Język staropolski

język staropolski jøzyk polſký, polßczyzna
Sposoby zapisu:	łaciński zmodyfikowany
Klasyfikacja:	języki naturalne
Liczba użytkowników	wymarły
Lista conlangów

Język staropolski — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego.

Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na danym nam kanonie.

Zasady rekonstrukcji języka

1. Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci.
2. Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie.
3. Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną.
4. Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów.
5. Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna.
6. Każde słowo, które wystąpiło w korpusie musi zostać wpisane do słownika wraz ze znaczeniem, zdaniem, które go zawiera, a którego kontekst przybliża znaczenie owego słowa, a także z formami odmienionymi wraz ze skrótowym opisem formy gramatycznej.
7. Jesteśmy świadomi podziału staropolszczyzny na miejscowe narzecza, ale staramy się uwydatnić cechy ogólnokrajowe.

Fonologia oraz ortografia

Alfabet używany do zapisu staropolszczyzny:

• Aa - /a/
• Áá - /aː/
• Bb - /b/
• B́b́ - /bʲ/
• Cc - /ʦ/
• Ćć - /ʨ/
• CZcz - /ʧ/
• Dd - /d/
• DZdz - /ʣ/
• DŹdź - /ʥ/
• DƵdƶ - /ʤ/
• Ee - /e/
• Éé - /eː/
• Ff - /f/, /xʋ/
• Gg - /g/
• Hh - /h/?
• CHch - /x/
• Ii - /i/
• Íí -/iː/
• Jj - /j/
• Kk - /k/
• Ll - /lʲ/
• Łł - /ɫ/
• Mm - /m/
• Ḿḿ - /mʲ/
• Nn - /n/
• Ńń - /ɲ/
• Oo - /o/
• Óó - /oː/
• Øø - /ɑ̃/
• Ǿǿ - /ɑ̃ː/
• Pp - /p/
• Ṕṕ - /pʲ/
• Rr - /r/
• RZrz - /r̝/
• Ssſ - /s/
• Śś - /ɕ/
• ẞß - /ʃ/
• Tt - /t/
• Uu - /u/
• Úú - /u:/
• Ww - /ʋ/
• Ẃẃ - /ʋʲ/
• Yy - /ɨ/
• Ýý - /ɨː/
• Zz - /z/
• Źź - /ʑ/
• Ƶƶ - /ʒ/

Gramatyka

Rzeczownik

Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby.

Deklinacja I

Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne:

przypadek i liczba	chléb	kóń	lato	pole	zdrowié
M. l. poj.	-ъ	-ь	-o	-e	-ié
D. l. poj.	-a, -u	-a, -u	-a	-a	-iá
C. l. poj.	-u, -owi	-u, -ewi	-u	-u	-iú
B. l. poj.	-ъ	-ь	-o	-e	-ié
N. l. poj.	-em	-em	-em	-em	-ím
Ms. l. poj.	-e₂, -u	-u	-e₂	-i
W. l. poj.	-e₁, -u	-u, -e₁	-o	-e	-ié
M.=B.=W. l. podw.	-a, -y	-a	-e₂	-i
D.=Ms. l. podw.	-u	-u	-u
C.=N. l. podw.	-óma	-éma, -óma	-óma
M.=W. l. mn.	-owie, -i	-ewie, -owie	-a	-a
D. l. mn.	-ów	-éw, -ów, -í	-ъ	-ь
C. l. mn.	-óm	-ém, -óm	-óm
B. l. mn.	-y	-e	-a	-a
N. l. mn.	-y	-mi	-y
Ms. l. mn.	-e₂ch	-och	-e₂ch

W dopełniaczu l. poj. w rodzaju męskim końcówki -a/-u były rozdystrybuowane nieregularnie. U większości rzeczowników (poza słowami: brzég?, dóm, miód, ſýn, wirzch, wół) końcówka -u jest wtórna, jednak mimo to dość popularna. U rzeczowników żywotnych jedyną dopuszczalną końcówką jest -a (wyj. wołu).

Podobna sytuacja jest w bierniku l. poj. rodzaju męskiego, gdzie mamy przemieszanie końcówek -u/-owi, z czego druga jest na ogół wtórna, tu jednak trudniej o dokładną regułę poza tym, że końcówka -u przeważa przy krótkich słowach, szczególnie jednosylabowych.

Biernik l. poj. rzeczowników rodzaju męskiego jest równy dopełniaczowi w przypadku rzeczowników żywotnych, ale w praktyce dotyczyło to wyłącznie rzeczowników męskoosobowych. Rzeczowniki określające zwierzęta rodzaju męskiego w bierniku często były równe mianownikowi.

Miejscownik l. poj. rzeczowników r. męskiego przyjmuje na ogół -e₂ w rzeczownikach twardotematowych oraz -u w miękkotematowych. Z czasem jednak końcówka -u przenosi się do twardotematowych zakończonych na -g, -k, -ch, aby uniknąć oboczności w rdzeniu, jednak jest to w zabytkach stosunkowo rzadkie i nasila się dopiero później. Końcówka -e₂ powoduje drugą palatalizację, tj. k>c, g>dz, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Rzeczownikami twardotematowymi, które obowiązkowo przyjmują końcówkę -u są ſýn - ſynu oraz dóm - domu.

Wołacz l. poj. r. męskiego przyjmuje końcówkę -e₁ w przypadku rzeczowników twardotematowych, a także miękkotematowych na -ec lub -ǿdz, końcówka ta wywołuje pierwszą palatalizację, tj. k>cz, g>ƶ, ch>ß, ſk>ßcz, zg>ƶdƶ. Wołacz na -u występuje także w przypadku niektórych rzeczowników twardotematowych, np. ſýn - ſynu

W mianowniku liczby podwójnej (równemu zawsze biernikowi i wołaczowi) dla paru rzeczowników rodzaju męskiego obok regularnej końcówki -a mamy końcówkę -y, jest to np. ſýn - dwa ſyny.

Mianownik liczby mnogiej w przypadku rodzaju męskiego jest różny od biernika liczby mnogiej także w przypadku rzeczowników nieżywotnych. Z czasem zaczyna jednak końcówka biernika przechodzić do mianownika, ale do tego czasu spotykamy w mianowniku formy chlebowie, dniowie, tyſiǿcowie, wozowie itd.. Warto zaznaczyć, że choć końcówka -owie jest wtórna, to jednak od samego początku bardzo rozpowszechniona.

-ъ oznacza zakończenie na spółgłoskę twardą, a -ь na spółgłoskę (historycznie) miękką.

Deklinacja II

Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego i te odmieniające się jak żeńskie (o rodzaju gramatycznym męskim), to jest te o końcówkach -a, -(j)a, -á, -i, -ь. Poniżej tabela końcówek

przypadek i liczba	ƶona	dußa	wolá	pani	koſć
M. l. poj.	-a	-a	-á	-i	-ь
D. l. poj.	-y	-e	-é, -éj	-éj	-i
C. l. poj.	-e₂	-i			-i
B. l. poj.	-ø	-ø			-ь
N. l. poj.	-ǿ	-ǿ	-ǿ	-iǿ	-iǿ
Ms. l. poj.	-e₂	-i	-í	-í, -éj	-i
W. l. poj.	-o	-e			-i
M.=B.=W. l. podw.	-e₂	-i
D.=Ms. l. podw.	-u	-u, -owu
C.=N. l. podw.	-áma, -óma
M.=W. l. mn.	-y	-e		-ié	-i
D. l. mn.	-ъ	-ь			-í
C. l. mn.	-ám	-ám
B. l. mn.	-y	-e			-i
N. l. mn.	-ami	-ami			-ьmi, -iámi
Ms. l. mn.	-ach				-iách

Deklinacja III

Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki z rozszerzeniem tematu jak kry, krwie, dzieciø, dzieciøcia.

przypadek i liczba	kamiéń, kamy?	kry	dzieciø	jimiø	mać
M. l. poj.	-éń, -y?	-y	-ø	-iø	-
D. l. poj.	-enia	-wie	-øcia	-ienie, -ienia	-ierze
C. l. poj.					-ierzy
B. l. poj.	-éń	-eẃ	-ø	-iø	-iérz
N. l. poj.	-eniem	-wiǿ	-øciem	-ieniem	-ierzǿ
Ms. l. poj.		-wi		-ienie, -ieniu	-ierze
W. l. poj.			-iø	-iø
M.=B.=W. l. podw.	-enie
D.=Ms. l. podw.
C.=N. l. podw.
M.=W. l. mn.				-iona
D. l. mn.				-ión
C. l. mn.
B. l. mn.				-iona
N. l. mn.				-iony
Ms. l. mn.

Czasownik

Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz dwa czasy przeszłe proste – aoryst i imperfekt. Występowały także liczne imiesłowy. Warto zwrócić uwagę, że we wszystkich czasownikach i czasach formy drugiej i trzeciej osoby liczby podwójnej są równe, nie zauważono odstępstw od tej reguły, więc musiała to być wczesna zmiana. Zrównanie tych form być może było spowodowane tym, że prasłowiańska forma 3. os. l. podw. była zawsze równa 2. os. l. mn., co mogło być niepożądane.

Koniugacje

W języku staropolskim wyróżniamy pięć podstawowych koniugacji, łatwo rozpoznawalnych po końcówkach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej:

• I koniugacja: -ø, -eß; np. wiéſć, wiodø, wiedzieß.
• II koniugacja: -nø, -nieß; np. ciǿgnǿć, ciǿgnø, ciǿgnieß.
• III koniugacja: -jø, -jeß; np. chcieć, chcø, chceß.
• IV koniugacja: -ø, -íß; np. noſić, noßø, noſíß.
• V koniugacja: -ám, -áß; np. mieć, mám, máß.

Trzy formy czasownika są niezbędne do utworzenia wszystkich odmian.

