Język turgiski

język turgiski turgis leh
Utworzenie:	Obcy w 2018
Liczba użytkowników	116 000 000
Sposoby zapisu:	łaciński
Typologia:	średnio fleksyjny, szyk zasadniczo SVO
Klasyfikacja:	języki indoeuropejskie języki romańskie języki zachodnioromańskie język turgiski
Status urzędowy
Język urzędowy :	Republika Południowo-Zachodnia, Mikronezja Wielka, Mikronezja Mała, Turkija, Las Palmas, Nepal Istanbudzki
Język pomocniczy :	Republika Południowa, Meden
Oficjalna regulacja:	Akademia Języka Turgiskiego (Antoirau dë-a turgiŝe lehe)
Kody
Conlanger–1	trg
Lista conlangów

Język turgiski (też turkiski, turkijski lub tureski) — język należący do rodziny języków romańskich. Z jednej strony język zachował częściowo odmianę przez przypadki i skalkował wiele rdzeni łacińskich, z drugiej zaś zaszły w nim dość poważne zmiany fonetyczne i gramatyczne. Chociaż pewne cechy turgiskiego przypominają po trochę każdy ze znanych języków romańskich - kataloński, portugalski, hiszpański, francuski, rumuński czy włoski, to w ogólności wygląda on bardzo odmiennie. Dodatkowo na turgiszczyznę nałożył się w małym stopniu substrat senderoski, co wywarło wpływ głównie na leksykę.

Język turkiski jest językiem oficjalnym (licząc od zachodu) w Republice Południowo-Zachodniej, Mikronezji Wielkiej, Mikronezji Małej, Turkii, Las Palmas i Nepalu Istanbudzkim (w ostatnim łącznie z istanbudzkim i szemierskim), używa go ogólnie ponad 110 mln ludzi na Wyspach. Jest dość zróżnicowany dialektalnie, głównie w odniesieniu do odmian narodowych. Pierwsze zapiski w turgiskim datuje się na ok. VII wiek. Jeżeli nie wspomniano inaczej, artykuł opisuje wersję obowiązującą w Turkii.

Fonetyka

Język turgiski charakteryzuje się dość małym inwentarzem głosek, jednak zawiera dużo dyftongów.

Spółgłoski

	wargowe		zębowe, dziąsłowe		zadziąsłowe, palatalne		welarne
nosowe		m		n
zwarte	p	b	t	d			k
szczelinowe	f	v	s	z	ʃ		x	ɣ
półotwarte		w				j
boczne				l
uderzeniowe				ɾ

Samogłoski

	przednie	środkowe	tylne
przymknięte	i		u
średnie	e	ə	o
otwarte		a

Zjawiska fonetyczne

W turgiskim zachodzą dwa najważniejsze zjawiska:

• ubezdźwięcznienie spógłosek wygłosowych;
• wokalizacja przednia — głoska /ə/ powoduje wokalizację następującej po niej spółgłoski /ɾ/, /l/, /m/ lub /n/, czyli [r̩], [l̩], [m̩], [n̩], o ile po niej nie następuje samogłoska.

Akcent wyrazowy

Akcent w języku turgiskim zasadniczo przypada albo na przedostatnią, albo na ostatnią sylabę wyrazu, w nielicznych przypadkach może padać na przedostatnią. Akcent z reguły nie jest oznaczany na piśmie, chociaż są przypadki, kiedy stosuje się do jego oznaczania tzw. brewis. Przyimki i zaimki same nigdy nie tworzą samodzielnego akcentu, tylko wchodzą w zestrój akcentowy z sąsiadującym wyrazem.

Pisownia

Obowiązuje następujący zestaw liter:

• a /a/, b /b/, c /k/, d /d/, e /e/, f /f/, g /g/, h /x/, i /i, j/, l /l/, m /m/, n /n/, o /o/, p /p/, r /ɾ/, s /s/, t /t/, u /u, w/, v /v/, ë /ə/, ŝ /ʃ/

Liter z /z/, x /ks/, q /kw/, k /k/, w /w/, j /j/ używa się tylko w wyrazach obcego pochodzenia.

Wymowa liter i oraz u

Jeżeli obok litery i lub u znajduje się samogłoska a, e lub o stosujemy wymowę spółgłoskową. W przypadku spotkania się u z i najczęściej, choć nie zawsze druga z liter jest wymawiana spółgłoskowo. Szczególnym przypadkiem jest zastosowanie w pisowni tremy.

Trema

Nieakcentowane litery i oraz u mogą być zapisane z tremą, tzn. ï i ü (ë jest traktowane jako osobna litera). Wtedy to oznacza, że litery te muszą być wymawiane samogłoskowo pomimo sąsiadującej samogłoski. Warunek braku akcentu jest ważny, ponieważ w przeciwnym wypadku stosuje się niżej opisany brewis. W Rep. Poł-Zach. i Mikronezjach nie stosuje się tremy i ją się zastępuje grawisem.

