język staropolski jøzyk polſký, polßczyzna

Sposoby zapisu:	łaciński zmodyfikowany
Klasyfikacja:	języki naturalne
Liczba użytkowników	wymarły
Lista conlangów

Język staropolski — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego.

Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na, niestety, lichym kanonie.

Zasady rekonstrukcji języka

Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci.
Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie.
Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną.
Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów.
Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna.
Każde słowo, które wystąpiło w korpusie musi zostać wpisane do słownika wraz ze znaczeniem, zdaniem, które go zawiera, a którego kontekst przybliża znaczenie owego słowa, a także z formami odmienionymi wraz ze skrótowym opisem formy gramatycznej.
Jesteśmy świadomi podziału staropolszczyzny na miejscowe narzecza, ale staramy się uwydatnić cechy ogólnokrajowe.

Fonologia oraz ortografia

Alfabet używany do zapisu staropolszczyzny:

Aa - /a/
Áá - /aː/
Bb - /b/
B́b́ - /bʲ/
Cc - /ʦ/
Ćć - /ʨ/
CZcz - /ʧ/
Dd - /d/
DZdz - /ʣ/
DŹdź - /ʥ/
DƵdƶ - /ʤ/
Ee - /e/
Éé - /eː/
Ff - /f/, /xʋ/
Gg - /g/
Hh - /h/?
CHch - /x/
Ii - /i/
Íí -/iː/
Jj - /j/
Kk - /k/
Ll - /lʲ/
Łł - /ɫ/
Mm - /m/
Ḿḿ - /mʲ/
Nn - /n/
Ńń - /ɲ/
Oo - /o/
Óó - /oː/
Øø - /ɑ̃/
Ǿǿ - /ɑ̃ː/
Pp - /p/
Ṕṕ - /pʲ/
Rr - /r/
RZrz - /r̝/
Ssſ - /s/
Śś - /ɕ/
ẞß - /ʃ/
Tt - /t/
Uu - /u/
Úú - /u:/
Ww - /ʋ/
Ẃẃ - /ʋʲ/
Yy - /ɨ/
Ýý - /ɨː/
Zz - /z/
Źź - /ʑ/
Ƶƶ - /ʒ/

Gramatyka

Rzeczownik

Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby.

Deklinacja I

Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne:

przypadek i liczba	chléb	kóń	lato	pole	zdrowié
M. l. poj.	-0	-0	-o	-e	-é
D. l. poj.	-a, -u	-a, -u	-a	-a	-á
C. l. poj.
B. l. poj.	-0	-0	-o	-e	-é
N. l. poj.	-em	-em	-em	-em	-ím
Ms. l. poj.	-e²		-e²	-i
W. l. poj.	-e
M.=B.=W. l. podw.
D.=Ms. l. podw.
C.=N. l. podw.
M.=W. l. mn.
D. l. mn.
C. l. mn.
B. l. mn.
N. l. mn.
Ms. l. mn.

Czasownik

Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz czas przeszły prosty (aoryst). Imperfektu prawdopodobnie nie zaświadczono. Występowały także liczne imiesłowy.

Czasownik być

Czasownik być jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	cz. przyszły	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jeſḿ	bødø	bych
2os. l. poj.	jeś	bødzieß	by	bǿdź
3os. l. poj.	jeſt	bødzie	by	bǿdź
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.	jeſta
1os. l. mn. !	jeſmy	bødziemy?	bychom	bǿdźmy
2os. l. mn.	jeſcie	bødziecie	byſcie	bǿdźcie
3os. l. mn.	ſǿ	bødǿ	bychǿ

Formy aorystu bych, by, …, ale także obych, abych były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych. Imiesłowy czynne czasu teraźniejszego to *ſa, ſǿc, *ſǿcy (męski, żeńsko-nijaki oraz liczby mnogiej). Imiesłowy czynne czasu przyszłego to *bøda, bødǿc, *bødǿcy. Imiesłowy czynne czasu przeszłego to *býw, *býwßy, *býwße.

Czasownik jić

Podobnie nieregularny jest czasownik jić (iść), ma dwa zasadnicze tematy. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jidø
2os. l. poj.	jidzieß	jidzie	jidzi
3os. l. poj.	jidzie	jidzie	jidzi
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.
1os. l. mn.	jidziem
2os. l. mn.	jidziecie
3os. l. mn.	jidǿ	jidziechǿ

Dodatkowo imiesłów czasu przeszłego to ßedł, ßła, ßło…

Przymiotnik

Odmiana formy długiej przymiotnika

Przymiotnik w języku staropolskim występował w formie długiej i krótkiej. Forma długa mogła występować w trzech rodzajach, sześciu przypadkach oraz trzech liczbach. Wszystkie przymiotniki odmieniały się w bardzo podobny sposób, staropolski zaciemnił rozróżnienie pomiędzy przymiotnikami miękko- oraz twardotematowymi.

