø, otpowiédz za miø[PF]. otpowiédz (2SgImp);
- ottǿd - odtąd, stąd, z tego miejsca. a wyßedwßy ottǿd, ſtany ſǿ rozbili ſynowie iſraelßczý[BZ].
- owa - oto. owa kako dobrze i kako wieſioło przebywać braciǿ w jedno[PF].
- owoc - owoc. a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły[BZ]. owoc (NSg);
- owca - owca. wßytko podbíł jeś pod nogy jego, owce i ſkot wßyſtek[PF]. owca (NSg); owcø (ASg); owce (NAVPl); owiec (GPl);
Pp
- pamiøtać - pamiętać. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. pamiøtajø (mSgPrtPrs);
- pán - pan. bo u Pana miłoſirzdzié i opłwité u niego otkupienié[PF]. pán (NSg); pana(GASg); panu (DSg); panem (ISg); panie (VSg); panów (GPl); pany (APl);
- pani - pani. wróć ſiø ku ſwéj paniéj a pokórz ſiø jéj[BZ]. pani (NSg); panie (GSg); paniéj (DSg); paniǿ (ASg); paniǿ (ISg);
- panować - panować, władać. panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu[BZ]. panújcie (2PlImp);
- páſć - páść. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. paſć (Inf);
- páznogeć - paznokieć. ona ogolí ſobie krzczycø a oſtrziƶe páznogcie[BZ]. páznogcia (GSg); páznogcie (NAVPl);
- piać - śpiewać. piać bødø Goſpodnu, jenƶe dobroty dáł jeſt mnie[PF]. piać (Inf); pojmy (1PlImp); pojcie (2PlImp);
- piáſek - piasek. piáſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém[BZ]. piáſek (NASg);
- pić - pić. gdy-ć prziniosø jadu gárnek — musíß ji pić przez dziøky[Roz]. pić (Inf);
- pielúßka - pieluszka, pielucha. dziewica Maryja aƶ pielúßek dobrých w to wrzemiø nie jimiała[KŚ]. pielúßek (GPl);
- piéniǿdze - pieniądze. to było tako dobre jako ty piéniǿdze[RPy]. piéniǿdze (NPl); piéniødzy (GPl);
- pies - pies. lizali pſi kreẃ jego[BZ]. pies (NSg); pſa (GASg); pſi (NVPl);
- piǿtý - piąty. a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły[BZ].
- pirzwieniø - pierwsze dziecko, pierworodny. i pobíł wßystka pirzwieniøta w ziemi Ejipta[PF]. pirzwieniøta (NAVPl);
- piſać - pisać. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. piße (3SgPrs);
- pkelný - piekielny. weſrzód dniów mojich pójdø do wrót pkelných[PF]. pkelných (nLPl);
- pkeł - piekło. Goſpodnie, wywiódł jeś od piekła dußø mojø[PF]. pkeł (NASg); piekła (GSg); piekle (LSg);
- plece - bark, ramię, połowa pleców. ten bødzie mieć plece prawé za ſwój dziáł[BZ]. plece (NAVSg); plecy (NAVDu); plecu, ~owu (GLDu);
- płakać - płakać. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. płakali (m3PlPst);
- płód - owoc (także przenośnie); potomek. wzpłodziła ziemiá zielé majǿc ſiemiø podług płodu ſwégo[BZ]. płód (NASg); płodu (GSg); płodu (DSg); płodem (ISg); płodu (LSg);
- płúg - pług. juƶ jidø zaſiø ſe dwiema pługóma[BZ]. pługóma (DIDu);
- pobić - pobić; zabić. i pobíł wßystka pirzwieniøta w ziemi Ejipta[PF]. pobíł (3SgPst);
- poczǿć - zacząć, rozpocząć. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ]. pocznie (3SgFut); poczøchǿ (3PlAor);
- poczǿtek - początek. jenƶe przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć królewáł[KŚ]. poczǿtek (NASg); poczǿtka (GSg); poczǿtku, ~ce (LSg);
- podłúg - według (+G.). ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé[PF].
- podobný - podobný. na tem drǿgu były czáßky cztyrzi ku orzechu podobné[BZ].
- podpirać - podpierać. Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu[BZ].
- pogańský - pogański. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ].
- pokazywać - pokazywać. mówí [Bóg] wßemogǿcý: wstáń!, pokazujø, iƶ ſǿ grzeßnícy cztwioracý[KŚ]. pokazujø (mNSgPrtPrs);
- polský - polski. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. polský (mASg);
- półtorá - półtora. udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtorá łokcia[BZ].
- półtrzeciá - dwa i pół. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG].