Grawis

Każda samogłoska poza ë może być zapisana z grawisem, tj. à, è, ì, ò, ù. Jest on zapisywany wtedy, jeśli istnieje inny wyraz zapisany identycznie, lecz akcent pada na inną głoskę. Grawis jest stosowany również zamiast tremy w celu narzucenia samogłoskowej wymowy literom i oraz u, co najmniej w sylabach akcentowanych.

Litera ë

Litera ë:

• powoduje proces wokalizacji, jeśli następuje po niej r, l, m lub n + inna spółgłoska,
• jest niema, jeśli po usunięciu tej litery tworzy się łatwa lub średnio trudna do wymówienia zbitka spółgłoskowa,
• w przeciwnym przypadku jest wymawiana.

Istnieją niewielkie wyjątki od tych reguł.

Dywiz

Dywiz (-) jest stosowany bardzo często w turgiszczyźnie. Stosuje się go głównie do rozdzielania w pisowni synkopowanych zaimków (rodzajniki też się wliczają) oraz do zapisywania kontrakcji przyimka z inną częścią mowy.

Morfologia

Język turgiski należy do języków średnio fleksyjnych. Na tle innych romańskich wyróżnia się głównie bardziej zubożałą koniugacją i bogatszą deklinacją.

Czasownik

We współczesnym turgiskim nie istnieje forma bezokolicznika, najczęstszym odpowiednikiem polskiego bezokolicznika jest konstrukcja ho + odmieniony przez osoby czasownik. Poza tym cały system uległ gruntownym reformom. Mimo to widać zachowany z łaciny system czterech koniugacji. Należy czasami zapamiętać temat "pod akcentem" i "przed akcentem", podobnie jak w innych romańskich (tzw. but). Widać również o wiele mniejszą tendencję niż w innych romańskich do stosowania czasów złożonych. Nie jest wymagane przy koniugowaniu podawanie podmiotu, ale tyczy się to tylko pierwszej i drugiej osoby.

Czas teraźniejszy oznajmujący

Wyróżniamy zasadniczo cztery koniugacje. Jednak należy pamiętać o wielu wymianach samogłoskowych i spółgłoskowych, jak również o zjawisku zwanym inkorporowaniem zaimków, zachodzącym dla czasowników przechodnich lub zwrotnych.

Koniugacja I (< *-āre)

Obejmuje największą część czasowników, w tej grupie znajdują się wyłącznie czasowniki regularne.

Odmiana zwykła

Obowiązuje przedstawiony w tabeli zestaw końcówek, na przykładzie czasownika gat (śpiewać). Akcent zaznaczono podkreśleniem.

	l. poj.	l. mn.
1.os.	gat (∅)	gateu
2.os.	gats	gatet
3.os.	gat (∅)

Odmiana z przegłosem

Mogą w tej grupie zdarzyć czasowniki zmieniające rdzenną samogłoskę. Wtedy w całej l.poj. i 3.os.mn. mamy samogłoskę u lub i, która odpowiada w 1. i 2.os.mn. samogłosce odpowiednio o lub e (por. hiszp. siento — sentimos). Jako przykład jest użyty czasownik sun (marzę).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	sun (∅)	soneu
2.os.	suns	sonet
3.os.	sun (∅)

Alternacje

2.os.poj.

• jeżeli temat jest zakończony na l/n/r + d/t, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. ŝolt (słucham) — ŝols (słuchasz, nie: *ŝolts).
• jeżeli temat jest zakończony na:
  • s/ŝ/v/h,
  • st/ŝt/vt/ht,
  • dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
  • samogłoskę + i/u + l/m/n/r,
  • co najmniej trzy spółgłoski,

wtedy pojawia się końcówka -es, rozszerzona o e, np. pis (myślę) — pises (myślisz, nie: *piss).

1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.

• jeżeli temat w innych formach jest zakończony na st/ŝt/vt/ht, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. iŝ (rzucam, nie: *iŝt) — iŝtes (rzucasz).
• jeżeli temat jest zakończony na:
  • dwie spółgłoski, przy czym nie jest to żadna z kombinacji st/ŝt/vt/ht,
  • dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od l/m/n/r,
  • co najmniej trzy spółgłoski,

wtedy należy wstawić końcówkę -u, np. goudu (myślę, nie: *goud) — gouds (myślisz).

1.os.mn., 2.os.mn.

• jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na g, np. seuc (schnę) — seugeu (schniemy, nie: *seuceu).

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Jeżeli czasownik wymaga dopełnienia bliższego lub jest nieprzechodni i wymaga dopełnienia dalszego z dë, obowiązkowe jest wchłanianie zaimków do czasownika.