Odmiana przymiotników na przykładzie przymiotnika dobrý:

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	dobrý	dobrá	dobré
Gen. Sg.	dobrégo	dobré	dobrégo
Dat. Sg.	dobrému		dobrému
Acc. Sg.	dobrý	dobrǿ	dobré
Ins. Sg.	dobrým	dobrǿ	dobrým
Loc. Sg.	dobrem		dobrem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	dobrá	dobrzí	dobrzí
Gen.=Loc. Du.
Dat.=Ins. Du.	dobrýma	dobrýma	dobrýma
Nom.=Voc. Pl.	dobrzí	dobré	dobrá
Gen. Pl.	dobrých	dobrých	dobrých
Dat. Pl.	dobrým	dobrým	dobrým
Acc. Pl.	dobré	dobré	dobrá
Ins. Pl.	dobrými	dobrými	dobrými
Loc. Pl.	dobrých	dobrých	dobrých

W mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskiego oraz w mianowniku liczby podwójnej rodzaju żeńskiego i nijakiego końcówka -í powodowała drugą palatalizację w przypadku przymiotników na -ký, -gý, -chý, np. wielicý, dłúdzý, krußý (wielcy, dłudzy, krusi), ale w przypadku przymiotników na -ský powodowała pierwszą palatalizację, np. polßczý, ludzßczý, blíƶczý (polscy, ludzcy, bliscy). Dodatkowo nie zachodziła żadna zmiana w przypadku przymiotników na -ßý, -ƶý, -czý, to jest były one równobrzmiące z formami mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego.

Forma krótka przymiotnika

Większość przymiotników posiadała obok formy długiej także formę krótką, np. zdrów, máł, cúdz. Użycie formy krótkiej było jednak ograniczone do mianownika, rzadziej biernika. W przypadkach zależnych formy krótkie istnieją wyłącznie w utartych wyrażeniach, np. po polsku, z łacińſka.

Zaimek

Zaimki osobowe

W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej.

przypadek	1 os. l. poj.	2 os. l. poj.	1 os. l. podw.	2 os. l. podw.	1 os. l. mn.	2 os. l. mn.	zaimek zwrotny
Nom.	jáz?, já	ty			my	wy	—
Gen.	mnie, miø	ciebie, ciø	naju	*waju	nás	wás	ſiebie, ſiø
Dat.	mnie, mi	tobie, ci	nama	wama	nám	wám	ſobie, ?
Acc.	mnie, miø	ciebie, ciø			nás, ny?	wás, wy?	ſiebie, ſiø
Ins.	mnǿ	tobǿ	nama	wama	nami	wami	ſobǿ
Loc.	mnie	tobie	naju	*waju	nás	wás	ſobie

Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania, miejsc po przyimkach, oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania.

Nie jest jasny status zaimka jáz oraz biernikowych form ny i wy. Pojawiają się one kilka razy w całym kanonie, więc albo są archaizmami (są to pierwotne postaci prasłowiańskich zaimków) albo są to zapożyczenia ze staroczeskiego, w którym te zaimki normalnie istniały.

Zaimki wskazujące

Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ten, ta, to. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	ten	ta	to
Gen. Sg.	togo	té	togo
Dat. Sg.	tomu	té	tomu
Acc. Sg.	ten/togo	tø	to
Ins. Sg.	tym	tǿ	tym
Loc. Sg.	tem	té	tem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	ta		ty
Gen.=Loc. Du.
Dat.=Ins. Du.	tyma	tyma	tyma
Nom.=Voc. Pl.	ci	ty	ta
Gen. Pl.	tych	tych	tych
Dat. Pl.	tym	tym	tym
Acc. Pl.	ty	te	ta
Ins. Pl.	tymi	tymi	tymi
Loc. Pl.	tych	tych	tych

W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ten formę tet pochodzącą ze zduplikowanego psł. *tъ.

Obok togo, tomu w późniejszych zabytkach występują tego, temu z końcówkami wziętymi z zaimków miękkotematowych. Nie poświadczono natomiast innych pierwotnych form, tj. ciem, tom, ciemi, ciech.