- pomnieć - pamiętać. jøzyk mój pomnieć bødzie práwdø twojø[PF]. pomnieć (Inf); pomni (2SgImp); pomniał (m3SgPst); pomniß (2SgPrs);
- pomoc - pomoc. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. pomoc (NASg);
- pomóc - pomóc. tako nám Bóg pomoƶy i ſwiøtý krziƶ[RPo]. pomoƶy (3SgImp);
- popiół - popiół; potaż. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. popiół (NASg);
- poſłać - posłać, zesłać. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. poſłáł (m3SgPst);
- poſtawić - postawić. poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. poſtawí (3SgFut);
- potop - potop, powódź. býł potop cztyrdziéſci dní a cztyrdziéſci nocý[BZ]. potop (NASg); potopu (GSg); potopie (LSg);
- potwárz - twarz, oblicze. a bødǿ wám mówić wßytko złé, łƶǿc prze miø, tu ſromotné uczýnky a ganiebné na wás wkładajǿc łƶywie na potwárz, prze miø, jen czu jeſḿ práwda[KŚw]. potwárz (NASg);
- powiádać - mówić, opowiadać. wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego[BZ]. powiádájcie (2PlImp)
- powiedzieć - powiedzieć. Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS]. powiedzieć (Inf);
- práwda - prawda. Bǿdź pokój a práwda télko we dnioch mých[BZ]. práwda (NSg); práwdy (GSg); práwdzie (DLSg); práwdø (ASg);
- práwić - mówić, nauczać. wstáń, práwí, poſpiéj siø, miluczká moja, i pójdzi![KŚ]. práwí (3SgPrs);
- práwo - prawo. To-ć jeſt práwo obiaty pokojnéj, jeƶ to ſiø obiatuje Panu[BZ]. práwo (NAVSg); práwa (NAVPl);
- prawý - prawy. poſtawí prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. prawǿ (fASg);
- prorok - prorok. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ]. prorok (NSg);
- proſić - prosić. a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. proſímy (1PlPrs);
- prózný - pusty. ziemia była nieuƶyteczná a prózná[BZ]. prózná (fNSg); prózien (mNSg);
- prze - przez (+A.). kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ].
- przeciw - przeciwko (+Dat.). złostnie przeciw mnie czyníß[BZ].
- przebýwać - przebywać. owa kako dobrze i kako wieſioło przebýwać braciǿ w jedno[PF]. przebýwać (Inf);
- przecz - dlaczego. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF].
- przeczyſć - przeczytać. a jedno-ć ten to jiſtý opat jeſt-ci ón jiſtý líſt przeczetł býł[KG]. przeczetł (m3SgPst);
- przedać - sprzedać; zdradzić. Jako-ḿ nie wádzíł Pietraßewi przedać pół Ráßkowa ani-ſḿ mu kupcéw odgániáł[RPo]. przedać (Inf);
- przekłóć - przekłuć. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. przekłóć (Inf);
- przez - bez (+G.). ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár[KG].
- przezpieczný - bezpieczny. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo].
- przi - przy. jako-smy przi tem byli, jako Páßek miáł dać Andrzejowi piéniǿdze[RKa].
- przić - przyjść. przißedł onéj dziéwky brat do onego to ſługy[BZ]. przidø (1SgFut); przißedł (mSgPst);
- przijaciél - przyjaciel. tako wiøc jego mać s ſwými przijacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili[KG]. przijacielé (NPl); przijacioły (IPl);
- przijǿć - przyjąć. tegdy przimieß ofiarø ſprawiedlnoſci[PF]. przimieß (2SgFut);
- prziniéſć - przynieść. tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli[KG].
- pſek - piesek. pſek Tobijaßów, jen býł s nima na drógø bieƶáł[BZ]. pſek (NSg);
- pſtrý - pstry, kolorowy; kropkowany. wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały[BZ]. pſtrý, pſtré
- ptaſtwo - ptactwo. panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu[BZ]. ptaſtwu (DSg);
- púßcza - pustkowie. lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł[BZ]. púßczej (GSg); púßczy (LSg);
- púßka - działo, armata. pán Materna nié strzeláł púßkǿ na dóm panie Jadwigi[RKo]. púßkǿ (ISg);
- pwać - ufać. dußa moja pwała w Pána[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst);
Rr
- ráczyć - chcieć, zechcieć. a dać ráczy, jegoƶ prosímy[Br]. ráczy (2SgImp);
- radoſć - radość. ſtworzýł Bóg Jewø z koſcí Adamowi ku radoſci[Roz]. radoſci (DSg);
- ráj - raj. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG]. raju (GSg); raju (LSg);
- ramiø - ramię. Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø[BZ]. ramiø (NAVSg); ramienia (GSg); ramieniem (ISg); ramieniu (LSg); ramiona (NPl); ramionach (LPl);
- rana - rana. Tomiſłáw na dobrowolné dródze zaßedł Mikołajewi ſamoßóst i dáł mu dwie ranie[RPy]. ranø (ASg); ranie (NAVDu); rán (GPl);
- rok - rok. ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić[KG]. roku (GSg);
- ród - ród. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG]. rodu (GSg);
- róg - róg. zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø[PF]. róg (NAPl); rogu (GPl); rogem (ISg); rogowie (NPl); rogów (GPl); rogy (APl);
- rolá - praca rolnicza, rolnictwo. kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ]. rolǿ (ASg)
- róſć - rosnąć. i káƶø tobie wielmi bújno róſć[BZ]. roſcie (3SgPrs); roſtǿ (3PlPrs); roſtǿcý (mSgPrtPrsAct);
- rozmajitý - rozmaity, różnorodny. ku rozmajitéj potrzebie ſtołowéj, octowé czbany, banie, czeße[BZ].