Jeżeli czasownik zaczyna się od spółgłoski, obowiązuje tabela poniżej. Akcentowanie pozostaje bez zmian w porównaniu z samodzielnymi formami. Przykład jest dla czasownika gat dë (śpiewam o).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	gatu-m	gatu-t	gat-i	gat-a	gatu-n	gatu-v	gat-is	gat-as	gatu-s
2.os.lp.	gate-m-s	gate-t-s	gate-i-s	gats-a	gate-n-s	gate-v-s	gats-is	gats-as	―
1.os.mn.	―	gate-t-u	gate-i-u	gateu-a	gate-n-u	gate-v-u	gateu-s	gateu-as	gate-s-u
2.os.mn.	gate-m-t	―	gate-i-t	gatet-a	gate-n-t	gate-v-t	gatet-s	gatet-as	gate-s-t

Należy również pamiętać o tym, że zostają anulowane wszelkie alternacje z wyjątkiem:

• odrzucania w 2.os.lp. d/t,
• dorzucanie w 2.os.lp. końcówki -es w przypadku, jeśli temat się kończy:
  • dwiema spółgłoskami, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r/s,
  • spółgłoską + l/m/n/r/s,
• wymiany c : g.

Jeżeli natomiast czasownik zaczyna się od samogłoski, obowiązuje w większości przypadków inne umiejscowienie zaimków. Akcentowanie pozostaje bez zmian w porównaniu z samodzielnymi formami. W przykładzie jest czasownik aristu (zatrzymuję).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	m-aristu	t-aristu	i-aristu	arist-a	n-aristu	v-aristu	arist-is	arist-as	s-aristu
2.os.lp.	m-aristes	t-aristes	i-aristes	arists-a	n-aristu	v-aristu	arists-is	arists-as	―
1.os.mn.	―	t-aresteu	i-aresteu	aresteu-a	n-aresteu	v-aresteu	aresteu-s	aresteu-as	s-aresteu
2.os.mn.	m-arestet	―	i-arestet	arestet-a	n-arestet	v-arestet	arestet-s	arestet-as	s-arestet

Tak samo należy anulować wspomniane wyżej alternacje, ale tylko w sytuacji, kiedy zaimek dołączamy po rdzeniu.

Koniugacja II (< *-ēre)

Do tego typu należy tradycyjnie wyłącznie kilka czasowników, sporo z nich przeszło do koniugacji III.

	"leżę"	"cierpię, boli"	"lubię"	"chcę"	"ruszam"	"siedzę"	"widzę"	"mogę"	"jestem"
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	ias (∅)	dul (∅)	val (∅)	vul (∅)	muv (∅)	siu	veu	pus (3.os.poj.) put	su (3.os.poj.) es
2.os.lp.	iasës	duls	vals	vuls	muvës	sis	ves	puts	es
1.os.mn.	iaseu	doleu	valeu	volmu	movmu	semu	vemu	posu	sus
2.os.mn.	iaset	dolet	valet	volt	movt	set	vet	post	est

Formy inkorporowane trzy pierwsze czasowniki tworzą jak w I koniugacji, natomiast vul, muv i veu jak w III koniugacji.

Koniugacja III spółgłoskowa (< *-ere)

Dość obszerna koniugacja. Sporo czasowników z grupy I i II przeszło do tego typu.

Odmiana

Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika gor - biegam):

	l. poj.	l. mn.
1.os.	gor (∅)	gormu
2.os.	gors	gort
3.os.	gor (∅)

Uwaga: czasowniki hiu (szukam), rëfiu (odnoszę się) w 3.os.mn. odrzucają końcowe u i przyjmują r, natomiast czasownik pou (kładę) 3.os.mn. odrzuca końcowe u/i i przyjmuje n.

Uwaga 2: czasownik vi (żyję) również się odmienia spółgłoskowo

Alternacje

2.os.poj.

• jeżeli temat jest zakończony na l/n/r + d/t, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. mund (gryzę) — muns (gryziesz, nie: *munds).
• jeżeli temat jest zakończony na:
  • s/ŝ/v/h,
  • dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
  • samogłoskę + i/u + l/m/n/r,
  • co najmniej trzy spółgłoski,

wtedy pojawia się końcówka -ës, rozszerzona o ë, np. gos (szyję) — gosës (szyjesz, nie: *goss).

1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.

• jeżeli temat jest zakończony na:
  • dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od l/m/n/r,
  • co najmniej trzy spółgłoski,

wtedy należy wstawić końcówkę -u, np. fiuvu (kipi, wrzeje, nie: *fiuv) — fiuvs (kipisz, wrzejesz).

1.os.mn.

• jeżeli temat w innych formach jest zakończony na:
  • l/n/r + d/t,

wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę tematu, np. mund (gryzę) — munmu (gryziemy, nie: *mundmu).

• jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na s, np. vec (wygrywam) — vesmu (wygrywamy, nie: *vecmu).

2.os.mn.

• jeżeli temat jest zakończony:
  • na d/t,
  • spółgłoską + l/m/n/r,
  • dwiema spółgłoskami, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
  • trzema spółgłoskami,

wtedy pojawia się końcówka -et, rozszerzona o e, np. dëfid (bronię się) — dëfidet (bronicie się, nie: *dëfidt).

• jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na s, np. vec (wygrywam) — vest (wygrywacie, nie: *vect)

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Przykład jest dla czasownika hiu (szukać kogoś). Pominięto formy l.poj. i 3.os.lm., ponieważ zasady ich tworzenia zbiegają się z czasownikami koniugacji I.