Odmiana zaimka osobowego jen, ja, je (spotykanego także w zaimku względnym jenƶ). Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	jen	ja	je
Gen. Sg.	jego	jé	jego
Dat. Sg.	jemu	jé	jemu
Acc. Sg.	ji	jø	je
Ins. Sg.	jim	jǿ	jim
Loc. Sg.	jem	jé	jem
Nom.=Acc.=Voc. Du.	ja	je	je
Gen.=Loc. Du.	jú	jú	jú
Dat.=Ins. Du.	jima	jima	jima
Nom.=Voc. Pl.	ji	je	ja
Gen. Pl.	jich	jich	jich
Dat. Pl.	jim	jim	jim
Acc. Pl.	je	je	ja
Ins. Pl.	jimi	jimi	jimi
Loc. Pl.	jich	jich	jich

Analogiczne końcówki przyjmowały zaimki dzierżawcze mój, twój, ſwój. Zaimki dzierżawcze naß, waß odmieniały się prawdopodobnie jak przymiotniki.

Zaimki pytajne

Odmiana zaimków pytajnych kto oraz czſo.

Nom.	kto	czſo
Gen.	kogo	czego
Dat.	komu	czemu
Acc.	kogo	czſo, cz
Ins.	kým	czým
Loc.	kem	czem

Krótka postać cz istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład we-cz, za-cz, o-cz – w co, za co, o co.

Inne zaimki

Odmiana zaimka rzeczownego wßytek, wßytka, wßytko:

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Nom.=Voc. Sg.	wßytek	wßytka	wßytko
Gen. Sg.	wßego	wßé	wßego
Dat. Sg.	wßemu	wßé	wßemu
Acc. Sg.		wßytkø	wßytko, wße
Ins. Sg.		wßǿ	wßem
Loc. Sg.	wßem	wßé	wßem
Nom.=Acc.=Voc. Du.
Gen.=Loc. Du.
Dat.=Ins. Du.
Nom.=Voc. Pl.	wßytcy	wßytky	wßytka
Gen. Pl.	wßech	wßech
Dat. Pl.	wßem
Acc. Pl.	wßytky, wße	wßytky, wße	wßytka
Ins. Pl.		wßemi
Loc. Pl.

Można zauważyć formy zaimka wßytek w mianowniku i bierniku oraz *wßen, wßa, wße w pozostałych przypadkach, czasem też bierniku. Formy zaimka wßytek pojawiają się również w pozostałych przypadkach, ale zdaje się to być późniejszą tendencją. Nie poświadczono natomiast krótszego zaimka w mianowniku.

Liczebnik

Liczbniki główne

Liczbnik jedzín, jedna, jedno odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika dwa, dwie. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę podwójną i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.=Acc.	dwa	dwie
Gen.=Loc.	dwú	dwú
Dat.=Ins.	dwiema	dwiema

Podobnie odmieniał się liczebnik oba, obie.

Poniżej tabelka odmiany liczebnika trzé, trzi. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.	trzé	trzi
Gen.	trzi
Dat.
Acc.		trzi
Ins.	trzemi	trzemi
Loc.	trzech	trzech

Poniżej tabelka odmiany liczebnika cztyrze, cztyry. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
Nom.	cztyrze	cztyrzi
Gen.	cztyr
Dat.
Acc.		cztyrzi
Ins.	cztyrzma	cztyrzma
Loc.	cztyrzech	cztyrzech

Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie piøć. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej w mianowniku i bierniku oraz związek zgody w przypadkach zależnych. Jedna forma dla wszystkich rodzajów.

Nom.	piøć
Gen.	piøci
Dat.	piøci
Acc.	piøć
Ins.	piøciǿ
Loc.	piøci

Liczebniki 11-19 tworzymy dodając cząstkę -nadzieſcie.

Liczebnik ſto odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami zbiorowymi oraz tymi, które nie posiadały liczby podwójnej, na przykład dwoje dźwirze (dwoje drzwi).

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to pirzwý, drugý, trzecí, cztwártý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, óſmý, dziewiǿtý, dzieſiǿtý.

Liczebniki sposobu

W języku staropolskim istniały i były często używane liczebniki, a w zasadzie wyrażenia przysłówkowe ſamojédź, ſamowtór, ſamotrzeć, ſamocztwart, ſamopiøt, ſamoßost, ſamoſiedm, ſamooſm, ſamodziewiøt, ſamodzieſiøt, a także wyższe liczebniki, jednak te wyższe nie wykazują już jednej postaci, więc mogą być formacjami analogicznymi. Wyrażenia te tłumaczymy jako "sam, w pojedynkę", "sami, w dwie osoby" itd..

Słownik

Aa

anjéł - anioł. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. anjéł (NSg); anjeła (GASg); anjeli (APl);
awa - oto. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ].