Czasowniki nieregularne

Czasownik być

Czasownik być jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	cz. przyszły	aoryst	imperfekt	rozkaźnik
1os. l. poj.	jeſḿ	bødø	bych
2os. l. poj.	jeś	bødzieß	by	bieße	bǿdź
3os. l. poj.	jeſt	bødzie	by	bieße	bǿdź
1os. l. podw.	jeſwa	bødziewa	bychowa
2os.=3os. l. podw.	jeſta	bødzieta	byſta
1os. l. mn.	jeſmy	bødziem	bychom		bǿdźmy
2os. l. mn.	jeſcie	bødziecie	byſcie		bǿdźcie
3os. l. mn.	ſǿ	bødǿ	bychǿ	biechǿ

Formy aorystu bych, by, …, ale także obych, abych, eƶbych, iƶbych były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych. Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *ſa, ſǿc, *ſǿcy (męski, żeńsko-nijaki oraz liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przyszłego to *bøda, bødǿc, *bødǿcy. Imiesłowy czynne czasu przeszłego to *býw, býwßy, *býwße.

Czasownik jić

Podobnie nieregularny jest czasownik jić (iść), ma dwa zasadnicze tematy. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jidø
2os. l. poj.	jidzieß	jidzie	jidzi
3os. l. poj.	jidzie	jidzie	jidzi
1os. l. podw.			jidziwa
2os.=3os. l. podw.	jidzieta		jidzita
1os. l. mn.	jidziem
2os. l. mn.	jidziecie		jidzicie
3os. l. mn.	jidǿ	jidziechǿ

Dodatkowo imiesłów używany do tworzenia czasu przeszłego złożonego to ßedł, ßła, ßło…. Imiesłów czynny czasu przeszłego to ßed, ßedszy, *ßedsze.

Czasownik wiedzieć

Czasownik wiedzieć jest nieregularny, jest dawnym czasownikiem atematycznym. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	wiém
2os. l. poj.	wiéß		wiédz
3os. l. poj.	wié
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.	wiéta
1os. l. mn.	wiémy
2os. l. mn.	wiécie
3os. l. mn.	wiedzǿ

Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *wieda, wiedzǿc, *wiedzǿce (męski, żeńsko-nijaki oraz liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przeszłego to wiedziáw, wiedziáwßy, *wiedziáwße.

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy, dla czasowników niedokonanych, a jednocześnie czas przyszły dla czasowników dokonanych, formujemy według następującej tabeli:

osoba i liczba	I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
1os. l. poj.	-ø	-nø	-jø	-ø	-ám
2os. l. poj.	-eß	-nieß	-jeß	-íß	-áß
3os. l. poj.	-e	-nie	-je	-í	-á
1os. l. podw.	-ewa		-jewa	-íwa
2os.=3os. l. podw.	-eta		-jeta	-íta
1os. l. mn.	-em(y)		-jem(y)		-ámy
2os. l. mn.	-ecie	-niecie	-jecie	-ície	-ácie
3os. l. mn.	-ǿ	-nǿ	-jǿ	-ǿ	-ajǿ

Jota w III koniugacji powodowała oboczności t:c, k:cz, d:dz, g:ƶ, sk:ßcz, zg:ƶdƶ, s:ß, z:ƶ.

Aoryst

Aoryst, nazywany także czasem przeszłym prostym tworzony jest najczęściej od czasowników dokonanych i oznacza czynność trwającą w przeszłości i zakończoną. Aoryst z czasem zanikał i w młodszych zabytkach jest już niemal nieobecny. Tworzony jest z rdzenia bezokolicznika. Końcówki genetycznie nie zawsze bezpośrednio kontynuują prasłowiański aoryst, został on przemieszany z prasłowiańskim imperfektem.

osoba i liczba	I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
1os. l. poj.	*-och	*-nøch	*-ch	-iech/-ich	*-ach
2os. l. poj.	*-ie	*-nie	*-	*-ie/-i	*-a
3os. l. poj.	-ie	-nie	*-	*-ie/-i	*-a
1os. l. podw.	*-iechowa	*-øchowa	*-chowa	*-iechom/*-ichom	*-achom
2os.=3os. l. podw.	*-ieſta	*-øſta	*-ſta	*-ieſta/*-iſta	*-aſta
1os. l. mn.	*-iechom	*-øchom	*-chom	*-iechom/*-ichom	*-achom
2os. l. mn.	*-ieſcie	*-øſcie	*-ſcie	*-ieſcie/-*iſcie	*-aſcie
3os. l. mn.	-iechǿ	-øchǿ	*-chǿ	-iechǿ/-ichǿ	-achǿ

Aoryst jeszcze przed dobą średniopolską całkowicie wypadł z języka, głównie z powodu jednobrzmienia form aorystu z formami czasu teraźniejszego i przyszłego.

Imperfekt

Imperfekt jest drugim czasem przeszłym prostym, wciąż jeszcze śladowo obecnym w dobie staropolskiej, jednak częściowo zmieszany z aorystem. Tworzony jest od tematu czasu teraźniejszego. Poniżej tabela końcówek imperfektu:

osoba i liczba	I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
1os. l. poj.	*iech	*-niech	*-ach	*-iech/-iach	*-ach
2os. l. poj.	-ieße	*-nieße	*-aße	*-ieße/*-iaße	*-aße
3os. l. poj.	-ieße	-nieße	*-aße	*-ieße/-iaße	-aße
1os. l. podw.	*-iechowa	*-niechowa	*-achowa	*-iechowa/*-iachowa	*-achowa
2os.=3os. l. podw.	*-ießeta	*-nießeta	*-aßeta	*-ießeta/*-iaßeta	*-aßeta
1os. l. mn.	*-iechom	*-niechom	*-achom	*-iechom/*-iachom	*-achom
2os. l. mn.	*-ießecie	*-nießecie	*-aßecie	*-ießecie/*-iaßecie	*-aßecie
3os. l. mn.	-iechǿ	-niechǿ	-achǿ	*-iechǿ/-iachǿ	-achǿ

Czas przeszły złożony

Czas przeszły złożony tworzony był za pomocą imiesłowu czynnego czasu przeszłego (l-imiesłów), który był tworzony od rdzenia czasownika i przyjmował końcówki zależne od rodzaju i liczby. Staropolski czas przeszły złożony bez większych zmian kontynuuje prasłowiański czas przeszły złożony.

liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
l. poj	-ł	-ła	-ło
l. podw.	-ła	-le	-le
l. mn.	-li	-ły	-ła

Czas przeszły był tworzony przy pomocy powyższego imiesłowu oraz czasownika posiłkowego być w odpowiedniej formie czasu teraźniejszego, np. ón jeſt býł barzo bogatý[KG], przecz jeś zapomniáł miø […]?[PF], na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. W trzeciej osobie czasownik posiłkowy był niekiedy pomijany, czasem też czasownik posiłkowy upraszczał się, np. jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju[RWa].

Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły tworzony był z imiesłowu czynnego czasu przeszłego w odpowiedniej osobie i liczbie, czasowniku posiłkowego jeſḿ, jeś, … oraz imiesłowu býł, była, było, … w odpowiedniej osobie i liczbie. W przypadku trzeciej osoby opuszczano czasownik posiłkowy. Czas ten często poprzedzał czas przeszły złożony w zdaniach, np. wpuſcíł przeto Pán Bóg uciǿƶenié ſenné w Adama, a gdy-ƶ býł usnǿł, tegdy wyjął jedno ƶebro jego i napełníł to miaſto miøſa[BZ].

Czas przyszły złożony

Czas przyszły złożony tworzony był za pomocą czasownika posiłkowego bødø, bødzieß, … oraz, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, wyłącznie bezokolicznika czasownika niedokonanego. Wyrażał czynność trwającą w przyszłości.

Imiesłowy przymiotnikowe

Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe w języku staropolskim odmieniały się jak długie przymiotniki, niektóre także jako krótkie.

Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego czynny

Tworzony był od tematu czasownika niedokonanego, dokładnie od trzeciej osoby liczby mnogiej. Imiesłów ten nie posiada formy krótkiej, więcej w podrozdziale o imiesłowach przysłówkowych.

I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
-ǿcý	-nǿcý	-jǿcý	-iǿcý	-ajǿcý

Imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego bierny

Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika niedokonanego. Prawdopodobnie w epoce staropolskiej utracił on swoją produktywność, zachował się jednak w wielu skostniałych słowach jak nowopolskie widomy, rzekomy, świadomy.

I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
-omý	-omý	-omý	-imý	-ajemý?

Z reguły występował w charakterze przydawki, rzadziej w charakterze orzecznika. W tym drugim przypadku przyjmował formę krótką przymiotnika.

Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego czynny

Nie poświadczono w języku staropolskim imiesłowów przymiotnikowych na -wßý, jedynym tego typu imiesłowem można nazwać imiesłów na -łý, który był tworzony w sposób zdający się wykazywać produktywność, np. pobiegłý, umarłý, osſtałý, ſgniłý.

I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
-łý	-łý	-jałý	-iłý	-ałý

Imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego bierny

Tworzony był od rdzenia bezokolicznika czasownika przechodniego

I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
-ioný	-(ni)øtý	-itý, -utý, -ianý	-ioný	-aný

Warto zaznaczyć, że imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne od czasowników I, II, III oraz IV koniugacji wykazywały oboczności o:e oraz a:e wynikające z przegłosu lechickiego, jeśli miały zakończenie miękką końcówką.

W III kon. imiesłowy na -itý/-ytý występowały w przypadku czasowników na -ić/-yć, te na -utý w czasownikach na -uć, a te na -ianý w pozostałych.

Imiesłowy przymiotnikowe czasu przeszłego bierne na ogół występowały w stronie biernej w funkcji orzecznika, były wówczas odmieniane według formy krótkiej przymiotnika. W przeciwnym razie, w funkcji przydawki, przyjmowały odmianę długą.

Imiesłowy przysłówkowe

W języku staropolskim istniały dwa imiesłowy przysłówkowe, każdy w trzech formach, to jest dla rodzaju męskiego, dla rodzaju żeńskiego i nijakiego oraz dla liczby mnogiej, w zależności od podmiotu. Z czasem różnica zaczęła się zacierać i już w [BZ] mamy tylko dwie formy, a czasem jedną dla wszystkich liczb i rodzajów. Imiesłowy te zostały zaliczone do imiesłowów przysłówkowych, ale należy zauważyć, że w zasadzie pełnią one rolę krótkich przymiotników i są przydawkami, a nie orzecznikami, np. Rebeka s wiadrem, nioſǿc je na plecu, i jidzie k ſtudnicy i nabrała wody, [BZ], Wyßedw ottǿd i przißedł letniégo czaſu do ziemie[BZ].