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.mn.	―	hiumu-t	hium-i	hium-a	hiumu-n	hiumu-v	hium-is	hium-as	hiumu-s
2.os.mn.	hiue-m-t	―	hiue-i-t	hiut-a	hiue-n-t	hiue-v-t	hiut-is	hiut-as	hiue-s-t

Przykład z samogłoską na początku jest dla czasownika ahiu (przyjmuję). Podobnie pominięto wskazane wcześniej formy z powodu ich identyczności z koniugacją I.

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.mn.	―	t-ahiumu	i-ahiumu	ahium-a	n-ahiumu	v-ahiumu	ahiumu-s	ahium-as	s-ahiumu
2.os.mn.	m-ahiut	―	i-ahiut	ahiut-a	n-ahiut	v-ahiut	ahiut-is	ahiut-as	s-ahiut

Należy również pamiętać o tym, że zostają anulowane wszelkie alternacje z wyjątkiem:

• odrzucania w 1.os.mn. d/t,
• dorzucanie w 2.os.mn. końcówki -et w przypadku, jeśli temat się kończy:
  • spółgłoską + l/m/n/r/d/t,
• wymiany c : s.

Uwaga: Jeżeli rdzeń jest zakończony literą u lub i, nie dostawiamy -u- w inkorporowanych formach dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn.

Uwaga 2: Zostają nieregularne formy 3.os.mn.,

Koniugacja III spółgłoskowa (< *-ere)

Dość obszerna koniugacja, podobnie jak w wersji spółgłoskowej.

Odmiana

Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika drau - ciągnę):

	l. poj.	l. mn.
1.os.	drau	dramu
2.os.	dras	drat
3.os.	drau

Uwaga: czasowniki fau (robię), au (mam), dou (daję) i iu (idę) mają w 3.os.lp. postaci odpowiednio fa, a, da oraz i.

Uwaga 2: w czasowniku dou rdzeniem jest da-. Forma 1.os.lp. jest wyjątkiem.

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Jedyna różnica w porównaniu do typu spółgłoskowego jest dla 2.os.lm.

Przedstawiony zostanie czasownik blau (uwielbiam).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
2.os.mn.	bla-m-t	―	bla-i-t	blat-a	bla-n-t	bla-v-t	blat-s	blat-as	bla-s-t

Przykład dla samogłoski reprezentuje czasownik adrau (przyciągam).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
2.os.mn.	m-adrat	―	i-adrat	adrat-a	n-adrat	v-adrat	adrat-s	adrat-as	s-adrat

Uwaga: Czasowniki nieregularne w 3.os.poj. tracą nieregularność.

Koniugacja IV spółgłoskowa (<*-īre)

Do tej koniugacji należy podobna liczba czasowników co do koniugacji III.

Typ zwykły

Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika gab - łapię):

	l. poj.	l. mn.
1.os.	gab (∅)	gabiu
2.os.	gabs	gabit
3.os.	gab (∅)

Typ z przegłosem

Podobnie jak w koniugacji I sporo czasowników przyjmuje przegłos o : u, e : i.

	l. poj.	l. mn.
1.os.	sit (∅)	setiu
2.os.	sits	setit
3.os.	sit (∅)

Alternacje

Obowiązują bardzo podobne alternacje co w koniugacji I. Jedynie należy pamiętać, że w 2.os.lp. zamiast końcówki -es dostawiamy końcówkę -is.

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Obowiązuje tabela końcówek podana niżej dla czasownika vistu (ubieram).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	vistu-m	vistu-t	vist-i	vist-a	vistu-n	vistu-v	vist-is	vist-as	vistu-s
2.os.lp.	visti-m-s	visti-t-s	vists-i	vists-a	visti-n-s	visti-v-s	vists-is	vists-as	―
1.os.mn.	―	vesti-t-u	vestiu-i	vestiu-a	vesti-n-u	vesti-v-u	vestiu-s	vestiu-as	vesti-s-u
2.os.mn.	vesti-m-t	―	vestit-i	vestit-a	vesti-n-t	vesti-v-t	vestit-s	vestit-as	vesti-s-t

W typie samogłoskowym dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Należy też pamiętać o cofnięciu alternacji tych samych co w koniugacji I.

Koniugacja IV samogłoskowa (<*-īre)

Do tego typu należy wyłącznie kilka czasowników.

	"umieram"	"przychodzę"	"kończę"	"trzymam"	"otwieram"
1.os.poj. 3.os.poj.	mui (∅)	viu (∅)	fiu (∅)	tiu (∅)	aviu (∅)
3.os.mn.	mur (∅)	vin (∅)	fin (∅)	tin (∅)	avir (∅)
2.os.lp.	muis	vius	fius	tius	avius
1.os.mn.	mimu	vimu	fimu	timu	avimu
2.os.mn.	mit	vit	fit	tiut	avit

Formny z inkoporowanymi zaimkami wyglądają identycznie jak dla koniugacji I, w tym temat 3.os.lm. zostaje zachowany.