Bb

barzo - bardzo. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
Bóg - Bóg. jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GASg); Bogu, ~owi (DSg); Bogem (ISg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl); bogy (APl); bogy (IPl); bodzech (LPl);
bogatstwo - bogactwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
bogatý - bogaty. bo-ć ón jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
Boƶý - Boży. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. Boƶý (mNSg);
braciá - rodzeństwo; brać. Widzcie, braciá miłá, zbawienié[KŚ]. braciá (NVSg);
brat - brat; bliźni. Ján jeſt naß brat[RPo]. brat (NSg); brata (GASg); bratu (DSg); bracie (VSg); bratoma (DIDu); bratów (GPl); bratóm (DPl); braty (IPl);
brózda - bruzda, rynna. Mikołáj pooráł ßeſć brózd, to jeſt rozoráł granicø prawǿ[RPy]. brózd (GPl);
brzég - brzeg. piaſek, jenƶe jeſt w poſrzód morza i w brzedze morſkiém[BZ]. brzegu (GSg); brzedze, ~u (LSg); brzegy (APl);

Cc

cudo - cud. w jego ucießném wielikých cúd czyniení[KŚ]. cuda (NAVPl); cúd (GPl);

Ćć

CZcz

czas - czas. w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali[KG]. czas (NASg); czasu (GSg); czasów (GPl); czasy (APl);
człowieczſtwo - ludzkość. w czem bujać moƶe naße mdłé człowieczſtwo?[KŚ]. człowieczſtwo (NAVSg);
człowiek - człowiek. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiekowi (DSg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl);
człowieczý - człowieczy, ludzki. jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo[KŚ].
cztyrdzieſci - czterdzieści. Dzirzƶek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie[RPy]. cztyrdzieſtymi (I);
czyſć - czytać. czcie ſiø tako we kſiøgach ſødských: […][KŚ]. czcie (3SgPrs);

Dd

dać - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy[Br]. dać (Inf); da (Imp1Sg?);
dach - dach. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegielný w dachu[PF]. dachu (LSg);
dár - dar. dary jemu wzdali, bo król ßczodrzéjßý[KŚ]. daru (GSg); darem (ISg); dary (APl);
dca? dcóra? - córka. nie bødzieß w niem czynić ſwégo dziáła ty i ſýn twój, i dcóra twá, […][BZ]. dcóra (NSg);
dlá, dziela - z powodu. ciebie dlá, człowiecze, dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br].
dobrý - dobry. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. dobré (fGg);
dóm - dom. upojeni bødǿ ot ƶyznoſci domu twégo[PF]. dóm (NASg); domu (GSg); domu (DSg); domem (ISg); domu (LSg); domowie (NVPl); domy (APl); domiech (LPl);
dróga - droga. bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl);
duch - duch. ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu[PF]. duchu (DSg);
dußa - dusza. bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojé[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg);
dým - dym. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dým (NASg);
dzinſia - dziś. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ].
dziéciø - dziecię, dziecko. ociec i mać wiøce-ć oni młodßé dziéciø miłujǿ niƶli starßé[KG]. dziéciø (NAVSg); dziéciøcia (GSg); dziéciøciu (DLSg); dziéciøciem (ISg);
dzień - dzień. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwárczek zeſchły ſǿ[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dniu, ~owi (DSg); dniem (ISg); dnie (LSg); dniu (GLDu); dniowie (NPl); dniów (GPl); dnióm (DPl); dni (APl); dniech (LPl);
dziewſtwo - dziewictwo. Ján ſjacháw s dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa].
dzíw - cud. wychwálcie Boga a powiádájcie wßytki dziwy jego[BZ]. dzíw (NASg); dziwem (ISg); dziwów (GPl); dziwy (APl); dziwy (IPl); dziwiech (LPl);

Gg

Goſpodzin - Pan. zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßém ſirzcu mojem[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg);
gorze - nieszczęście, biada. gorze ſiø nám stało![ZL]. gorze (NAVSg); gorza (DSg);
gorzký - gorzki. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. gorzkých (GPl);
grzéch - grzech. mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ[KŚ]. grzécha (GSg); grzécha (NAVDu?); grzéchy (NAPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzéßech (LPl);
grzéßný - grzeszny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl);
grziwna - grzywna. Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawø we cztyrzich grziwnach a w ßeſci ſkot[RPo]. grziwnø (ASg); grziwnie (NAVDu); grziwny (NAVPl); grziwien (GPl); grziwnami (IPl); grziwnach (LPl);
gwáłt - przemoc. Ján ſjacháw ſ dobrowolné drógy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa]. gwáłtem (ISg);
gwiázda - gwiazda. uźrzéwßy gwiázdø, w drógø ſǿ wſtǿpili[KŚ]. gwiázda (NSg); gwiázdø (ASg); gwiázdy (NAVPl); gwiázd (GPl); gwiázdám (DPl);