Imiesłów przysłówkowy czasu teraźniejszego

Tworzony jest od czasowników niedokonanych. Już od samego początku formy mieszają się, zaczyna dominować forma na -ǿc.

rodzaj i liczba	I kon.	II kon.	III kon.	IV kon.	V kon.
r. m. i n. l. poj.	-a		-jø		-ajø
r. ż. l. poj.	-ǿc	-nǿc	-jǿc	-iǿc	-ajǿc
l. mn.					-ajǿce?

Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego

Tworzony jest nie tylko czasowników dokonanych, ale czasem też niedokonanych. Zdaje się, że od samego początku forma liczby mnogiej oraz rodzaju żeńskiego i nijakiego liczby pojedynczej zlały się, jednak rozróżnienie ich od formy dla rodzaju męskiego było silne i nie widać prawie zmieszania form, które nastąpiło dużo później. Imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego tworzony jest ze rdzenia bezokolicznika, a nie od tematu czasownika.

rodzaj i liczba	I kon.	-ǿć	-eć	-ić	-ać
r. m. i n. l. poj.	-0, -w	-(n)ǿw	-áw/-éw	-íw	-áw
r. ż. l. poj.	-ßy, -wßy	-(n)ǿwßy	-áwßy/-éwßy	-íwßy	-áwßy
l. mn.

Dla czasowników IV koniugacji forma na -éwßy jest w zasadzie tylko dla czasowników kończących się na -eć jak np źrzeć.

Końcówka -w, -wßy pojawia się w I koniugacji okazjonalnie i jest nieetymologiczna, została przeniesiona z innych koniugacji.

Przymiotnik

Odmiana formy długiej przymiotnika

Przymiotnik w języku staropolskim występował w formie długiej i krótkiej. Forma długa mogła występować w trzech rodzajach, sześciu przypadkach oraz trzech liczbach. Wszystkie przymiotniki odmieniały się w bardzo podobny sposób, staropolski zaciemnił rozróżnienie pomiędzy przymiotnikami miękko- oraz twardotematowymi.

Odmiana przymiotników na przykładzie przymiotnika dobrý:

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	dobrý	dobrá	dobré
Gen. Sg.	dobrégo	dobré	dobrégo
Dat. Sg.	dobrému	dobréj	dobrému
Acc. Sg.	dobrý	dobrǿ	dobré
Ins. Sg.	dobrým	dobrǿ	dobrým
Loc. Sg.	dobrem	dobréj	dobrem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	dobrá	dobrzí	dobrzí
Gen.=Loc. Du.	dobrú	dobrú	dobrú
Dat.=Ins. Du.	dobrýma	dobrýma	dobrýma
Nom.=Voc. Pl.	dobrzí	dobré	dobrá
Gen. Pl.	dobrých	dobrých	dobrých
Dat. Pl.	dobrým	dobrým	dobrým
Acc. Pl.	dobré	dobré	dobrá
Ins. Pl.	dobrými	dobrými	dobrými
Loc. Pl.	dobrých	dobrých	dobrých

W mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskiego oraz w mianowniku liczby podwójnej rodzaju żeńskiego i nijakiego końcówka -í powodowała drugą palatalizację w przypadku przymiotników na -ký, -gý, -chý, np. wielicý, dłúdzý, krußý (wielcy, dłudzy, krusi), ale w przypadku przymiotników na -ský powodowała pierwszą palatalizację, np. polßczý, ludzßczý, blíƶczý (polscy, ludzcy, bliscy). Dodatkowo nie zachodziła żadna zmiana w przypadku przymiotników na -ßý, -ƶý, -czý, to jest były one równobrzmiące z formami mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego.

Forma krótka przymiotnika

Większość przymiotników posiadała obok formy długiej także formę krótką, np. zdrów, máł, cúdz. Użycie formy krótkiej było jednak ograniczone do mianownika, rzadziej dopełniacza i biernika. W przypadkach zależnych formy krótkie istnieją wyłącznie w utartych wyrażeniach, np. po polsku, z łacińſka. Poniższa tabelka przedstawia formę krótką przymiotnika w mianowniku i bierniku przymiotnika zdrowý

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom. Sg.	zdrów	zdrowa	zdrowo
Gen. Sg.	zdrowa
Acc. Sg.			zdrowo
Nom.=Acc. Du.
Nom. Pl.	zdrowi	zdrowy	zdrowa
Gen. Pl.
Acc. Pl.

Forma krótka przymiotnika była używana przede wszystkim w sytuacjach, gdzie przymiotnik nie stanowił określenia podmiotu, np. Nie płaczy, zdrów tam dojdzie ſýn naß[BZ]. W przeciwnym przypadku używano formy długiej, np. Já-ć ji dowiodø a zaſiø zdrowégo tobie prziwiodø[BZ]. Forma krótka była też na ogół stosowana w stronie biernej z imiesłowami biernymi, np. osławión bødø na faraonowi [BZ].

Przymiotniki dzierżawcze

Do wyrażania właściciela w zdaniu w roli przydawki często używano przymiotników dzierżawczych, konstruowanych za pomocą końcówki -ów, -owa, -owo w przypadku rzeczowników męskich i nijakich oraz za pomocą -ín, -ina, -ino w przypadku rzeczowników żeńskich. Przymiotniki dzierżawcze podlegały pełnej odmianie przez przypadki i kontynuowały odmianę krótką przymiotnika, ale we wszystkich przypadkach i liczbach. Przymiotnik dzierżawczy znajdował się z reguły przed rzeczownikiem i łączył się z nim w związku zgody, np. Jánów dóm, w Jánowie domu. Poniższa tabelka przedstawia końcówkę -ów, -owa, -owo, ale dla -ín, -ina, -ino odmiana wyglądała identycznie.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom. Sg.	-ów	-owa	-owo
Gen. Sg.	-owa	-owy	-owa
Dat. Sg.	-owu		-owu
Acc. Sg.	-ów	-owø	-owo
Ins. Sg.	-owým	-owǿ	-owým
Loc. Sg.	-owie		-owie
Nom.=Acc. Du.	-owa	-owie	-owie
Gen.=Loc. Du.	-owú	-owú	-owú
Dat.=Ins. Du.
Nom. Pl.	-owi	-owy	-owa
Gen. Pl.	-owých	-owých	-owých
Dat. Pl.	-owým	-owým	-owým
Acc. Pl.	-owy	-owy	-owa
Ins. Pl.	-owými	-owými	-owými
Loc. Pl.	-owých	-owých	-owých

Zaimek

Zaimki osobowe

W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej.

przypadek	1 os. l. poj.	2 os. l. poj.	1 os. l. podw.	2 os. l. podw.	1 os. l. mn.	2 os. l. mn.	zaimek zwrotny
Nom.	jáz?, já	ty	wa	wy?	my	wy	—
Gen.	mnie	ciebie	naju	waju	nás	wás	ſiebie
Dat.	mnie, mi	tobie, ci	nama	wama	nám	wám	ſobie
Acc.	mnie, miø, mie	ciebie, ciø, cie	*naju	*waju	nás, ny?	wás, wy?	ſiebie, ſiø, ſie
Ins.	mnǿ	tobǿ	nama	wama	nami	wami	ſobǿ
Loc.	mnie	tobie	naju	waju	nás	wás	ſobie

Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania. Zdarzało się natomiast stosowanie krótkich zaimków w bierniku. Biernikowe miø, ciø, ſiø są enklitykami występującymi po przyimku, a mie, cie, ſie po czasowniku.

Nie jest jasny status zaimka jáz oraz biernikowych form ny i wy. Pojawiają się one kilka razy w całym kanonie, więc albo są archaizmami (są to pierwotne postaci prasłowiańskich zaimków) albo są to zapożyczenia ze staroczeskiego, w którym te zaimki normalnie istniały.

Zaimki wskazujące

Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ten, ta, to. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	ten	ta	to
Gen. Sg.	togo	té	togo
Dat. Sg.	tomu	téj	tomu
Acc. Sg.	ten/togo	tø	to
Ins. Sg.	tym	tǿ	tym
Loc. Sg.	tem	téj	tem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	ta		ty
Gen.=Loc. Du.
Dat.=Ins. Du.	tyma	tyma	tyma
Nom.=Voc. Pl.	ci	ty	ta
Gen. Pl.	tych	tych	tych
Dat. Pl.	tym	tym	tym
Acc. Pl.	ty	te	ta
Ins. Pl.	tymi	tymi	tymi
Loc. Pl.	tych	tych	tych

W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ten formę tet pochodzącą ze zduplikowanego psł. *tъ.

Obok togo, tomu w późniejszych zabytkach występują tego, temu z końcówkami wziętymi z zaimków miękkotematowych. Nie poświadczono natomiast innych pierwotnych form, tj. ciem, tom, ciemi, ciech.

Odmiana zaimka osobowego jen, ja, je (spotykanego także w zaimku względnym jenƶ). Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	jen	ja	je
Gen. Sg.	jego	jé	jego
Dat. Sg.	jemu	jéj	jemu
Acc. Sg.	ji	jø	je
Ins. Sg.	jim	jǿ	jim
Loc. Sg.	jem	jéj	jem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	ja	je	je
Gen.=Loc. Du.	jú	jú	jú
Dat.=Ins. Du.	jima	jima	jima
Nom.=Voc. Pl.	ji	je	ja
Gen. Pl.	jich	jich	jich
Dat. Pl.	jim	jim	jim
Acc. Pl.	je	je	ja
Ins. Pl.	jimi	jimi	jimi
Loc. Pl.	jich	jich	jich

Zaimek jen, ja, je po przyimkach i tylko po nich przybierał dodatkowe n-, na przykład do niego, o niem, ſ nimi. W narzędniku, w odróżnieniu od współczesnej polszczyzny, nie było n-, na przykład bødzieß ſiø jimi cießyć[BZ].