Czas przeszły oznajmujący

Język turgiski posiada jeden fleksyjny czas przeszły. Koniugacje w czasie przeszłym nie pokrywają się z tymi w czasie teraźniejszym. Jest on najczęściej stosowany do wszelkiego rodzaju relacji dotyczących przeszłości. Jest sporo wyjątkowych form, ujętych jako jedna koniugacja.

Koniugacja I (< *-āre)

Do niej należą wyłącznie czasowniki regularne. Jest to największa grupa czasowników.

Odmiana

Zestaw końcówek oparto na przykładzie czasownika punt (niosę).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	pontei	ponteumu
3.os.		ponter
2.os.	pontes	pontest

Zostają anulowane wszelkie przegłosy i zachodzi zawsze wymiana kończącego rdzeń c na g.

Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. końcówkę -es, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ès, np. iaurès (pracowałeś), bo iaures oznacza "pracujesz (teraz)".

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Podobnie jak w czasie teraźniejszym, tak i w czasie przeszłym istnieją formy inkorporowane. W tabelce przykład dla czasownika gat dë (śpiewam o).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj.	gate-m-i	gate-t-i	gatei-u	gatei-a	gate-n-i	gate-v-i	gatei-s	gatei-as	gate-s-i
2.os.lp.	gatè-m-s	gatè-t-s	gatè-i-s	gates-a	gatè-n-s	gatè-v-s	gates-is	gates-as	―
1.os.mn.	―	gateumu-t	gateum-i	gateum-a	gateumu-n	gateumu-v	gateum-is	gateum-as	gateumu-s
2.os.mn.	gatest-ëm	―	gatest-i	gatest-a	gatest-ën	gatest-ëv	gatest-is	gatest-as	gatest-ës
3.os.mn.	gater-ëm	gater-ët	gater-i	gater-a	gater-ën	gater-ëv	gater-is	gater-as	gater-ës

Typ samogłoskowy również istnieje. Jest on analogiczny do czasownika aristu w czasie teraźniejszym. Dodajemy prefiksy w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Koniugacja II (< *-ēre, *-ere)

Do tego typu należą wszystkie czasowniki koniugacji teraźniejszej II i III, niewymienione w koniugacji III przeszłej. Zestaw końcówek pokazano na przykładzie czasownika brid (biorę).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	brideu	bredeumu
2.os.	bredes	bredest
3.os.	brideu	breder

Zostaje zachowana alternacja c : s oraz przegłos, ale tylko w 1. i 3.os.lp. Formy inkorporowane są identyczne z koniugacją I. Czasowniki odmieniające się samogłoskowo w czasie teraźniejszym rozszerzają temat o -u.

Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. trybu łączącego końcówkę -es, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ès, np. gosès (szyłeś), bo goses oznacza "(czy) szyjesz".

Uwaga 2: jeżeli czasownik otrzymał w 1.os.lm. trybu łączącego końcówkę -eu, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, np. gòseu (szyłem), bo goseu oznacza "(czy) szyliśmy".

Uwaga 3: czasownik put (mogę) również należy do tej koniugacji i przyjmuje rdzeń put- : pot-.

Koniugacja III (< *-ēre, *-ere, *-īre)

Czasowniki z tej grupy mają rdzeń inny niż w czasie teraźniejszym. Do tej grupy należy sporo czasowników. Do tego typu należą czasowniki, które odmieniają się jak w grupie II, III i IV teraźniejszej, jeśli tylko wymieniają rdzeń w czasie przeszłym.

Odmiana

Przykład zaprezentowano dla czasownika diu (mówię).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	diŝ (∅)	diŝeu
2.os.	diŝes	diŝest
3.os.	diŝ (∅)	diŝer

Najważniejsze czasowniki

Do tej grupy należy sporo czasowników. Większość z nich zachowała nieregularny temat z łacińskiego czasu przeszłego dokonanego. Kilka czasowników jest częściowo supletywnych, tylko su (jestem) całkowicie supletywny. Oto najważniejsze z nich:

• su (jestem) — ir (byłem) — fos (byłeś)
• gau (spadam) — ge (spadałem) — t-ages (spadałeś)
• fau (robię) — fe (robiłem) — fes (robiłeś)
• goieu (zbieram) — goiè (zbierałem) — goiès (łamałeś)
• eieu (wybieram) — eiè (wybierałem) — eiès (zbierałeś)
• dou (daję) — di (dawałem) — des (dawałeś)
• veu (widzę) — vi (widziałem) — vïès (widziałeś)
• tiu (trzymam) — ti (trzymałem) — tis (trzymałeś)
• fiu (kończę) — fi (kończyłem) — fis (kończyłeś)
• mui (umierać) — mu (umierałem) — mis (umierałeś)
• viu (przychodzę) — vei (przychodziłem) — ves (przychodziłeś)
• dë-iu /de'iw/ (czytam) — dë-iei (czytałem) — ies (czytałeś)
• siu (siedzę) — sei (siedziałem) — t-ases (siedziałeś)
• sau (wiem) — sai (wiedziałem) — ses (wiedziałeś)
• sit (czuję) — sës (czułem) — sëtis (czułeś)
• riu (śmieję się) — ris (śmiałem się) — riès (śmiałeś się)
• hiu (szukam) — his (szukałem) — heses (szukałeś)
• pou (kładę) — pus (kładłem) — poses (kładłeś)
• noŝ (znam) — noi (znałem)
• gab (łapię) — geb (łapałem)
• rop (łamię) — rup (łamałem)
• vi (żyję) — viŝ (żyłem)
• diu (mówię) — diŝ (mówiłem)
• drau (ciągnę) — draŝ (ciągnąłem)
• gus (gotuję) — guŝ (gotowałem)
• fed (dzielę) — fes (dzieliłem)
• fod (topnieję, mieszam) — fus (topniałem, mieszałem)
• vec (wygrywam) — vis (wygrywałem)
• iu (idę) — vas (szedłem)
• met (kładę) — mis (kładłem)
• mund (gryzę) — muns (gryzłem)
• iuglui (włączam) — iuglus (włączałem)