Hh

CHch

chléb - chleb; pożywienie. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg); chlebem (ISg); chlebie (LSg); chlebowie (NPl); chlebów (GPl); chleby (APl); chleby (IPl);
chwáła - chwała. ta ſłowa pißé ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. chwáłø (ASg);

Jj

jachać - jechać. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo]. jachać (Inf);
jeſć - jeść. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. jádł (mSgPst);
jimiø - imię. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienie, ~a (GSg); jimieniu (DSg); jimieniem (ISg); jimienie (LSg); jimiona (NAVPl); jimión (GPl); jimionach (LPl); jimiony (IPl);
jiný - inny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. jinégo (nGSg); jiných (fGPl);
jiſtý - prawdziwy. a ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówiona oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ].
jøzyk - język. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. jøzyk (NASg); jøzyka, ~u (GSg); jøzyku, ~owi (DSg); jøzykem (ISg); jøzyku (LSg);

Kk

kamiéń? - kamień. tyƶe kamienie ot morza byli przinieſli[KG]. kamienie (NAVPl);
kamienié - kamienie. Weźmicie-ƶ wy to złoto i to drogé kamienié a ſprzedájcie-ƶ wy je[KG]. kamienié (NAVSg);
kegdy - kiedy. kegdy by s nim nie býł albo ſgodzić nie mógł[RPy].
kerz - krzew. - widziáł Mojiƶeß we krzu połajǿcégo[KŚ]. krzu (LSg);
kobyła - kobyła. Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. kobyłø (ASg);
kóń - koń. Ján ſtawiáł Marcinowi ty konie, czſo je Jánuß wyrøczýł, a ón jich nie chciáł przijǿć[RPy]. kóń (NASg); koniu (LSg); koni (GPl); konie (APl);
koráb́ - łódź, okręt. uczýń ſobie koráb́ z drzewa heblowanégo[BZ]. koráb́ (NASg); korabia (GSg); korabiu (LSg); korabiów (GPl); korabioch (LPl);
koſciół - kościół (budynek); kościół (instytucja). poſpießychǿ ſiø do koſcioła na modlitwø przed Boga wßemogącégo[KŚ]. koſciół (NASg); koſcioła (GSg); koſciołu (DSg); koſciele (LSg); koſciołów (GPl); koſciołóm (DPl); koſcioły (APl); koſcielech (LPl);
kromie - oprócz (+G.). zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
król - król. i mówí ewanjeliſta ſwiøtý pod obrazem trzi króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?[KŚ]. król (NSg); królewi, ~u (DSg); królem (ISg); króla (NAVDu); królu (GLDu); króloma (DIDu); królowie (NVPl); króléw (GPl); królóm (DPl); króle (APl); królmi (IPl); królech (LPl);
królewic - królewicz. bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie[KŚ]. królewica (GSg);
królewſtwo - królestwo. po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ[KG]. królewstwu (DSg);
kry - krew. kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie[Br]. kry (NSg); krwie (GSg); kreẃ (ASg); krwiǿ (ISg); krwi (LSg);
Kryſt - Chrystus. a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzić z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný[KG]. Kryst (NSg);
kſiǿdz - ksiądz. Pietrasz wrøczýł wßytky liſty kſiødzu biskupowi, jako mu ſlubíł[RPo]. ksiødzu (DSg);
kſiǿƶø - książę. gdy-ƶ-ci ſiø którému królewi albo kſiǿƶøciu ſýn narodzí, tedy-ć […][KG]. kſiǿƶøciu (DSg); kſiǿƶøta (NPl);
kſiǿƶøcý - książęcy. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt kſiǿƶøcégo rodu býł[KG].

Ll

lato - lato; rok. trzi lata minøła[RPy]. lecie (NAVDu); lata (NAVPl); lát (GPl); latóm (DPl); laty (IPl); leciech (LPl);
ludzié - ludzie. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. ludzié (NPl); ludzí (GAPl); ludziém (DPl); ludźmi (IPl); ludziech, ~ioch (LPl);
ludzſký - ludzki. Synowie ludzßczý, zøby jich czyn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl);

Łł

łokeć - łokieć. A udziałáł Beseleel skrzíniø […], majǿcǿ półtrzeciá łokcia na dłúƶǿ a półtora na ßýrz, a wzwyß półtora łokcia[BZ]. łokeć (NASg); łokcia (GSg); łoktu (GLDu); łoket, łoktów, łokci (GPl); łokćmi, łokty (IPl);