Lista zaimków wskazujących

• jen, ja, je
• ón, ona, ono - dalszy zaimek wskazujący, w funkcji zaimka wskazującego (nie osobowego) zachowywał formę ón, onego, onemu także w przypadkach zależnych. Na przykład przißedł onéj dziéwki brat do onego to ſługy[BZ].
• ów, owa, owo
• *sien, *sia, *sie - zaimek wskazujący używany sporadycznie, w zasadzie zawsze w funkcji wskazania obecnego czasu, chyba nieobecny poza stałymi wyrażeniami jak ſiego dnia (tego dnia, dzisiaj), dzinſia (dzisiaj), letoś (obecnego roku), ſiego roku (obecnego roku).
• ten, ta, to - bliski zaimek wskazujący, często wzmacniany dodatkowym to, np. na znamiø tego to miłoſierdzia[KG].

Zaimki pytajne

Odmiana zaimków pytajnych kto oraz czſo.

Nom.	kto	czſo
Gen.	kogo	czego
Dat.	komu	czemu
Acc.	kogo	czſo, cz
Ins.	kým	czým
Loc.	kem	czem

Krótka postać cz istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład we cz, za cz, o cz – w co, za co, o co.

Zaimki przeczące

Odmiana zaimków pytajnych nikt oraz niczſ.

Nom.	nikt	niczſ
Gen.	nikogo	niczego
Dat.	nikomu	niczemu
Acc.	nikogo	niczſo, nicz
Ins.	nikým	niczým
Loc.	nikem	niczem

Zaimki przeczące łącznie z członem ni- występowały wszędzie, oprócz pozycji po czasowniku. W przypadku występowania po przyimku, przyimek wchodził za ni-. Więcej o tym w Składni.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze dzieliły się na odmienne i nieodmienne. Zaimki odmienne istniały w pierwszej i drugiej osobie liczby pojedynczej oraz mnogiej.

1 os. l. poj.	2 os. l. poj.	1 os. l. mn.	2 os. l. mn.	zaimek dzierżawczy zwrotny
mój, moja, moje	twój, twoja, twoje	naß, naßa, naße	waß, waßa, waße	ſwój, ſwoja, ſwoje

Zaimki dzierżawcze mój, twój, ſwój przyjmowały te same końcówki, co zaimek jen, ja, je w odpowiednim przypadku, liczbie i rodzaju. Zaimki dzierżawcze naß, waß odmieniały się również według tego paradygmatu, choć z czasem zaczęły przyjmować końcówki przymiotników.

W liczbie podwójnej występowały nieodmienne naju, waju będące właściwie dopełniaczem zaimków osobowych. Podobnie rzecz się miała w przypadku zaimków dzierżawczych trzeciej osoby, które również były tożsame z dopełniaczem odpowiedniego zaimka osobowego, to jest jego, jé, jego, jú, jich. Te ostatnie zaimki dzierżawcze nie otrzymywały n- po przyimkach.

Obok form mój, moja, moje i podobnych istniały także, równie popularne, formy mój, má, mé odmieniane jak przymiotniki. Jednak warto zauważyć, że formy te praktycznie nie występują w polskich gwarach, dlatego są prawdopodobnie wpływem staroczeskiego na literacką staropolszczyznę.

Zaimek uogólniający

Odmiana zaimka uogólniającego wßytek, wßytka, wßytko:

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	wßytek	wßytka	wßytko
Gen. Sg.	wßego	wßé	wßego
Dat. Sg.	wßemu	wßéj	wßemu
Acc. Sg.	wßytek	wßytkø	wßytko, wße
Ins. Sg.	wßem	wßǿ	wßem
Loc. Sg.	wßem	wßéj	wßem
Nom.=Voc. Pl.	wßytcy	wßytky	wßytka
Gen. Pl.	wßech	wßech	wßech
Dat. Pl.	wßem	wßem	wßem
Acc. Pl.	wßytky, wße	wßytky, wße	wßytka
Ins. Pl.	wßemi	wßemi	wßemi
Loc. Pl.	wßech	wßech	wßech

Można zauważyć formy zaimka wßytek w mianowniku i bierniku oraz *wßen, wßa, wße w pozostałych przypadkach, czasem też bierniku. Formy zaimka wßytek pojawiają się również w pozostałych przypadkach, ale zdaje się to być późniejszą tendencją. Nie poświadczono natomiast krótszego zaimka w mianowniku.

Zaimek ten nie tworzył liczby podwójnej. Używano w tym znaczeniu zaimka oba, obie, obie.

Liczebnik

Liczbniki główne

Liczbnik jedzín, jedna, jedno odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika dwa, dwie. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę podwójną i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.=Acc.	dwa	dwie
Gen.=Loc.	dwú	dwú
Dat.=Ins.	dwiema	dwiema

Podobnie odmieniał się liczebnik oba, obie.

Poniżej tabelka odmiany liczebnika trzé, trzi. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.	trzé	trzi
Gen.	trzí	trzí
Dat.	trzem	trzem
Acc.	trzi	trzi
Ins.	trzemi	trzemi
Loc.	trzech	trzech

Poniżej tabelka odmiany liczebnika cztyrze, cztyry. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.	cztyrze	cztyrzi
Gen.	cztyr	cztyr
Dat.	cztyrzem	cztyrzem
Acc.	cztyrzi	cztyrzi
Ins.	cztyrzmi	cztyrzmi
Loc.	cztyrzech	cztyrzech

Z czasem odmiana liczebników 2-4 się zmieniała, liczebniki wpływały na siebie jak i na końcówki rzeczowników, jednak został poświadczony taki stan w zasadzie wynikający wprost z tego odziedziczonego z prasłowiańskiego

Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie piøć. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej w mianowniku i bierniku oraz związek zgody w przypadkach zależnych. Jedna forma dla wszystkich rodzajów.

Nom.	piøć
Gen.	piǿci
Dat.	piǿci
Acc.	piǿć
Ins.	piǿciǿ
Loc.	piǿci

Liczebniki 11-19 tworzymy dodając cząstkę -nadzieſcie.

Liczebnik ſto odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami oznaczającymi zbiorowości oraz tymi, które nie posiadały liczby pojedynczej, a także w przypadku osobników młodych, na przykład dwoje dźwirze[RKa] (dwoje drzwi), Z Jersona byłaſta dwoja czeládź: lebniczſká a ſemeitſká[BZ], Abraham obráw ſiedmioro jagniǿt z ſtada i poſtawi na pamiøć[BZ].

Liczebniki zbiorowe "dwoje" i "troje" były rodzajowe: dwój, dwoja, dwoje oraz trój, troja, troje, pozostałe były bezrodzajowe: cztworo, piøcioro, ßeſcioro, ſiedmioro, oſmioro, dziewiøcioro, dzieſiøcioro.

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to pirzwý, drugý, trzecí, cztwártý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, óſmý, dziewiǿtý, dzieſiǿtý.

Liczebniki sposobu

W języku staropolskim istniały i były często używane liczebniki, a w zasadzie wyrażenia przysłówkowe ſamojédź, ſamowtór, ſamotrzeć, ſamocztwart, ſamopiøt, ſamoßost, ſamoſiedm, ſamooſm, ſamodziewiøt, ſamodzieſiøt, a także wyższe liczebniki, jednak te wyższe nie wykazują już jednej postaci, więc mogą być formacjami analogicznymi. Wyrażenia te tłumaczymy jako "sam, w pojedynkę", "sami, w dwie osoby" itd..

Przyimek

Przyimki w języku staropolskim były nieodmienną częścią mowy. Każdy przyimek mógł łączyć się z od jednego do trzech przypadków, co często zmieniało znaczenie zwrotu.

Przyimki zakończone na spółgłoskę niekiedy występowały w formie wzdłużonej o dodatkowe -e. Miało to miejsce wyłącznie w miejscach, gdzie w języku prasłowiańskim w następnej sylabie występował jer (ewentualnie, rzadziej, *e), który następnie w dobie staropolskiej wypadł. Dlatego konsekwentnie pisano ſe ćmǿ, ſe cztyrzmi ale s ſwými, gdyż w ostatnim przykładzie w drugim wyrazie nie było jeru, który wypadł.

Poimki

W języku staropolskim istniał co najmniej jeden poimek, był to dziela, potem zapisywany jako dlá o znaczeniu "z powodu, z przyczyny" i łączący się z dopełniaczem. Z racji bycia poimkiem występował zawsze po rzeczowniku bądź zaimku, na przykład ciebie dlá (dla ciebie, z twojego powodu), togodlá (dlatego, z tego powodu). Nie jest jasne czy pierwotna forma dziela jest staropolskim archaizmem, czy może została ona wprowadzona ze staroczeskiego.

Lista przyimków

W poniższej liście zebrano wszystkie przyimki języka staropolskiego, każdy występuje tyle razy, z iloma przypadkami się łączy i w ilu znaczeniach występuje. Jeśli podane są dwie formy to druga jest późniejsza, wtórna.

• dziela, dlá - z powodu (+Gen.), ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br].
• k - ku, do (+Dat.), Powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […][BZ].
• kromie, krom - oprócz (+Gen.), zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
• ot, od - od (+Gen.), jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ].
• miedzy - między (+Ins.), kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
• na - na (+Acc.), Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø[RKa].
• nad - nad (+Ins.), jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ].
• o - o (+Loc.), bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS].
• pod - pod (+Ins.), i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých[KŚ].
• podłúg - według (+Gen.). ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé[PF].
• przez - bez (+Gen.), ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár[KG].
• s - z, z powierzchni (+Gen.), jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].
• s - z (+Ins.), ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG].
• z - z, zwewnątrz (+Gen.), uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo[BZ].
• w - w (+Acc.), dußa moja pwała w Pana[PF].
• w - w (+Loc.), ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF].
• wz - w (+Acc.), wznioſły koráb́ wz górø od ziemie[BZ].

Składnia

Osobliwe konstrukcje

Podwójny przyimek

W przypadku nazw własnych dookreślonych rzeczownikiem pospolitym przyimek może pojawić się dwukrotnie, na przykład o ƶenie o Margorzacie, do miasta do Jeruzalem. Konstrukcja ta szybko zanika i w późniejszych tekstach kanonu jest nieobecna.

Zaimki nikt, niczſ z przyimkami

Zaimki nikt, niczſ z przyimkami zachowywały się w dość szczególny sposób, to znaczy przyimek w takim wyrażeniu znajdował się na drugim miejscu, np. ten, jen ni na czem ſwéj woléj nie chce mieć ani má, jen ſiø ni za cz nie waƶý ani liczý, jen ſiø ſám ſobie ni w czem nie podobá ani chwalí[KWŚ].