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Różnice w porównaniu z koniugacją II występują dla 1. i 3.os.lp. oraz dla 1.os.lm. Przykład jest dla czasownika hiu (szukam).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.lp. 3.os.lp.	his-im	his-it	his-e-i	his-a	his-in	his-iv	his-e-is	his-as	his-is
1.os.mn.	hese-m-u	―	hese-i-u	heseu-a	hese-n-u	hese-v-u	heseu-s	heseu-as	hese-s-u

Przykład dla wyrazu zaczynającego się samogłoską jest dla przykładu ahiu (przyjmuję).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.lp. 3.os.lp.	m-ahis	t-ahis	i-ahis	ahis-a	n-ahis	v-ahis	ahis-e-is	ahis-as	s-ahis
1.os.mn.	m-aheseu	―	i-aheseu	aheseu-a	n-aheseu	v-aheseu	aheseu-s	aheseu-as	s-aheseu

Uwaga: jeśli forma 1. i 3.os.lp. kończy się samogłoską, to dodajemy grawis do tej samogłoski oraz ewentualnie zmieniamy samogłoskowe i we wszystkich końcówkach na ë, np. vi-ët (widziałem cię, nie: *vi-it), vì-a (widziałem ją, nie: *vi-a).

Koniugacja IV (< *-īre)

Czasowniki należące do tej koniugacji są całkowicie regularne.

Odmiana

Poniżej zaprezentowano odmianę na przykładzie czasownika vistu (ubieram).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	vestei	vestiumu
3.os.		vestir
2.os.	vestis	vestist

Tak samo jak w koniugacji I wszystkie czasowniki, które uzyskały przegłos w czasie teraźniejszym, tracą go.

Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. końcówkę -is, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ìs, np. pantìs (wychodziłeś), bo pantis oznacza "wychodzisz (teraz)".

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Formy z inkorporowanymi zaimkami są analogiczne jak dla I koniugacji przeszłej. Jedyna różnica występuje dla 2.os.lp. Przykład dla czasownika vistu (ubieram).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
2.os.lp.	vesti-m-s	vesti-t-s	vestis-i	vestis-a	veste-n-u	veste-v-u	vestis-e-is	vestis-as	―

W typie samogłoskowym dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Czas teraźniejszy łączący

W porównaniu do innych języków romańskich tryb łączący stosujemy nieco częściej niż w innych romańskich, jednak w nieco odmiennych okolicznościach.

Ogólne informacje o trybie łączącym

Tryb łączący ma mnóstwo zastosowań.

Należy zauważyć, że czasowniki wyrażające bezokolicznik "dziedziczą" tryb łączący po nadrzędnym czasowniku, np. sas a gosës (umiesz szyć) ― saues a goses (czy umiesz szyć).

Tworzenie pytań

Jedną z najważniejszych funkcji turgiskiego typu łączącego jest tworzenie pytań:

• Is agase. — Idziesz do domu vs. Ves agase? — Czy idziesz do domu?
• I-vals. — Lubisz go vs. He vales? — Kogo lubisz?
• Vis a-ia stante. — Mieszkasz w mieście vs. Odë vìes? — Gdzie mieszkasz?

Tworzenie trybu rozkazującego

Wraz z partykułą ho (skracaną przed samogłoską do h-) można tworzyć tryb rozkazujący oraz życzenia za pomocą trybu łączącego:

• Is agase. — Idziesz do domu vs. Ho ves agase! — Idź do domu!
• Puts a iaures. — Możesz pracować. vs. Ho puses a iaures! — Obyś mógł pracować!
• Apontet ia ahe — Przyosicie wodę vs. H-apontit ia ahe! — Przynieście wodę!

Tworzenie zdań podrzędnych z zaimkami względnymi

Również jeżeli zaimek pytający może też pełnić funkcję zaimka względnego, stosuje się tryb łączący:

• Vas. — Szedł vs. Iusau hadu i vaser — Nie wiem, kiedy szedł.
• Ia pust ias. — Jest poczta (dosł. leży) vs. Ho dis odë iage ia pust. — Powiedz, gdzie jest poczta.
• Is gorer oid. — Biegali wczoraj vs. Ho iui pënmetes si is gorer(e) oid. — Zapytaj ich, czy biegali wczoraj.