- rozumieć - rozumieć. my nie rozumiémy po niemieczſku[RPo]. rozumiémy (1PlPr); rozumiáł (mSgPst);
- rozumný - rozumny, pojętny. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſt-li rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF].
- røka - ręka. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. røka (NSg); røky (GSg); røkø (ASg); røce (LSg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkáma (DIDu); rǿk (GPl);
- ryba - ryba. panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu[BZ]. ryba (NSg); ryby (GSg); rybø (ASg); ryby (NAVPl); rybám (DPl);
RZrz
- rzec - powiedzieć. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ]. rzecze (3SgAor); rzeka (mNSgPrtPrs); rzekø (1SgFut); rzeczeß (2SgFut); rzeczecie (2PlFut); rzeczcie (2PlImp);
- rzecz - rzecz. Pán Bóg tø rzecz tako noſíł[Roz]. rzecz (NASg); rzeczǿ (ISg); rzeczy (LSg); rzeczy (NAVPl); rzeczach (LPl);
- rzéka - rzeka. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. rzéka (NSg); rzéce (DLSg); rzékami (IPl); rzékach (LPl);
Ssſ
- ſchwalić - wychwalić, rozsławić. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwálcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. ſchwalcie (2PlImp);
- ſiano - siano. pléw a ſiana jeſt doſyć u nás a chrony doſyć ku przebýtku[BZ]. ſiana (GSg);
- ſiéc - siekać, ciąć. ſiekø doktory i miſtrze[Roz]. ſiekø (1SgPrs);
- ſiedzieć - siedzieć. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. ſiedzieße (2SgAor);
- ſiemiø - nasiono; nasienie. ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie[PF]. ſiemiø (NAVSg); ſiemienia (GSg); ſiemieniu (DSg); ſiemieniem (ISg); ſiemieniu (LSg);
- ſilný - silny. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ].
- ſiódmý - siódmy. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ].
- ſioſtra - siostra. kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ]. ſioſtra (NSg); ſioſtry (GSg); ſieſtrze (DLSg); ſioſtrø (ASg); ſioſtrǿ (ISg); ſioſtry (NAVPl);
- ſirzdce - serce. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg);
- ſjachać - zjechać. Ján ſjacháw s dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa]. ſjacháw (mSgPrtPst);
- ſkot - bydło. Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røky, jako ſǿd ſkázáł[RPo]. ſkot (NASg);
- ſkóra - postać zewnętrzna. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
- ſkować - skuć. dám ci ſiø w ƶelézie ſkować[Roz]. ſkować (Inf);
- ſlepý - ślepy. bødzie-li ſlepé albo chromé, albo ranioné, albo lißaje majǿcé albo ſwirzb, albo krostawé, nie ofierújcie tego Panu[BZ].
- ſlubić - obiecać. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. ſlubíł (m3SgPst);
- ſłáwa - chwała, sława. prze ſłáwø imienia twégo wyzwól nás, Goſpodnie,[PF]. ſłáwø (ASg);
- ſłowo - słowo. ta ſłowa piße mǿdrý Salomon[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowu (DSg); ſłowem (ISg); ſłowie (LSg); ſłowie (NAVDu); ſłowa (NAVPl); ſłów (GPl); ſłowy (IPl); ſłowiech (LPl);
- ſługa - sługa. bǿdź podnóƶkem ſługám twých bratów[BZ]. ſługa (NSg); ſługy (GSg); ſłudze (DLSg); ſługø (ASg); ſłudzy (NVPl); ſłúg (GPl); ſługám (DPl); ſługy (APl); ſługami (IPl); ſługach (LPl);
- ſłuńce - słońce. ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. słuńca (GSg);
- ſłuƶyć - służyć. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. ſłuƶyć (Inf);
- ſłyßeć - słyszeć. naſtrojenié jich ſirzca ſłyßało jeſt ucho twoje[PF]. ſłyßało (n3SgPst);
- ſłza - łza. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſłez (GPl); ſłzy (NAVPl); ſłzami (IPl); ſłzach (LPl);
- ſmiára - pokora. zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø[PF]. ſmiára (NSg); ſmiárø (ASg);
- ſmiérný - pokorny. bo ty lúd ſmiérný zbawión uczyníß[PF].