Zdania względne z jenƶ, jaƶ, jeƶ

Odpowiednikiem nowopolskiego "który" w funkcji rozpoczęcia zdania podrzędnego był jenƶ, jaƶ, jeƶ. Zaimek ten dostosowywał się do przypadku, liczby i rodzaju i poza stałą cząstką -ƶ odmieniał się tak jak zaimek jen, ja, je. Przykład użycia w zdaniu: błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF].

Słownik

Kolejność słów w słowniku jest alfabetyczna, jedynie długość samogłosek nie wpływa na położenie w słowniku.

Aa

• ale - ale, lecz. ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego[PF].
• anjéł - anioł. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. anjéł (NSg); anjeła (GASg); anjeli (APl);
• awa - oto. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ].

Bb

• barzo - bardzo. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
• biáłý - biały. zøby jego bielßé mléka[BZ]. bielßé (mNPlCmp);
• biſkup - biskup. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. biſkupowi (DSg);
• błogoſławioný - błogosławiony. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF].
• Bóg - Bóg. jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GASg); Bogu, ~owi (DSg); Bogem (ISg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl); bogy (APl); bogy (IPl); bodzech (LPl);
• bogatſtwo - bogactwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
• bogatý - bogaty. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG].
• bok - bok. udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø[BZ]. boku (GSg); boku (GLDu);
• Boƶý - Boży. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. Boƶý (mNSg);
• braciá - rodzeństwo; brać. widzcie, braciá miłá, zbawienié[KŚ]. braciá (NVSg); braciǿ (ISg);
• brat - brat; bliźni. Ján jeſt naß brat[RPo]. brat (NSg); brata (GASg); bratu (DSg); bracie (VSg); bratoma (DIDu); bratów (GPl); bratóm (DPl); braty (IPl);
• brózda - bruzda, rynna. Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ[RPy]. brózd (GPl);
• brzég - brzeg. piaſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morzſkém[BZ]. brzegu (GSg); brzedze, ~gu (LSg); brzegy (APl);
• być - być. jeßcze karmie jich biechǿ w uſciech jich[PF]. bieße (3SgImpf); biechǿ (3PlImpf);

Cc

• ciało - ciało. ſeßło jeſt ciało moje i ſierzdce moje[PF]. ciało (NAVSg); ciała (GSg); ciału (DSg); ciałem (ISg); ciele (LSg);
• cielø - cielę. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. cieløcia (GSg); cielǿt (GPl);
• cudo - cud. w jego ucießném wielikých cúd czyniení[KŚ]. cuda (NAVPl); cúd (GPl);
• cudzý - cudzy. Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta[BZ]. cudzǿ (fASg); cúdz (mNSg);

Ćć

• ćma - ciemność. rozdzielíł ſwiatłoſć ode ćmy[BZ]. ćmy (GSg); ćmǿ (ASg); ćmy (NAVPl); ciem (GPl); ćmach (LPl);

CZcz

• czas - czas. w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali[KG]. czas (NASg); czasu (GSg); czasów (GPl); czasy (APl);
• czeládź - domownicy, służba, pachołkowie. Ty a twá czeládź wnidzi w koráb́[BZ]. czeládź (NASg); czeladzi (GDLSg); czeladziǿ (ISg); czeladziach (LPl);
• czeſć - cześć. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. czeſć (NASg); czſci (GDLSg);
• człowieczſtwo - ludzkość. w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?[KŚ]. człowieczſtwo (NAVSg);
• człowiek - człowiek. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiekowi, ~u (DSg); człowiekem (ISg); człowiece (LSg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl);
• człowieczý - człowieczy, ludzki. jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo[KŚ].
• czſný - cnotliwy. mołwy goſpodnowy mołwy czſné[PF].
• czſnota - cnota, cnotliwość. piać bødziém i zpiéwać czſnoty twoje[PF]. czſnoty (NAVPl);
• cztyrdzieſci - czterdzieści. Dzirzƶek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie[RPy]. cztyrdzieſtymi (I);
• czyſć - czytać. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ]. czcie (3SgPrs);

Dd

• dać - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy[Br]. dać (Inf); dá (Imp1Sg?); dáß (2SgFut); dácie (2PlFut); dadzǿ (3PlFut); dadzǿc (PlPrtPrsAct)
• dach - dach. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu[PF]. dachu (LSg);
• dár - dar. dary jemu wzdali, bo król ßczodrzéjßý[KŚ]. dár (NASg); daru (GSg); darem (ISg); dary (APl); darzech (LPl);
• dcóra - córka. nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła ty i ſýn twój, i dcóra twá, […][BZ]. dcóra (NSg); dcóry (GSg); dcóro (VSg); dcóry (NAVPl); dcór (GPl);
• dlá, dziela - z powodu. ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br].
• dłúƶá - długość. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. dłúƶǿ (ASg);
• dobro - dobro. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. dobra (GSg);
• dobrý - dobry. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. dobré (fGg);
• dóm - dom. upojeni bødǿ ot ƶyznoſci domu twégo[PF]. dóm (NASg); domu (GSg); domu (DSg); domem (ISg); domu (LSg); domowie (NVPl); domy (APl); domiech (LPl);
• dróga - droga. bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl);
• drƶeć - drżeć. tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach[PF]. drƶeli (m3PlPst);
• dſka - deska. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ]. dſka (NSg); dſkǿ (ASg); dßcze (NAVDu); dſky (NAVPl); deſk (GPl); dſkach (LPl);
• duch - duch. ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu[PF]. duch (NSg); ducha (GASg); duchu (DSg); duchem (ISg); duchu (LSg); duchów (GPl);
• dußa - dusza. bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojé[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg); duße (NAVPl); dúß (GPl); dußám (DPl);
• dým - dym. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dým (NASg);
• dziád - dziadek. nie widali waßy oćcowie i dziadowie[BZ]. dziadu (DSg); dziadowie (NPl);
• dzinſia - dziś. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ].
• dziéciø - dziecię, dziecko. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG]. dziéciø (NAVSg); dziéciøcia (GSg); dziéciøciu (DLSg); dziéciøciem (ISg);
• dzień - dzień. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dniu, ~owi (DSg); dniem (ISg); dnie (LSg); dniu (GLDu); dniowie (NPl); dniów (GPl); dnióm (DPl); dni (APl); dniech (LPl);
• dziéwka - córka; dziewczyna. mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale[BZ]. dziéwka (NSg); dziéwky (GSg); dziéwce (DSg); dziéwkø (ASg); dziéwkǿ (ISg); dziéwce (NAVDu); dziéwkáma (DIDu); dziéwky (NAVPl); dziéwkám (DPl); dziéwkami (IPl);
• dziewſtwo - dziewictwo. Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa].
• dzíw - cud. wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego[BZ]. dzíw (NASg); dziwem (ISg); dziwów (GPl); dziwy (APl); dziwy (IPl); dziwiech (LPl);
• dzíwný - cudowny. Goſpodnie Boƶe naß, kako dzíwné jeſt jimiø twoje[PF].

Gg

• głos - głos. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. głoſowie (NPl) głoſy (APl);
• głowa - głowa. Utuczýł jeś w oleju głowø mojø[PF]. głowa (NSg); głowø (ASg); głowie (LSg); głowy (NAVPl); głowami (IPl); głowach (LPl);
• Goſpodzin - Pan. zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßem ſirzcu mojem[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg);
• góra - góra, wznioſły koráb́ wz górø od ziemie[BZ]. górø (ASg);
• gorze - nieszczęście, biada. gorze ſiø nám stało![ZL]. gorze (NAVSg); gorza (DSg);
• gorzký - gorzki. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. gorzkých (GPl);
• granica - granica. Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ[RPy]. granicø (ASg);
• grzéch - grzech. mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ[KŚ]. grzécha (GSg); grzécha (NAVDu?); grzéchy (NAPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzéßech (LPl);
• grzéßný - grzeszny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl);
• grziwna - grzywna. Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawø we cztyrzich grziwnach a w ßeſci ſkot[RPo]. grziwnø (ASg); grziwnie (NAVDu); grziwny (NAVPl); grziwien (GPl); grziwnami (IPl); grziwnach (LPl);
• gwáłt - przemoc. Ján ſjacháw ſ dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa]. gwáłtem (ISg);
• gwiázda - gwiazda. uźrzéwßy gwiázdø, w drógø ſǿ wſtǿpili[KŚ]. gwiázda (NSg); gwiázdø (ASg); gwiázdy (NAVPl); gwiázd (GPl); gwiázdám (DPl);

CHch

• chléb - chleb; pożywienie. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg); chlebem (ISg); chlebie (LSg); chlebowie (NPl); chlebów (GPl); chleby (APl); chleby (IPl);
• chróſt - krzak, zarośle. Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem[RKa]. chróſta (GSg);
• chwáła - chwała. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. chwáłø (ASg);

Jj

• jagniø - jagnię. wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały[BZ]. jagniøta (NAVPl);
• jachać - jechać. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo]. jachać (Inf);
• jeko - jako. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF].
• jedziný - jedyny. weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka[BZ].
• jeſć - jeść. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. jádł (mSgPst);
• jeßcze - jeszcze. mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale[BZ].
• jimieć - mieć. dziewica Maryja aƶ pielúszek dobrých w to wrzemiø nie jimiała[KŚ].
• jimiø - imię. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienie, ~a (GSg); jimieniu (DSg); jimieniem (ISg); jimienie (LSg); jimiona (NAVPl); jimión (GPl); jimionach (LPl); jimiony (IPl);
• jiný - inny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. jinégo (nGSg); jiných (fGPl);
• jiſtý - prawdziwy. a ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ].
• jøzyk - język. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. jøzyk (NASg); jøzyka, ~u (GSg); jøzyku, ~owi (DSg); jøzykem (ISg); jøzyku (LSg);