Ocenianie i przytaczanie wypowiedzi

Jeżeli mamy subiektywne odczucia do pewnych wypowiedzi (w tym mowa zależna), bez względu na stopień prawdopodobieństwa, używamy trybu łączącego:

• Iusas a gosës. — Nie umiesz szyć vs. Au paure ho iusaues a goses. Obawiam się, że nie umiesz szyć.
• Ei ir agase. — Był w domu vs. I diu ho i for agase. — Mówi, że był w domu.
• I vei a të. — Przychodził do ciebie vs. Greu ho i ver a të. — Myślę, że przychodził do ciebie.

Zdania warunkowe

Bardzo często trybu łączącego używa się, by tworzyć zdania warunkowe.

• Vius e is a ahius uos plouës. — Przychodzisz i dostaniesz kwiaty. vs. Si viues, ves a ahiues uos plouës. — Jeśli przyjdziesz, to dostaniesz kwiaty.
• Ir bleu e iuvi a-ia dalte. — Byłem bogaty i nie mieszkam na wsi vs. Si for bleu, iuvìe a-ia dalte. — Gdybym był bogaty, to nie mieszkałbym na wsi.
• Aueu dëvouet oid ua poue e iuduimei bi. — Zjadłem (był) wczoraj jabłko i nie spałem dobrze vs. Auer dëvouet oid ua poue, iuduimir bi. — Gdybym zjadł wczoraj jabłko, nie spałbym dobrze.

Koniugacja I (< *-āre)

Podstawowa koniugacja.

Odmiana

Obowiązuje tabela końcówek zaprezentowana niżej na przykładzie czasownika gat (śpiewam).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	gate	gatiu
2.os.	gatës	gatit
3.os.	gate

Bierzemy z czasu teraźniejszego nieskrócony rdzeń, tzn. wszelkie alternacje zostają anulowane. Jednakże jeśli rdzeń w czasie teraźniejszym oznajmującym kończy się na c, dokonujemy alternacji c : s.

Odmiana z przegłosem

Przegłosy otrzymane w czasie teraźniejszym oznajmującym zostają w trybie łączącym. Jako przykład jest przedstawiony czasownik punt (przynoszę).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	punte	soniu
2.os.	puntës	pontit
3.os.	punte

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Również w trybie łączącym obowiązują określone łączenia czasowników z zaimkami. Jako przykład służy tu czasownik gat dë (śpiewam o).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	gate-m	gate-t	gate-i	gate-ia	gate-n	gate-v	gate-is	gate-ias	gate-s
2.os.lp.	gatë-m-s	gatë-t-s	gatës-i	gatës-a	gatë-n-s	gatë-v-s	gatës-e-is	gatës-as	―
1.os.mn.	―	gati-t-u	gatiu-i	gatiu-a	gati-n-u	gati-v-u	gatiu-s	gatiu-as	gati-s-u
2.os.mn.	gati-m-t	―	gatit-i	gatit-a	gati-n-t	gati-v-t	gatit-s	gatit-as	gati-s-t

Typ samogłoskowy jest analogiczny do czasownika aristu w czasie teraźniejszym. Dodajemy prefiksy w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Koniugacja II (< *-ēre)

Tradycyjnie zalicza się do niej kilkanaście czasowników. Jest ich więcej niż w analogicznej koniugacji dla trybu oznajmującego.

	ias	dul	val	vul	muv	pus	siu	veu	sau	au (mam)	fau	diu	iu	su	dou
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	iage	dule	vale	vule	muve	puse	siue	veue	saue	aue	faue	di (∅)	ve (∅)	si (∅)	de (∅)
2.os.lp.	iages	dules	vales	vules	muves	pusis	siues	veues	saues	aues	faues	dis	ves	sis	dës /des/
1.os.mn.	iageu	doleu	valeu	voleu	moveu	posiu	seumu	veumu	saumu	aumu	femu	diumu	vamu	simu	demu
2.os.mn.	iaget	dolet	valet	volet	movet	posit	seut	veut	saut	aut	fet	diut	vat	sit	det

Inkorporowane formy dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn. cztery ostatnie czasowniki tworzą analogicznie jak w koniugacji III samogłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego, czasownik put jak dla koniugacji I, natomiast reszta jak dla koniugacji III.

Inkorporowane formy dla reszty tworzy się podobnie z tą różnicą, że formy zakończone na -umu oraz -ut tworzymy analogicznie jak dla koniugacji III spółgłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.

Koniugacja III (< *-ere, *-īre)

Dość szeroka koniugacja.

Odmiana

Zestaw końcówek zaprezentowano na przykładzie czasownika gor (biegam).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	gore	goreu
2.os.	gores	goret
3.os.	gore

Zachodzi alternacja c : g, tzn. jeżeli czasownik w 1.os.lp. czasu teraźniejszego oznajmującego kończy się na -c, to oznacza, że w trybie łączącym wymieni tę głoskę na g.