- ſmirzć - śmierć. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. ſmirzci (GSg); ſmirzci (VSg);
- ſødziá - sędzia. rzecze Mojƶeß k ſødziám israelským[BZ]. ſødziá (NSg); ſødziéj (GSg); ſødzí (DSg); ſødziǿ (ASg); ſødzié (NVPl); ſødziám (DPl); ſødziéch (LPl);
- ſǿſiád - sąsiad. wſtanø i s jinými ſǿſiady[RPo]. ſǿſiadów (DPl); ſǿſiady (IPl);
- ſpołu - razem. Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta[BZ].
- ſprawiedlnoſć - wzejść. wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć[PF]. ſprawiedlnoſć (NASg);
- ſprzedać - sprzedać. weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je[KG]. ſprzedájcie (2PlImp);
- ſrodzić ſiø - urodzić się. lúd, jenƶe ſiø ſrodzíł na púßczy we cztyrdzieſtoch lát w dródze przeßyrokéj púßczej, nie obrzazán býł[BZ]. ſrodzíł ſiø (m3SgPst);
- ſromota - wstyd. obleczeni bǿdźcie w gańbø i we ſromotø, jiƶ złoſć na miø mołwiǿ[PF]. ſromoty (GSg); ſromotø (ASg); ſromotǿ (ISg);
- ſrzébro - srebro. ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł[Br]. ſrzébro (NAVSg); ſrzébra (GSg); ſrzébrem (ISg);
- ſtado - stado, grupa zwierząt. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. ſtád (GPl);
- ſtárý - stary. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG]. ſtarßé (nNSgComp);
- ſtdza - ścieżka, droga. ptáky niebieſské i ryby morzſké, jeƶ przechodzǿ ſtdze morzſké[PF]. ſtdzø (ASg); ſtdzy (LSg); ſtdze (NAVPl); ſtdzam (DPl); ſtdzach (LPl);
- ſto - sto. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG]. ſto (NAVSg); ſta (GSg); ſcie (LSg); ſcie (NAVDu); ſtú (GLDu); ſta (NAVPl); ſet (GPl); ſtóm (DPl); ſty (IPl);
- ſtrach - strach. tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach[PF]. ſtrach (NASg); ſtrachu (GSg); ſtrochem (ISg); ſtrasze (LSg); ſtrachów (GPl); ſtrachy (APl);
- ſtrona - strona. Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu[BZ]. ſtrona (NSg); ſtrony (GSg); ſtronie (DLSg); ſtronø (ASg); ſtronu (GLDu); ſtrón (GPl);
- ſtrumiéń - gorzki. z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſtrumienie (NAVPl);
- ſtrzała - strzała. synowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý[PF]. ſtrzały (NAVPl);
- ſtrzelać - strzelać. pán Materna nié ſtrzeláł púßkǿ na dóm panie Jadwigi[RKo]. ſtrzeláł (m3SgPst);
- ſtworzić - stworzyć. w poczǿtce Bóg ſtworzíł niebo i ziemiø[BZ]. ſtworzíł (mSgPst); ſtworziwßy (mPlPrtPstAct);
- ſwaćba - ślub. drzewiéj bødzieta babie, niƶli ſwaćby s nimi doczekácie[BZ]. ſwaćby (GSg);
- ſwiadczyć - oświadczać. jako to ſwiadczýmy, jako Miecko bieƶáł na Michałowø goſpodø s úmyſłem i dáł mu rany[RKa]. ſwiadczýmy (1PlPrs);
- ſwiat - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. ſwiat (NASg); ſwiata (GSg); ſwiatu (DSg); ſwiecie (LSg);
- ſwiéca - świeca. uczyníł Bóg dwie ſwiécy wielicý[BZ]. ſwiécy (NAVDu); ſwiéc (GPl);
- ſwiøtý - święty. ale w ſwiøtém piſaní cztwiorakým ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […][KŚ].
- ſwiǿtyniá? ſwiǿtyní? - świątynia. W ſwiątyni to bødzieß jeſć[BZ]. ſwiǿtyniá (NSg); ſwiǿtyniéj (GSg); ſwiǿtyniǿ (ASg); ſwiǿtyní, ~éj (LSg); ſwiǿtynié (NVPl); ſwiǿtyniéj (GPl);
- ſýn - syn. czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dzieſiøć grziwien[RPo]. ſýn (NSg); ſyna (GASg); ſynowi (DSg); ſynem (ISg); ſynu (LSg); ſynu (VSg); ſyny (NAVDu); ſynu (GLDu); ſynóma (DIDu); ſynowie (NPl); ſynów (GPl); ſynóm (DPl); ſyny (APl); ſynmi, ſyny (IPl); ſynech ~iech? (LPl);
ẞß
- ßáloný - szalony, bezrozumny. poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta[PF].