Mm

mać - matka. Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy[RKa]. mać (NSg); macierze (GLSg); macierzy (DSg); macierz (ASg); macierzǿ (ISg);
miecz - miecz. Synowie ludzßczý, zøby jich czyn a ſtrzały, a jøzyk jich miecz oſtrý.[PF]. miecz (NASg);
miedzy - między (+N./B.). kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
mír - pokój. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. mír (NASg); miru (GSg); mirem (ISg);
modlitwa - modlitwa. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. modlitwø (ASg);
morze - morze. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. morza (GSg); morzi (LSg);
mǿƶ - mężczyzna; mąż; człowiek. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na dródze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF]. mǿƶ (NSg); møƶa (GASg); møƶu (DSg); møƶu (LSg); møƶowie (NPl); møƶy, ~ów (GPl); møƶóm (DPl); møƶe (APl); møƶoch (LPl);
myſl - myśl. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. myſli (APl);
myſlić - myśleć. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. myſlić (Inf);

Nn

niebo - niebo. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. niebo (NAVSg); nieba (GSg); niebem (ISg); niebie (LSg); niebioſa (NAVPl); niebiós (GPl);
nieprzijaciél - nieprzyjaciel. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF]. nieprzijaciela (GASg); nieprzijacielem (ISg); nieprzijacielé (NPl); nieprzijacioły (IPl);
noc - noc. we dnie i w nocy[PF]; nocy (GLSg);
nocſia - tej nocy. jiƶ-ci ſiø nocſia naß zbawiciél jeſt býł narodzíł s królewny niebieské[KG].
noga - noga. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. noga (NSg); nogy (GSg); nogø (ASg); nodze (LSg); nodze (NAVDu); nóg (GPl); nogy (NAVPl); nogám (DPl); nogami (IPl); nogach (LPl);
noſić - nosić. ſłyß modlitwø, jǿƶ noſimy[Br]. noſimy (1PlPr);
nynie - teraz. jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].

Oo

ociec - ojciec. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg);
oko - oko. mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje[KŚ]. oko (NAVSg); oczy (NAVDu); oczú (GLDu); oczyma (DIDu);
ot - od. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł[KŚ].

Óó

Pp

pán - pan. bo u Pana miłosirzdzié i opłwité u niego otkupienié[PF]. pán (NSg); pana(GASg); panem (ISg); panie (VSg); pany (APl);
páznogeć - paznokieć. ona ogolí ſobie krzczycø a oſtrziƶe páznogcie[BZ]. páznogcia (GSg); páznogcie (NAVPl);
piéniǿdze - pieniądze. to było tako dobre jako ty pieniądze[RPy]. piéniǿdze (NPl); piéniødzy (GPl);
poczǿć - zacząć, rozpocząć. poczøchǿ ſiø modlić, jiƶby je Bóg zbawíł ot mocy króla pogańſkégo[KŚ]. poczøchǿ (3PlAor);
poczǿtek - początek. jenƶe przez poczǿtka s Bogem Oćcem jeſt-ć królewáł[KŚ]. poczǿtek (NASg); poczǿtka (GSg); poczǿtku, ~ce (LSg);
polský - polski. awa tych ſłów wýkłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. polský (mASg);
pomoc - pomoc. poſłáł jim na pomoc anjeła ſwégo ſwiøtégo[KŚ]. pomoc (NASg);
popiół - popiół; potaż. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. popiół (NASg);
przecz - dlaczego. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzijaciél?[PF].
przez - bez (+G.); przez (+A.). ſwiøtý Ján jeſt-ci ón býł ſto lát przez jednego lata ſtár[KG].
przijaciél - przyjaciel. tako wiøc jego mać s ſwými przijacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili[KG]. przijacielé (NPl); przijacioły (IPl);
pwać - ufać. dußa moja pwała w Pána[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst);

Rr

ráj - raj. ón s ſwiøtým Jánem półtrzeciá ſta lát w raju býł[KG]. raju (GSg); raju (LSg);
rana - rana. Tomiſłáw na dobrowolné dródze zaßedł Mikołajewi ſamoßóst i dáł mu dwie ranie[RPy]. ranø (ASg); ranie (NAVDu); rán (GPl);
rok - rok. on raczýł nás ſiego dnia i ſiego roku we zdrowí, wiesielí dopuścić[KG]. roku (GSg);
rozumieć - rozumieć. my nie rozumiemy po niemieczſku[RPo]. rozumiemy (1PlPr);
røka - ręka. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. røka (NSg); røky (GSg); røkø (ASg); røce (LSg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkama (DIDu); rǿk (GPl);