Kk

• k - ku, do (+Dat.). Powiedziáł jeſt Bóg k niemu: […][BZ].
• kako - jak. owa kako dobrze i kako wieſioło przebywać braciǿ w jedno[PF].
• kamiéń - kamień. tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli[KG]. kamiéń (NASg); kamienie (NAVPl);
• kamienié - kamienie. Weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je[KG]. kamienié (NAVSg);
• kegdy - kiedy. kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł[RPy].
• kerz - krzew. - widziáł Mojiƶeß we krzu połajǿcégo[KŚ]. krzu (LSg);
• kobyła - kobyła. Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. kobyłø (ASg);
• kóń - koń. Ján ſtawiáł Marcinowi ty konie, czſo je Jánuß wyrøczýł, a ón jich nie chciáł przijǿć[RPy]. kóń (NASg); koniu (LSg); koni (GPl); konie (APl);
• koráb́ - łódź, okręt. uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo[BZ]. koráb́ (NASg); korabia (GSg); korabiu (LSg); korabiów (GPl); korabioch (LPl);
• koſciół - kościół (budynek); kościół (instytucja). poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo[KŚ]. koſciół (NASg); koſcioła (GSg); koſciołu (DSg); koſciele (LSg); koſciołów (GPl); koſciołóm (DPl); koſcioły (APl); koſcielech (LPl);
• koſć - kość. udziałáł Pán Bóg z téj koſci, jøƶ to s Adamowa boku wyjǿł, ƶonø[BZ]. koſć (NASg); koſci (GDLVSg); koſci (NAVPl); koſcí (GPl);
• kozieł - kozioł. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. kozłów (GPl);
• kromie - oprócz (+G.). zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
• król - król. i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzí króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?[KŚ]. król (NSg); królewi, ~u (DSg); królem (ISg); króla (NAVDu); królu (GLDu); królóma (DIDu); królowie (NVPl); króléw (GPl); królóm (DPl); króle (APl); królmi (IPl); królech (LPl);
• królewać - królować. przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć krolewáł[KŚ]. krolewáł (mSgPst);
• królewic - królewicz. bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie[KŚ]. królewica (GSg);
• królewſtwo - królestwo. po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ[KG]. królewſtwo (NAVSg); królewſtwa (GSg); królewstwu (DSg); królewſtwie (LSg); królewſtwa (NAVPl);
• krowa - krowa. A kazáł dwie krowie tuczní zabić, a cztyrzi ſkopy[BZ]. krowa (NSg); krowy (GSg); krowø (ASg); krowie (NAVDu);
• kry - krew. kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie[Br]. kry (NSg); krwie (GSg); kreẃ (ASg); krwiǿ (ISg); krwi (LSg);
• Kryſt - Chrystus. a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzić z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný[KG]. Kryst (NSg);
• kſiǿdz - ksiądz. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. ksiødzu (DSg);
• kſiøga - księga, książka. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ]. kſiøgach (LPl);
• kſiǿƶø - książę. gdyƶ-ci ſiø którému królewi albo kſiǿƶøciu ſýn narodzí, tedy-ć […][KG]. kſiǿƶøciu (DSg); kſiǿƶøta (NPl); kſiǿƶøty (IPl);
• kſiǿƶøcý - książęcy. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG].
• kúpić - kupić. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. kúpíß (2SgFut);

Ll

• lato - lato; rok. trzi lata minøła[RPy]. lecie (NAVDu); lata (NAVPl); lát (GPl); latóm (DPl); laty (IPl); leciech (LPl);
• lepßý - lepszy. lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy[PF].
• leſć - chytrość, podstęp. ſłowa úst jego lichota i leſć[PF]. leſć (NASg); lſci (GDLVSg);
• lew - lew. gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø[BZ]. lew (NSg); lwowie (NVPl); lwów (GPl);
• lewý - lewy. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. lewǿ (fASg);
• lichota - nędza; nieprawość. otstøpcie ode mnie wßytcy, jiƶ czynicie lichotø[PF]. lichota (NSg); lichoty (GSg); lichotø (ASg); lichoty (NAVPl); lichót (GPl);
• liſt - list; liść. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. liſty (APl);
• lizać - lizać. lizali pſi kreẃ jego[BZ].
• lſciwý - podstępny, chytry. ußyma uſłyß modlitwø mojø, nie w wargach lſciwých[PF].
• ludzié - ludzie. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. ludzié (NPl); ludzí (GAPl); ludziém (DPl); ludźmi (IPl); ludziech, ~ioch (LPl);
• ludzſký - ludzki. ſynowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl);

Łł

• łódź - łódź. Nawrócí ciø Pán na łodziách[BZ]. łódź (NASg); łodzié (NAVPl); łodziách (LPl);
• łokeć - łokieć. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. łokeć (NASg); łokcia (GSg); łoktu (GLDu); łoket, łoktów, łokcí (GPl); łokćmi, łokty (IPl);

Mm

• mać - matka. Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy[RKa]. mać (NSg); macierze (GLSg); macierzy (DSg); macierz (ASg); macierzǿ (ISg);
• miaſto - miasto. Miaſto jeſt tu blizu, do niegoƶ mogø újć[BZ]. miaſto (NAVSg); miaſta (GSg); miaſtu (DSg); miaſtem (ISg); mieſcie (LSg); miaſta (NAVPl); miáſt (GPl); miastóm (DPl); mieſciech (LPl);
• miecz - miecz. Synowie ludzßczý, zøby jich czýn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. miecz (NASg);
• miedzy - między (+N./B.). kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
• miłować - kochać. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG].
• miód - miód. Obsiǿdziecie ziemiø jich, […], ziemiø płynǿcǿ mlékem a miodem[BZ]. miód (NASg); miodu (GSg); miodem (ISg);
• mír - pokój. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. mír (NASg); miru (GSg); mirem (ISg);
• mléko - mleko. zøby jego bielßé mléka[BZ]. mléka (GSg); mléko (NAVSg); mléka (GSg); mlékem (ISg); mléce (LSg);
• młodý - młody. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG].
• mocný - mocny, silny. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. mocniejßégo (mGSgComp);
• modlitwa - modlitwa. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. modlitwa (NSg); modlitwø (ASg); modlitwie (LSg); modlitwy (NAVPl); modlitwami (IPl); modlitwach (LPl);
• morze - morze. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. morze (NAVSg) morza (GSg); morzi, ~u (LSg);
• mǿƶ - mężczyzna; mąż; człowiek. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF]. mǿƶ (NSg); møƶa (GASg); møƶu (DSg); møƶu (LSg); møƶowie (NPl); møƶy, ~ów (GPl); møƶóm (DPl); møƶe (APl); møƶoch (LPl);
• myſl - myśl. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. myſli (APl);
• myſlić - myśleć. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. myſlić (Inf);

Nn

• niebo - niebo. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. niebo (NAVSg); nieba (GSg); niebem (ISg); niebie (LSg); niebioſa (NAVPl); niebiós (GPl);
• nieprzijaciél - nieprzyjaciel. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF]. nieprzijaciela (GASg); nieprzijacielem (ISg); nieprzijacielé, ~lowie (NPl); nieprzijacioły (IPl);
• noc - noc. we dnie i w nocy[PF]. noc (NASg); nocy (GLSg); nocǿ (ISg); nocý (GPl);
• nocſia - tej nocy. jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské[KG].
• noga - noga. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. noga (NSg); nogy (GSg); nogø (ASg); nodze (LSg); nodze (NAVDu); nóg (GPl); nogy (NAVPl); nogám (DPl); nogami (IPl); nogach (LPl);
• noſić - nosić. ſłyß modlitwø, jǿƶ noſimy[Br]. noſimy (1PlPr);
• nynie - teraz. jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].

Oo

• obiǿzać ſiø - zobowiązać się. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. obiǿzał (m3SgPst);
• obráz - obraz. i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých[KŚ]. obrazem (ISg);
• ociec - ojciec. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg); oćcowie (NPl);
• oko - oko. mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje[KŚ]. oko (NAVSg); oczy (NAVDu); oczú (GLDu); oczyma (DIDu);
• ołtárz - ołtarz. ołtárz ten nie býł całý, ale wnǿtrz prózný z deſk[BZ]. ołtárz (NASg);
• opiøć - znowu. opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa[BZ].
• opłwitý - obfity. ſtároſć moja w miłoſirzdziú opłwitém[PF].
• oſieł - osioł. Abraham w nocy wstáw oſiodła oſła ſwégo, pojmie […][BZ]. oſieł (NSg); oſła (GSg); oſłem (ISg); oſłów (GPl); oſły (APl);
• ot - od. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł[KŚ].
• owa - oto. owa kako dobrze i kako wieſioło przebywać braciǿ w jedno[PF].
• owca - owca. wßytko podbíł jeś pod nogy jego, owce i ſkot wßyſtek[PF]. owca (NSg); owcø (ASg); owce (NAVPl); owiec (GPl);