- ßczeniø - szczenię. wywolíł dußø mojø z poſrzodka ßczeniǿt lwów[PF]. ßczeniǿt (GPl);
- ßeſć - sześć. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ].
- ßkoda - szkoda, strata. Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół jednegonádſcie grziwien[RPo]. ßkody (GSg); ßkód (GPl); ßkodzie (LSg);
- ßkoła - szkoła. kaƶdý w jé ßkole być muſí[Roz]. ßkole (LSg);
- ßukać - szukać. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. ßukajǿcý (mPrtActPrs); ßukachǿ (3PlImpf);
- ßýrz - szerokość. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. ßýrz (NASg);
Tt
- tájný - tajemny, tajemniczy. z tájnégo ſirzdca ſtrumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ].
- tako - tak. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ].
- tamo - tam. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF].
- tegdy - wtedy. kdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego[BZ].
- téƶ - też, także. wyßedw na dwór i mołwíł téƶ jisté[BZ].
- tłustý - tłusty, tuczny. owce jich płodné, opłwité w chodziech ſwojich, wołowie jich tłuſcí[PF].
- togodlá - dlatego. togodlá przed wołem a przed oſłem w jáſłkach Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ].
- trojaký - trojaki, potrójny. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
- trójca - Trójca, trójka. a w téj Trójcy niczs pirzwiéj albo poſledziéj[PF]. trójca (NSg); trójcy (LSg);
- trǿba - trąba; rura. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. trǿby (GSg);
- trzé, trzi - trzej, trzy. wßako nie trzé bogowie, ale jeden jeſt Bóg[PF]. trzé (mNSg)
- trzecí - trzeci. a trzecié to to ſłowo: wstáń! mówí Bóg ſpiǿcým[KŚ].
- trzém - pałac. lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy[PF]. trzemie (LSg); trzemy (APl); trzemiech, ~moch (LPl);
- trzimać - trzymać. Halƶka trzimá ode cztýr lát dziedzinø s pokojem, a Smichna k tej nie má niczs[RKr]. trzimá (3SgPr); trzimáł (m3SgPst);
- tu - tutaj. około wßytkéj ziemié Ejulat, tu, kdzie-ƶ ſiø złoto rodzí[BZ].
- tuczný - tłusty; obfity. pamiøcien bǿdź wßem obiatam twojim a obiata twoja tuczná bǿdź[PF].
- tuk - tłuszcz. jako tuku i tłuſtoſci napełniona bǿdź dußa moja[PF]. tuk (NASg); tuku, ~a (GSg); tukem (ISg);
- ty - ty. bo ty jeś Bóg, moc moja[PF]. ty (NSg); ciebie (GSg); tobie (DSg); ciebie, ciø, cie (ASg); tobǿ (ISg); tobie (LSg);
- týdzień - tydzień. a ón wielmi rád przyzwolíł, a kdy-ƶ týdzień minǿł, tedy pojmie Rachel[BZ]. týdzień (NASg); tegodnia (GSg);
- tyſiǿc - tysiąc. oto-ć-eḿ dáł bratu twému tyſiǿc ſrzebrných piéniødzy[BZ]. tyſiǿc (NASg); tyſiǿca (GSg); tyſiǿca (NAVDu); tyſiǿce, ~owie (NVPl); tyſiǿców (GPl); tyſiǿcmi (IPl);
Uu
- u - u (+Gen.). u Pana miłoſierdzié i opłwité u niego otkupienié. [PF].
- ubogý - ubogi, biedny. oczy jego na ubogégo źrzíta[PF].