RZrz

rzec - powiedzieć. prorok Dawíd, uznamionáw o jego ſilném ubóƶſtwie, jeſt-ć ſwiadeczſtwo dáł, rzeka […][KŚ]. rzecze (3SgAor); rzeka (mNSgPrtPrs); rzekø (1SgFut); rzeczeß (2SgFut); rzeczecie (2PlFut);
rzéka - rzeka. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. rzéka (NSg); rzéce (DLSg); rzékami (IPl); rzékach (LPl);

Ssſ

ſiemiø - nasiono; nasienie. ſiemiø jich na wieky zprawiono bødzie[PF]. ſiemiø (NAVSg); ſiemienia (GSg); ſiemieniu (DSg); ſiemieniem (ISg); ſiemieniu (LSg);
ſioſtra - siostra. kaƶdý, jen opuſcí dóm, brata, oćca, matkø, ſioſtry albo rolǿ prze mé jimiø, ſtokroć tele weźmie[KWŚ]. ſioſtra (NSg); ſioſtry (GSg); ſieſtrze (DLSg); ſioſtrø (ASg); ſioſtrǿ (ISg); ſioſtry (NAVPl);
ſirzdce - serce. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzinſia zawołáł[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg);
ſkot - bydło. Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røky, jako ſǿd ſkázáł[RPo]. ſkot (NASg);
ſkóra - postać zewnętrzna. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
ſłowo - słowo. ta ſłowa pißé mǿdrý Salomon[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowu (DSg); ſłowem (ISg); ſłowie (LSg); ſłowie (NAVDu); ſłowa (NAVPl); ſłów (GPl); ſłowy (IPl); ſłowiech (LPl);
ſługa - sługa. bǿdź podnóƶkem ſługám twých bratów[BZ]. ſługa (NSg); ſługy (GSg); ſłudze (DLSg); ſługø (ASg); ſłudzy (NVPl); ſłúg (GPl); ſługám (DPl); ſługy (APl); ſługami (IPl); ſługach (LPl);
ſłuńce - słońce. ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. słuńca (GSg);
ſłza - łza. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſłez (GPl); ſłzy (NAVPl); ſłzami (IPl); ſłzach (LPl);
ſmirzć - śmierć. jidzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczné ſmirzci zbawíł[KŚ]. ſmirzci (GSg);
ſǿſiád - sąsiad. wſtanø i s jinými ſǿſiady[RPo]. ſǿſiady (IPl);
ſwiat - świat. a dać raczy, jegoƶ prosímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. ſwiat (NASg); ſwiata (GSg); ſwiatu (DSg); ſwiecie (LSg);
ſwiéca - świeca. uczyníł Bóg dwie ſwiécy wielicý[BZ]. ſwiécy (NAVDu); ſwiéc (GPl);
ſwiøtý - święty. ale w ſwiøtém piſaní cztwiorakým ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […][KŚ].
ſýn - syn. czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dzieſiøć grziwien[RPo]. ſýn (NSg); ſyna (GASg); ſynowi (DSg); ſynem (ISg); ſynu (LSg); ſynu (VSg); ſynu (GLDu); ſynoma (DIDu); ſynowie (NPl); ſynów (GPl); ſynóm (DPl); ſyny (APl); ſynmi, ſyny (IPl); ſynech ~iech? (LPl);

ẞß

ßkoda - szkoda, strata. Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół jednegonadſcie grziwien[RPo]. ßkody (GSg); ßkód (GPl); ßkodzie (LSg);
ßukać - szukać. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. ßukajǿcý (mPrtActPrs);

Tt

tamo - tam. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF].
togodlá - dlatego. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ].
trzimać - trzymać. Halƶka trzimá ode cztýr lat dziedzinø s pokojem, a Smichna k tej nie má niczs[RKr]. trzimá (3SgPr);

Uu

ucho - ucho. naſtrojenié jich ſirzca ſłyßało jeſt ucho twoje[PF]. ucho (NAVSg); ucha (GSg); ußy (NAVDu); ußú (GLDu); ußyma (DIDu);
úſta - usta. Goſpodnie, wargy moje otwórz, a úſta moja zjawiǿ chwáłø twojø[PF]. úſta (NAVPl); úſt (GPl); úſtóm (DPl); úſty (IPl); úſciech (LPl);