Pp

• pamiøtać - pamiętać. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſo-ƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. pamiøtajø (mSgPrtPrs);
• pán - pan. bo u Pana miłoſirzdzié i opłwité u niego otkupienié[PF]. pán (NSg); pana(GASg); panu (DSg); panem (ISg); panie (VSg); panów (GPl); pany (APl);
• pani - pani. Wróć ſiø ku ſwéj paniéj a pokórz ſiø jéj[BZ]. pani (NSg); paniéj (DSg); paniǿ (ASg); paniǿ (ISg);
• páſć - páść. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. paſć (Inf);
• páznogeć - paznokieć. ona ogolí ſobie krzczycø a oſtrziƶe páznogcie[BZ]. páznogcia (GSg); páznogcie (NAVPl);
• piać - śpiewać. piać bødø Goſpodnu, jenƶe dobroty dáł jeſt mnie[PF]. piać (Inf); pojmy (1PlImp); pojcie (2PlImp);
• pkelný - piekielny. weſrzód dniów mojich pójdø do wrót pkelných[PF]. pkelných (nLPl);
• pkeł - piekło. Goſpodnie, wywiódł jeś od piekła dußø mojø[PF]. pkeł (NASg); piekła (GSg); piekle (LSg);
• piéniǿdze - pieniądze. to było tako dobre jako ty piéniǿdze[RPy]. piéniǿdze (NPl); piéniødzy (GPl);
• pies - pies. lizali pſi kreẃ jego[BZ]. pies (NSg); pſa (GASg); pſi (NVPl);
• piſać - pisać. ta ſłowa piße ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. piße (3SgPrs);
• plece - bark, ramię, połowa pleców. ten bødzie mieć plece prawé za ſwój dziáł[BZ]. plece (NAVSg); plecy (NAVDu); plecu, ~owu (GLDu);
• płód - owoc (także przenośnie); potomek. wzpłodziła ziemiá zielé majǿc ſiemiø podług płodu ſwégo[BZ]. płód (NASg); płodu (GSg); płodu (DSg); płodem (ISg); płodu (LSg);
• poczǿć - zacząć, rozpocząć. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ]. pocznie (3SgFut); poczøchǿ (3PlAor);
• poczǿtek - początek. jenƶe przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć królewáł[KŚ]. poczǿtek (NASg); poczǿtka (GSg); poczǿtku, ~ce (LSg);
• podłúg - według (+G.). ſødzi mie, Goſpodnie, podłúg práwdy mojé[PF].
• polský - polski. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. polský (mASg);
• półtrzeciá - dwa i pół. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG].
• pomnieć - pamiętać. jøzyk mój pomnieć bødzie práwdø twojø[PF]. pomnieć (Inf); pomni (2SgImp); pomniał (m3SgPst); pomniß (2SgPrs);
• pomoc - pomoc. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. pomoc (NASg);
• popiół - popiół; potaż. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. popiół (NASg);
• poſłać - posłać, zesłać. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. poſłáł (m3SgPst);
• potop - potop, powódź. býł potop cztyrdziéſci dní a cztyrdziéſci nocý[BZ]. potop (NASg); potopu (GSg); potopie (LSg);
• práwda - prawda. Bǿdź pokój a práwda télko we dnioch mých[BZ]. práwda (NSg); práwdy (GSg); práwdzie (DLSg); práwdø (ASg);
• práwo - prawo. To-ć jeſt práwo obiaty pokojnej, jeƶ to ſiø obiatuje Panu[BZ]. práwo (NAVSg); práwa (NAVPl);
• prawý - prawy. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. prawǿ (fASg);
• proſić - prosić. a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. proſímy (1PlPrs);
• prózný - pusty. ziemia była nieuƶyteczná a prózná[BZ]. prózná (fNSg); prózien (mNSg);
• przecz - dlaczego. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF].
• przez - bez (+G.); przez (+A.). ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár[KG].
• przezpieczný - bezpieczny. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo].
• przijaciél - przyjaciel. tako wiøc jego mać s ſwými przijacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili[KG]. przijacielé (NPl); przijacioły (IPl);
• przić - przyjść. przißedł onéj dziéwky brat do onego to ſługy[BZ]. przidø (1SgFut); przißedł (mSgPst);
• pſek - piesek. pſek Tobijaßów, jen býł s nima na drógø bieƶáł[BZ]. pſek (NSg);
• pſtrý - pstry, kolorowy; kropkowany. wßytky ſiø owce ſkociły a pſtré jagniøta jimiały[BZ]. pſtrý, pſtré
• ptaſtwo - ptactwo. panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu[BZ]. ptaſtwu (DSg);
• pwać - ufać. dußa moja pwała w Pána[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst);

Rr

• ráj - raj. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG]. raju (GSg); raju (LSg);
• ramiø - ramię. Gád, jako lew otpoczynǿł, pochwycíł jeſt ramiø i ciemiø[BZ]. ramiø (NAVSg); ramienia (GSg); ramieniem (ISg); ramieniu (LSg); ramiona (NPl); ramionach (LPl);
• rana - rana. Tomiſłáw na dobrowolné dródze zaßedł Mikołajewi ſamoßóst i dáł mu dwie ranie[RPy]. ranø (ASg); ranie (NAVDu); rán (GPl);
• rok - rok. ón raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić[KG]. roku (GSg);
• ród - ród. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG]. rodu (GSg);
• róg - róg. zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø[PF]. róg (NAPl); rogu (GPl); rogem (ISg); rogowie (NPl); rogów (GPl); rogy (APl);
• róſć - rosnąć. I káƶø tobie wielmi bújno róſć[BZ]. roſcie (3SgPrs); roſtǿ (3PlPrs); roſtǿcý (mSgPrtPrsAct);
• rozumieć - rozumieć. my nie rozumiemy po niemieczſku[RPo]. rozumiemy (1PlPr); rozumiáł (mSgPst);
• røka - ręka. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. røka (NSg); røky (GSg); røkø (ASg); røce (LSg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkáma (DIDu); rǿk (GPl);
• ryba - ryba. panújcie rybám morzſkým i ptaſtwu[BZ]. ryba (NSg); ryby (GSg); rybø (ASg); ryby (NAVPl); rybám (DPl);

RZrz

• rzec - powiedzieć. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ]. rzecze (3SgAor); rzeka (mNSgPrtPrs); rzekø (1SgFut); rzeczeß (2SgFut); rzeczecie (2PlFut); rzeczcie (2PlImp);
• rzecz - rzecz. Pán Bóg tø rzecz tako noſíł[Roz]. rzecz (NASg); rzeczǿ (ISg); rzeczy (LSg); rzeczy (NAVPl); rzeczach (LPl);
• rzéka - rzeka. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. rzéka (NSg); rzéce (DLSg); rzékami (IPl); rzékach (LPl);

Ssſ

• ſiedzieć - siedzieć. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. ſiedzieße (2SgAor);
• ſiemiø - nasiono; nasienie. ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie[PF]. ſiemiø (NAVSg); ſiemienia (GSg); ſiemieniu (DSg); ſiemieniem (ISg); ſiemieniu (LSg);
• ſioſtra - siostra. kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ]. ſioſtra (NSg); ſioſtry (GSg); ſieſtrze (DLSg); ſioſtrø (ASg); ſioſtrǿ (ISg); ſioſtry (NAVPl);
• ſirzdce - serce. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg);
• ſkot - bydło. Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røky, jako ſǿd ſkázáł[RPo]. ſkot (NASg);
• ſkóra - postać zewnętrzna. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
• ſlubić - obiecać. Pietraß wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biſkupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. ſlubíł (m3SgPst);
• ſłowo - słowo. ta ſłowa piße mǿdrý Salomon[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowu (DSg); ſłowem (ISg); ſłowie (LSg); ſłowie (NAVDu); ſłowa (NAVPl); ſłów (GPl); ſłowy (IPl); ſłowiech (LPl);
• ſługa - sługa. bǿdź podnóƶkem ſługám twých bratów[BZ]. ſługa (NSg); ſługy (GSg); ſłudze (DLSg); ſługø (ASg); ſłudzy (NVPl); ſłúg (GPl); ſługám (DPl); ſługy (APl); ſługami (IPl); ſługach (LPl);
• ſłuńce - słońce. ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. słuńca (GSg);
• ſłza - łza. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſłez (GPl); ſłzy (NAVPl); ſłzami (IPl); ſłzach (LPl);
• ſmiára - pokora. zbáẃ mie z úst lwowých i ot rogów jednoroƶców ſmiárø mojø[PF]. ſmiára (NSg); ſmiárø (ASg);
• ſmiérný - pokorny. bo ty lúd ſmiérný zbawión uczyniß[PF].
• ſmirzć - śmierć. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. ſmirzci (GSg);
• ſødziá - sędzia. rzecze Mojƶeß k ſødziám israelským[BZ]. ſødziá (NSg); ſødziéj (GSg); ſødzí (DSg); ſødziǿ (ASg); ſødzié (NVPl); ſødziám (DPl); ſødziéch (LPl);
• ſǿſiád - sąsiad. wſtanø i s jinými ſǿſiady[RPo]. ſǿſiadów (DPl); ſǿſiady (IPl);
• ſpołu - razem. Gdyƶ-by ſpáł mǿƶ s cudzǿ ƶonǿ, oba ſpołu umrzeta[BZ].
• ſprawiedlnoſć - wzejść. wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć[PF]. ſprawiedlnoſć (NASg);
• ſrzébro - srebro. ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł[Br]. ſrzébro (NAVSg); ſrzébra (GSg); ſrzébrem (ISg);
• ſtado - stado, grupa zwierząt. nie wezmø z domu twégo cielǿt ani z ſtád twých kozłów[PF]. ſtád (GPl);
• ſtárý - stary. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli ſtarßé[KG]. ſtarßé (nNSgComp);
• ſtdza - ścieżka, droga. ptáky niebieſské i ryby morzſké, jeƶ przechodzǿ ſtdze morzſké[PF]. ſtdzø (ASg); ſtdzy (LSg); ſtdze (NAVPl); ſtdzam (DPl); ſtdzach (LPl);
• ſto - sto. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG]. ſto (NAVSg); ſta (GSg); ſcie (LSg); ſcie (NAVDu); ſtú (GLDu); ſta (NAVPl); ſet (GPl); ſtóm (DPl); ſty (IPl);
• ſtrach - strach. tam ſǿ drƶeli ſtrachem, gdzie to nié býł ſtrach[PF]. ſtrach (NASg); ſtrachu (GSg); ſtrochem (ISg); ſtrasze (LSg); ſtrachów (GPl); ſtrachy (APl);
• ſtrona - strona. Aaron a Hur podpirali røce jego s obú ſtronu[BZ]. ſtrona (NSg); ſtrony (GSg); ſtronie (DLSg); ſtronø (ASg); ſtronu (GLDu); ſtrón (GPl);
• ſtworzić - stworzyć. w poczǿtce Bóg ſtworzíł niebo i ziemiø[BZ]. ſtworzíł (mSgPst); ſtworziwßy (mPlPrtPstAct);
• ſwiat - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. ſwiat (NASg); ſwiata (GSg); ſwiatu (DSg); ſwiecie (LSg);
• ſwiéca - świeca. uczyníł Bóg dwie ſwiécy wielicý[BZ]. ſwiécy (NAVDu); ſwiéc (GPl);
• ſwiøtý - święty. ale w ſwiøtém piſaní cztwiorakým ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […][KŚ].
• ſwiǿtyniá? ſwiǿtyní? - świątynia. W ſwiątyni to bødzieß jeſć[BZ]. ſwiǿtyniá (NSg); ſwiǿtyniéj (GSg); ſwiǿtyniǿ (ASg); ſwiǿtyní, ~éj (LSg); ſwiǿtynié (NVPl); ſwiǿtyniéj (GPl);
• ſýn - syn. czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dzieſiøć grziwien[RPo]. ſýn (NSg); ſyna (GASg); ſynowi (DSg); ſynem (ISg); ſynu (LSg); ſynu (VSg); ſyny (NAVDu); ſynu (GLDu); ſynóma (DIDu); ſynowie (NPl); ſynów (GPl); ſynóm (DPl); ſyny (APl); ſynmi, ſyny (IPl); ſynech ~iech? (LPl);