- ubóƶſtwo - ubóstwo. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ]. ubóƶſtwie (LSg);
- uciékać - uciekać. dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska[PF]. uciékali (m3PlPst);
- uciǿć - uciąć, ściąć. ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego[PF]. uciǿł (m3SgPst);
- uczøſtwo - uczestnictwo. Jeruſalem, jeƶ ſtawiǿ jako miaſto, jegoƶ uczøſtwo[PF]. uczøſtwo (NAVSg);
- uczynić - uczynić, zrobić. Goſpodnie, zbawiona uczýń króla i wyſłußáj nás w dzień[PF]. uczýń (2SgImp);
- ucho - ucho. naſtrojenié jich ſirzdca ſłyßało jeſt ucho twoje[PF]. ucho (NAVSg); ucha (GSg); ußy (NAVDu); ußú (GLDu); ußyma (DIDu);
- ukráſć - ukraść. jako Mikołáj nie ukrádł Piotrowi kobyły chǿſiebnǿ rzeczǿ ani tego úƶytka miáł[RKa]. ukrádł (m3SgPst);
- ulica - ulica. jako błoto ulíc zgłádzø je[PF]. ulica (NSg); ulíc (GSg);
- uróſć - urosnąć, wyrosnąć. a piǿtégo lata bødziecie jeſć owoce, ſbírajǿc i jabłka, jeƶ to ſǿ uroſtły[BZ]. uroſtły (f3PlPst);
- uſłyßeć - usłyszeć. ußyma uſłyß modlitwø mojø, nie w wargach lſciwých[PF]. uſłyß (2SgImp);
- úſta - usta. Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø[PF]. úſta (NAVPl); úſt (GPl); úſtóm (DPl); úſty (IPl); úſciech (LPl);
- útoka - ucieczka. Goſpodzín ſćwirdzenié moje i útoka moja, i zbawiciél mój[PF]. útoka (NSg); útoky (NAVPl);
- utuczyć - utuczyć, otłuścić. utuczýł jeś w oleju głowø mojø[PF]. utuczýł (m3SgPst);
Ww
- wádzić - przeszkadzać. Jako-ḿ nie wádzíł Pietraßewi przedać pół Ráßkowa ani-ſḿ mu kupcéw odgániáł[RPo]. wádzíł (m3SgPst);
- warga - warga, w liczbie mnogiej usta. Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø[PF]. wargy (NAVPl);
- weźrzeć - spojrzeć. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. weźrzáł (mSgPst);
- wiciøƶſtwo - zwycięstwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. wiciøƶſtwo (NAVSg);
- wieczný - wieczny. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ].
- widzieć - widzieć. widzcie, braciá miłá, zbawienié[KŚ]. widz (2SgImp); widzcie (2PlImp); widzieć (Inf);
- wiedzieć - wiedzieć. Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS]. wiedzieć (Inf); wiéwa (2DuPrs);
- wiek - stulecie. ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie[PF]. wieka (GSg); wieky (APl);
- wiekují - wieczny. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. wiekují (mNSg); wiekujégo (nGSg);
- wieliký - wielki. w jego ucießném wielikých cúd czyniení[KŚ].
- wielmi - bardzo, wielce. i káƶø tobie wielmi bújno róſć[BZ].
- wieprz - wieprz. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. wieprz (ASg);
- wierzyć - wierzyć. wierzíß w to człowiecze[Br]. wierzíß (2SgPrs);
- wieſielé - radość, szczęście. ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wieſielí dopuſcić[KG]. wieſielí (LSg);
- winowatý - winny, dłużny. Czſoś-ḿ je býł winowat na ƶydowský dłúg, toƶ-ſḿ zpłácíł[RKa]. winowat (mNSg);
- włodyczſtwo - władza. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. włodyczſtwo (NAVSg);
- włos - włos. Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy[RKa]. włoſy (APl);
- wníć - wejść. miecz jich wnidź w ſirzdca jich[PF]. wnidź (23SgImp); wnidø (1SgFut); wnidziém (1PlFut);
- wnǿtrz - w środku, wewnątrz. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ].
- woda - woda. uczyníł Bóg ſtworzenié, i rozdzielíł wody[BZ]. woda (NSg); wodø (ASg); wody (NAVPl); wód (GPl); wodami (IPl); wodach (LPl);
- wolá - wola. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. wolá (NSg); wolé (GSg); wolí (LSg);
- wolný - wolny, swobodny. Kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. wolen (mNSg); wolno (nNSg);
- wół - wół. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ]. wół (NSg); wołu (GSg); wołu, wół (ASg); wołem (ISg); woły (APl); wołów (GPl); woły (IPl); wolech (LPl);
- wøgeł - róg, kąt. [Beſelel] uláw cztyrzi krøgy złoté przez cztyrzi wøgły[BZ]. wøgły (APl); wøglech (LPl);
- wǿƶ - wąż. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl);
- wóz - wóz. jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma ſamowtór[RWa]. wozóma (DIDu); wozowie (NVPl); wozów (GPl); wozy (APl); woziech (LPl);
- wróbl - wróbel. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu[PF]. wróbl (NSg); wróblowie (NPl);
- wrócić - zwrócić, oddać. Tedy bych mu miáł dwie kozie wrócić[RPo]. wrócić (Inf);
- wrócić ſiø - wrócić. tako wrócíwßy ſiø ſeßliſmy poſpołu do Bazan[BZ]. wrócíwßy ſiø (mPrtPrt);
- wróg - wróg. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo[KŚ]. wrodzy (NPl); wrogów (GPl); wrogóm (DPl);
- wrota - wrota, brama. Tu to niczſ jinégo nié, jedno dóm Boƶý a wrota niebieská[BZ]. wrota (NAVPl); wrót (GPl); wrotóm (DPl); wroty (IPl); wrociech (LPl);
- wrzemiénný - doczesny. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ].