Ww

weźrzeć - wejrzeć. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. weźrzáł (mSgPst);
wiciøƶstwo - zwycięstwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶstwo, mocné włodyczstwo, wieliké bogatstwo[KŚ].
wiedzieć - wiedzieć. Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS].
wieprz - wieprz. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała paſć[RPy]. wieprz (ASg);
wolá - wola. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. wolá (NSg); wolé (GSg); wolí (LSg);
wół - wół. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ]. wół (NSg); wołu (GSg); wołu (ASg); wołem (ISg); woły (APl); wołów (GPl); woły (IPl); wolech (LPl);
wǿƶ - wąż. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl);
wóz - wóz. jako-ḿ já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma samowtór[RWa]. wozóma (DIDu);
wróbl - wróbel. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegielný w dachu[PF]. wróbl (NSg);
wróg - wróg. nieprzijaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo[KŚ]. wrodzy (NPl); wrogów (GPl); wrogóm (DPl);
wrzemiø - czas. i to uznaje, kegdy ſgrzeßýł, w kaké wrzemiø ſgrzeßýł, kylkokroć ſgrzeßýł[KŚ]. wrzemiø (NAVSg);
wzchód - wschód (słońca); wschód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. wzchodu (GSg);
wzdać - oddać, złożyć. obietnicø Bogu wzdachǿ[KŚ]. wzdachǿ (3PlAor); wzdali (3PlPst);

Zz

zabić - zabić; ubić. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała paſć[RPy]. zabiła (fSgPst);
záchód - zachód (słońca); zachód (kierunek). ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. záchodu (GSg);
zákón - prawo. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. zákonie (LSg);
zdrzucić - zrzucić. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
ziemia - ziemia; ląd. poſtawi prawǿ nogø na morzi a lewǿ na ziemi[KŚ]. ziemie (GSg); ziemiø (ASg); ziemiǿ (ISg); ziemi (LSg);

Źź

źrzebiec - źrebię Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. źrzebiec (NASg);
źrzeć - patrzeć. oczy jego na ubogégo źrzíta[PF]. źrzíß (2SgPrs); źrzíta (3DuPrs);

Ƶƶ

ƶona - kobieta; żona. opięć zdziáł Adám jimiø ſwéj ƶenie Jewa[BZ]. ƶona (NSg); ƶony (GSg); ƶenie (DLSg); ƶonø (ASg); ƶonǿ (ISg); ƶenie (NAVDu); ƶonoma (DIDu); ƶony (NAVPl); ƶón (GPl); ƶonám (DPl); ƶonami (IPl);

Kanon tekstów języka staropolskiego

[BG] Bulla Gnieźnieńska. Bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst został napisany w języku łacińskim.
[Br] Bogurodzica. Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku.
[BZ] Biblia Królowej Zofii. Najstarsza zachowana próba przetłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Została wykonana na zlecenie żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii Holszańskiej. Przekład ukończony został w latach 1453–1455. Jednym z autorów tłumaczenia był kapelan królowej Andrzej z Jaszowic.
[KG] Kazania Gnieźnieńskie. Zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
[KŚ] Kazania Świętokrzyskie. Polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim.
[KWŚ] Kazanie na dzień Wszech Świętych. Obszerne polskie kazanie zachowało się w łacińskim rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Pradze z połowy XV wieku. Poprzedza go polski przekład fragmentu Ewangelii św. Mateusza o błogosławieństwach. Cały zabytek wykazuje mazowieckie cechy językowe.
[LŚ] Lament Świętokrzyski. Znany również jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem, albo Posłuchajcie Bracia Miła. Utwór z XV wieku.
[MD] Maryja, czysta dziewice. Po Bogurodzicy jest to najstarsza nasza pieśń maryjna; powstała przypuszczalnie już w XIV stuleciu, na co wskazują liczne archaizmy leksykalne i gramatyczne.
[PF] Psałterz Floriański. Psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki) zapisane na 296 pergaminowych kartach.
[PK] Psałterz krakowski. Anonimowy psałterz w języku polskim pochodzący z rękopisu powstałego prawdopodobnie w latach 1470-1480. Psałterz ten został wydany w Krakowie w 1532 roku przez Hieronima Wietora oraz ponownie w roku 1535.
[PP] Psałterz Puławski. Polski przekład Księgi Psalmów powstały pod koniec XV wieku. Nie jest znany jego autor, ani dokładny czas powstania.
[RKa], [RKr], [RKo], [RWa], [RWr], [RL], [RPy], [RPo] Roty sądowe kaliskie, krakowskie, kościańskie, warszawskie, wrocławskie, legnickie, pyzdrskie i poznańskie. Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.
[Roz] Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku.
[SU] Skarga umierającego. Średniowieczna pieśń eschatologiczna zapisana w formie abecedariusza, powstała po roku 1424 (przypuszcza się, że ok. 1470). Autor nieznany. Istnieje w dwóch przekazach, płockim i wrocławskim.
[ZL] Zdania legnickie. Dwa średniowieczne zdania w języku polskim przytoczone w opisie bitwy pod Legnicą w Rocznikach Jana Długosza.
[ZS] O zachowaniu się przy stole. Wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie. Utwór napisany przed 1415.

Język staropolski