ẞß

• ßkoda - szkoda, strata. Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół jednegonadſcie grziwien[RPo]. ßkody (GSg); ßkód (GPl); ßkodzie (LSg);
• ßukać - szukać. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. ßukajǿcý (mPrtActPrs); ßukachǿ (3PlImpf);
• ßýrz - szerokość. A udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. ßýrz (NASg);

Tt

• tako - tak. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ].
• tamo - tam. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF].
• togodlá - dlatego. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ].
• trzé, trzi - trzej, trzy. wßako nie trzé bogowie, ale jeden jeſt Bóg[PF]. trzé (mNSg)
• trzém - pałac. lepßý jeſt dzień jeden w trzemiech twojich nad tyſiøcy[PF]. trzemie (LSg); trzemy (APl); trzemiech, ~moch (LPl);
• trzimać - trzymać. Halƶka trzimá ode cztýr lát dziedzinø s pokojem, a Smichna k tej nie má niczs[RKr]. trzimá (3SgPr);
• tyſiǿc - tysiąc. Oto-ć-eḿ dáł bratu twému tyſiǿc ſrzebrných piéniødzy[BZ]. tyſiǿc (NASg); tyſiǿca (GSg); tyſiǿca (NAVDu); tyſiǿce, ~owie (NVPl); tyſiǿców (GPl); tyſiǿcmi (IPl);

Uu

• ubogý - ubogý. oczy jego na ubogégo źrzíta[PF].
• ucho - ucho. naſtrojenié jich ſirzca ſłyßało jeſt ucho twoje[PF]. ucho (NAVSg); ucha (GSg); ußy (NAVDu); ußú (GLDu); ußyma (DIDu);
• úſta - usta. Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø[PF]. úſta (NAVPl); úſt (GPl); úſtóm (DPl); úſty (IPl); úſciech (LPl);

Ww

• warga - warga, w liczbie mnogiej usta. Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø[PF]. wargy (NAVPl);
• weźrzeć - wejrzeć. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. weźrzáł (mSgPst);
• wiciøƶſtwo - zwycięstwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. wiciøƶſtwo (NAVSg);
• widzieć - widzieć. widzcie, braciá miłá, zbawienié[KŚ]. widz (2SgImp); widzcie (2PlImp);
• wiedzieć - wiedzieć. Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS].
• wiek - stulecie. ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie[PF]. wieky (APl);
• wiekují - wieczny. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoƶ jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ]. wiekují (mNSg); wiekujégo (nGSg);
• wieliký - wielki. w jego ucießném wielikých cúd czyniení[KŚ].
• wieprz - wieprz. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. wieprz (ASg);
• włodyczſtwo - władza. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ]. włodyczſtwo (NAVSg);
• wnić - wejść. Miecz jich wnidź w ſirzdca jich[PF]. wnidź (23SgImp); wnidø (1SgFut); wnidziém (1PlFut);
• woda - woda. uczyníł Bóg ſtworzenié, i rozdzielíł wody[BZ]. woda (NSg); wodø (ASg); wody (NAVPl); wód (GPl); wodami (IPl); wodach (LPl);
• wolá - wola. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. wolá (NSg); wolé (GSg); wolí (LSg);
• wolný - wolny, swobodny. Kupíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. wolen (mNSg); wolno (nNSg);
• wół - wół. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ]. wół (NSg); wołu (GSg); wołu, wół (ASg); wołem (ISg); woły (APl); wołów (GPl); woły (IPl); wolech (LPl);
• wǿƶ - wąż. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl);
• wóz - wóz. jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma samowtór[RWa]. wozóma (DIDu); wozowie (NVPl); wozów (GPl); wozy (APl); woziech (LPl);
• wróbl - wróbel. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegelný w dachu[PF]. wróbl (NSg); wróblowie (NPl);
• wróg - wróg. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo[KŚ]. wrodzy (NPl); wrogów (GPl); wrogóm (DPl);
• wrota - wrota, brama. Tu to niczſ jinégo nié, jedno dóm Boƶý a wrota niebieská[BZ]. wrota (NAVPl); wrót (GPl); wrotóm (DPl); wroty (IPl); wrociech (LPl);
• wrzemiénný - doczesny. nie pamiøtajø dobra wiekujégo, obiǿzał ſiø tomu, czſoż jeſt-ć wrzemiénnégo[KŚ].
• wrzemiø - czas. i to uznaje, kegdy ſgrzeßýł, w kaké wrzemiø ſgrzeßýł, kylkokroć ſgrzeßýł[KŚ]. wrzemiø (NAVSg);
• wſtać - wstać. wſtanø i s jinými ſǿſiady[RPo]. wſtanø (1SgFut);
• wyjǿć - wyjąć. ale já wyjǿw od niego jego miecz, uciǿł jeſḿ głowø jego[PF]. wyjǿw (mPrtPst);
• wyláć - wylać. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. wylije (3SgFut);
• wzchód - wschód (słońca); wschód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. wzchodu (GSg);
• wzdać - oddać, złożyć. obietnicø Bogu wzdachǿ[KŚ]. wzdachǿ (3PlAor); wzdali (3PlPst);
• wziǿć - wziąć. weźmi ſyna ſwégo jedzinégo Iſaaka[BZ]. weźmi (2SgImp);
• wznić - wzejść. wznidzie we dnioch jego ſprawiedlnoſć[PF]. wznidzie (3SgFut);
• wzwýß - wysokość. udziałáł Beſeleel ſkrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwýß półtora łokcia[BZ]. wzwýß (NASg);

Zz

• zabić - zabić; ubić. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała páſć[RPy]. zabiła (fSgPst);
• záchód - zachód (słońca); zachód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. záchodu (GSg);
• zákón - prawo. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. zákonie (LSg);
• zbawiciél - zbawiciel. jidzie tobie król zbawiciél, jiżby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. zbawiciél (NSg);
• zdrzucić - zrzucić. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
• ziemia - ziemia; ląd. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. ziemie (GSg); ziemiø (ASg); ziemiǿ (ISg); ziemi (LSg);
• złoto - złoto. ni ſrzébrem ni złotem nás djabłu otkupíł[Br]. złoto (NAVSg); złota (GSg); złotem (ISg);
• znać - znać. mám dwie dziéwce, jeƶeſta jeßcze møƶów nie znale[BZ].
• zǿb - ząb. zøby jego bielßé mléka[BZ]. zǿb (NASg); zøby (NAVPl);

Źź

• źrzebiec - źrebię Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. źrzebiec (NASg);
• źrzeć - patrzeć. oczy jego na ubogégo źrzíta[PF]. źrzíß (2SgPrs); źrzíta (3DuPrs);

Ƶƶ

• ƶona - kobieta; żona. opiøć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa[BZ]. ƶona (NSg); ƶony (GSg); ƶenie (DLSg); ƶonø (ASg); ƶonǿ (ISg); ƶenie (NAVDu); ƶonóma (DIDu); ƶony (NAVPl); ƶón (GPl); ƶonám (DPl); ƶonami (IPl);
• Ƶýd - Żyd. kúpíß-li Ƶyda, ßeſć lát ſłuƶyć bødzie tobie, a ſiódmégo lata wynidzie wolen dármo[BZ]. Ƶýd (NSg); Ƶydowi (DSg); Ƶydowie (NPl); Ƶydy (APl);

Kanon tekstów języka staropolskiego

1. [BG] Bulla Gnieźnieńska. Bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst został napisany w języku łacińskim.
2. [Br] Bogurodzica. Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku.
3. [BZ] Biblia Królowej Zofii. Najstarsza zachowana próba przetłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Została wykonana na zlecenie żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii Holszańskiej. Przekład ukończony został w latach 1453–1455. Jednym z autorów tłumaczenia był kapelan królowej Andrzej z Jaszowic.
4. [KG] Kazania Gnieźnieńskie. Zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
5. [KŚ] Kazania Świętokrzyskie. Polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim.
6. [KWŚ] Kazanie na dzień Wszech Świętych. Obszerne polskie kazanie zachowało się w łacińskim rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Pradze z połowy XV wieku. Poprzedza go polski przekład fragmentu Ewangelii św. Mateusza o błogosławieństwach. Cały zabytek wykazuje mazowieckie cechy językowe.
7. [LŚ] Lament Świętokrzyski. Znany również jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem, albo Posłuchajcie Bracia Miła. Utwór z XV wieku.
8. [MD] Maryja, czysta dziewice. Po Bogurodzicy jest to najstarsza nasza pieśń maryjna; powstała przypuszczalnie już w XIV stuleciu, na co wskazują liczne archaizmy leksykalne i gramatyczne.
9. [PF] Psałterz Floriański. Psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki) zapisane na 296 pergaminowych kartach.
10. [PK] Psałterz krakowski. Anonimowy psałterz w języku polskim pochodzący z rękopisu powstałego prawdopodobnie w latach 1470-1480. Psałterz ten został wydany w Krakowie w 1532 roku przez Hieronima Wietora oraz ponownie w roku 1535.
11. [PP] Psałterz Puławski. Polski przekład Księgi Psalmów powstały pod koniec XV wieku. Nie jest znany jego autor, ani dokładny czas powstania.
12. [RKa], [RKr], [RKo], [RWa], [RWr], [RL], [RPy], [RPo] Roty sądowe kaliskie, krakowskie, kościańskie, warszawskie, wrocławskie, legnickie, pyzdrskie i poznańskie. Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.
13. [Roz] Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku.
14. [SU] Skarga umierającego. Średniowieczna pieśń eschatologiczna zapisana w formie abecedariusza, powstała po roku 1424 (przypuszcza się, że ok. 1470). Autor nieznany. Istnieje w dwóch przekazach, płockim i wrocławskim.
15. [ZL] Zdania legnickie. Dwa średniowieczne zdania w języku polskim przytoczone w opisie bitwy pod Legnicą w Rocznikach Jana Długosza.
16. [ZS] O zachowaniu się przy stole. Wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie. Utwór napisany przed 1415.