- wrzemiø - czas. i to uznaje, kegdy ſgrzeßýł, w kaké wrzemiø ſgrzeßýł, kylkokroć ſgrzeßýł[KŚ]. wrzemiø (NAVSg);
- wſtać - wstać. wſtanø i s jinými ſǿſiady[RPo]. wſtanø (1SgFut);
- wßda - zawsze. jako była s poczǿtka i nynie, i wßda, i na wieky wiekóm[PF].
- wßdy - zawsze. przez miecza Bóg jich bojowáł za nie a wßdy zwiciøƶýł[BZ].
- wßemogącý - wszechmogący. poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo[KŚ].
- 'wßødy - wszędzie. Olofernes, ſjeźdzíw wßødy wokół, nájdzie studnice[BZ].
- wyjǿć - wyjąć. ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego[PF]. wyjǿw (mPrtPst);
- wyláć - wylać. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. wylije (3SgFut);
- wyníć - wyjść. jako nie wynidziechǿ z Janowa domu i nie ukradziechǿ Sułkowi koni[RKa]. wynidziechǿ (3PlAor);
- wýß - wysokość. udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wz wýß półtorá łokcia[BZ]. wýß (NASg);
- wyzwolić - wyzwolić, oswobodzić. prze ſłáwø imienia twégo wyzwól nás, Goſpodnie,[PF]. wyzwól (2SgImp);
- wzchód - wschód (słońca); wschód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. wzchodu (GSg);
- wzdać - oddać, złożyć. obietnicø Bogu wzdachǿ[KŚ]. wzdachǿ (3PlAor); wzdali (3PlPst);
- wziǿć - wziąć. weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka[BZ]. weźmi (2SgImp);
- wzníć - wzejść. wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć[PF]. wznidzie (3SgFut);
- wzpłodzić - obrodzić, dać plon. wzpłodziła ziemiá zielé majǿc ſiemiø podług płodu ſwégo[BZ]. wzpłodziła (f3SgPst);
- wzpomionǿć - przypomnieć sobie. to wzpomionǿł jeſḿ i wylíł jeſḿ w miø dußø mojø[PF].
- wzwiedzieć - dowiedzieć się. wßako wzwiedzǿ wßytcy, jiƶ czyniǿ lichotø[PF]. wzwiedzǿ (3PlFut);
Zz
- zabić - zabić; ubić. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. zabiła (fSgPst);
- záchód - zachód (słońca); zachód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. záchodu (GSg);
- zákón - prawo. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. zákonie (LSg);
- zápád - zachód słońca. jeliko jest wzchód od západa, daleko uczynił od nás lichoty naße[PF]. západa (GSg);
- zawierné - zaiste, zaprawdę. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
- zawołać - zawołać, przyzwać. zawołá farao mødrców a czarowníków[BZ]. zawołá (3SgFut);
- zbawiciél - zbawiciel. jidzie tobie król zbawiciél, jiżby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. zbawiciél (NSg);
- zboƶný - pobożny. jimiƶ kaƶdá dußø zboƶnǿ pobúdzá, ponøcá i powábiá[KŚ].
- zdrowié - zdrowie. ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić[KG]. zdrowí (LSg);
- zdrzucić - zrzucić. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
- zgłoba - złość, zajadłość. úſta twoja opłwita była zgłoby a jøzyk twój zpiéwał jeſt leſć.[PF]. zgłoby (GSg);
- zgynǿć - zginąć, umrzeć. poſpołu niemǿdrý i ßáloný zgynieta[PF]. zgynieta (3DuFut);
- ziemia - ziemia; ląd. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. ziemie (GSg); ziemiø (ASg); ziemiǿ (ISg); ziemi (LSg);
- ziøć - zięć. wyßédł Lot i rzékł ku ſwému ziøciu, jenƶe to miáł pojǿć jego dziéwkø[BZ]. ziøciu (DSg);
- złoto - złoto. ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł[Br]. złoto (NAVSg); złota (GSg); złotem (ISg);
- złotý - złoty. [Beſelel] uláw cztyrzi krøgy złoté przez cztyrzi wøgły[BZ].
- zmówić - wypowiedzieć, wygłosić. i zmówíł Sýn Boƶý słowa wielmi znamienitá[KŚ]. zmówíł (m3SgPst);
- znać - znać. mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale[BZ]. znać (Inf); znale (f3DuPst);
- znamiø - znamię, znak. Dáł jeś bojǿcym sie ciebie znamiø, bychǿ uciékali od obliczá łøczyska[PF]. znamiø (NAVSg);
- zǿb - ząb. zøby jego bielßé mléka[BZ]. zǿb (NASg); zøby (NAVPl);
Źź
- źwiøk - dźwięk, brzmienie. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. źwiøce (LSg);
- źrzebiec - źrebię czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. źrzebiec (NASg);
- źrzeć - patrzeć. oczy jego na ubogégo źrzíta[PF]. źrzíß (2SgPrs); źrzíta (3DuPrs);
Ƶƶ
- ƶák - uczeń, żak. dzíwno ſiø ſwým ƶákóm ſtáwí[Roz]. ƶákóm (DPl);
- ƶałtárz - psałterz. chwálcie ji w źwiøce trǿby, ſchwalcie ji w ƶałtárzu i w gøſlich[PF]. ƶałtárzu (LSg);
- ƶebro - żebro. gdy-ƶ býł usnǿł [Adam], tegdy wyjǿł [Bóg] jedno ƶebro jego[BZ]. ƶebro (NAVSg);
- ƶelázo - żelazo. dám ci ſiø w ƶelézie ſkować[Roz]. ƶelézie (LSg);
- ƶółtý - żółty. chudá, bladá, ƶółté líce[Roz].
- ƶona - kobieta; żona. opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa[BZ]. ƶona (NSg); ƶony (GSg); ƶenie (DLSg); ƶonø (ASg); ƶonǿ (ISg); ƶenie (NAVDu); ƶonóma (DIDu); ƶony (NAVPl); ƶón (GPl); ƶonám (DPl); ƶonami (IPl);
- ƶǿdzách - pożądanie, żądza. bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzách duße ſwojé[PF]. ƶǿdzách (LPl);
- Ƶýd - Żyd. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. Ƶýd (NSg); Ƶydowi (DSg); Ƶydowie (NPl); Ƶydy (APl);
- ƶywý - żywy. iƶ-by býł ƶýw eƶ do wieka[Roz]. ƶýw (mNSg);
Kanon tekstów języka staropolskiego
- [BG] Bulla Gnieźnieńska. Bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst został napisany w języku łacińskim.
- [Br] Bogurodzica. Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku.
- [BZ] Biblia Królowej Zofii. Najstarsza zachowana próba przetłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Została wykonana na zlecenie żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii Holszańskiej. Przekład ukończony został w latach 1453–1455. Jednym z autorów tłumaczenia był kapelan królowej Andrzej z Jaszowic.
- [KG] Kazania Gnieźnieńskie. Zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
- [KŚ] Kazania Świętokrzyskie. Polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim.
- [KWŚ] Kazanie na dzień Wszech Świętych. Obszerne polskie kazanie zachowało się w łacińskim rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Pradze z połowy XV wieku. Poprzedza go polski przekład fragmentu Ewangelii św. Mateusza o błogosławieństwach. Cały zabytek wykazuje mazowieckie cechy językowe.
- [LŚ] Lament Świętokrzyski. Znany również jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem, albo Posłuchajcie Bracia Miła. Utwór z XV wieku.
- [MD] Maryja, czysta dziewice. Po Bogurodzicy jest to najstarsza nasza pieśń maryjna; powstała przypuszczalnie już w XIV stuleciu, na co wskazują liczne archaizmy leksykalne i gramatyczne.
- [PF] Psałterz Floriański. Psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki) zapisane na 296 pergaminowych kartach.
- [PK] Psałterz krakowski. Anonimowy psałterz w języku polskim pochodzący z rękopisu powstałego prawdopodobnie w latach 1470-1480. Psałterz ten został wydany w Krakowie w 1532 roku przez Hieronima Wietora oraz ponownie w roku 1535.
- [PP] Psałterz Puławski. Polski przekład Księgi Psalmów powstały pod koniec XV wieku. Nie jest znany jego autor, ani dokładny czas powstania.
- [RKa], [RKr], [RKo], [RWa], [RWr], [RL], [RPy], [RPo] Roty sądowe kaliskie, krakowskie, kościańskie, warszawskie, wrocławskie, legnickie, pyzdrskie i poznańskie. Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.
- [Roz] Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku.
- [SU] Skarga umierającego. Średniowieczna pieśń eschatologiczna zapisana w formie abecedariusza, powstała po roku 1424 (przypuszcza się, że ok. 1470). Autor nieznany. Istnieje w dwóch przekazach, płockim i wrocławskim.
- [ZL] Zdania legnickie. Dwa średniowieczne zdania w języku polskim przytoczone w opisie bitwy pod Legnicą w Rocznikach Jana Długosza.
- [ZS] O zachowaniu się przy stole. Wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie. Utwór napisany przed 1415.