Odmiana z przegłosem

Przykład z przegłosem zaprezentowano na przykładzie czasownika pind (gubię).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	pinde	pendeu
2.os.	pindes	pendet
3.os.	pinde

Należy pamiętać, że nawet jeśli czasownik w III koniugacji czasu teraźniejszego oznajmującego nie dokonuje przegłosów, to musi go dokonać w trybie łączącym. Obowiążują alternacje jak wcześniej.

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Zestaw form przedstawiono na przykładzie czasownika vistu (ubieram).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	viste-m	viste-t	viste-i	viste-ia	viste-n	viste-v	viste-is	viste-ias	viste-s
2.os.lp.	viste-m-s	viste-t-s	viste-i-s	vistes-a	viste-n-s	viste-v-s	vistes-is	vistes-as	―
1.os.mn.	―	veste-t-u	veste-i-u	vesteu-a	veste-n-u	veste-v-u	vesteu-s	vestiu-as	veste-s-u
2.os.mn.	gate-m-t	―	veste-i-t	vestet-a	veste-n-t	veste-v-t	vestet-s	vestet-as	veste-s-t

Analogicznie tworzy się formy, jeśli czasownik zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Koniugacja IV (< *-īre)

Koniugacja ta obejmuje te same wyjątki, które zawarto w koniugacji IV samogłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.

	"umieram"	"przychodzę"	"kończę"	"trzymam"	"otwieram"
1.os.poj. 3.os.poj.3.os.mn.	mùe	viue	fiue	tiue	aviue
2.os.lp.	mùes	viues	fiues	tiues	aviues
1.os.mn.	moumu	veumu	fiumu	teumu	aviumu
2.os.mn.	mout	veut	fiut	teut	aviut

Formy inkorporowane dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn. tworzy się analogicznie jak dla koniugacji III, natomiast dla reszty form tworzymy analogicznie jak dla koniugacji III spółgłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.

Czas przeszły łączący

W porównaniu do innych czasów ten tworzy się zawsze regularnie. Temat czasownika bierzemy zawsze od 3.os.mn. czasu przeszłego oznajmującego.

Odmiana

Obowiązuje zestaw końcówek przedstawiony poniżej na przykładzie czasownika diu (mówię; temat: diŝer-).

	l. poj.	l. mn.
1.os.	diŝer (∅)	diŝereu
2.os.	diŝeres	diŝeret
3.os.	diŝer (∅)	diŝer (∅) diŝere

Odmiana z inkorporowanymi zaimkami

Formy inkorporowane tworzy się według tabeli poniżej. Przykład dla czasownika diu dë (mówię o).

	më (mnie)	të (cię)	iu (go)	ia (ją)	noi (nas)	voi (was)	ius (ich)	ias (je)	së (się)
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn.	diŝer-em	diŝer-t	diŝer-i	diŝer-a	diŝer-en	diŝer-ev	diŝer-is	diŝer-as	diŝer-s
2.os.lp.	diŝer-m-es	diŝer-t-es	diŝer-i-es	diŝer-s-a	diŝer-n-es	diŝer-v-es	diŝer-s-is	diŝer-s-as	―
1.os.mn.	―	diŝere-t-u	diŝere-i-u	diŝereu-a	diŝere-n-u	diŝere-v-u	diŝereu-s	diŝereu-as	diŝere-s-u
2.os.mn.	diŝere-m-t	―	diŝere-i-t	diŝeret-a	diŝere-n-t	diŝere-v-t	diŝeret-s	diŝeret-as	diŝere-s-t

Analogicznie tworzy się formy, jeśli czasownik zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.

Imiesłowy

W turgiskim jedynymi formami nieosobowymi czasownika są imiesłowy.

Imiesłów czynny

Odpowiada polskim formom zakończonym na -ący, -ąca, -ące. Tworzy się go różnie w zależności od koniugacji.

Koniugacja I (< *-āre)

W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu akcentowane -è, jeśli jest przegłos w czasie teraźniejszym, lub samo -e, jeśli go nie ma, np. gat (śpiewam) — gatè. Pełna odmiana imiesłowu czynnego jest zaprezentowana w tabeli poniżej.

	poj. męski	poj. żeński	mn. męski	mn. żeński
mianownik	gatè		gatets
celownik biernik	gatet		gatetes

Koniugacja II (< *-ēre, *-ere, *-īre)

Należy dodać do nieskróconego tematu akcentowane -è, jeśli jest przegłos w czasie teraźniejszym, lub samo -e, jeśli go nie ma, np. vistu (śpiewam) — veste (ubierający). Pełna odmiana imiesłowu czynnego jest jednak inna niż w koniugacji I i zaprezentowana w tabeli poniżej.

	poj. męski	poj. żeński	mn. męski	mn. żeński
mianownik	veste		vestits
celownik biernik	vestit		vestites

Imiesłów bierny

Odpowiada polskim formom zakończonym na -n, -on, -t. Jest częścią składową wielu czasów złożonych. Tworzy się go różnie w zależności od koniugacji.

Koniugacja I (< *-āre, *-ēre, *-ere)

W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu -et, np. gat (śpiewam) — gatet (śpiewana). Pełna odmiana imiesłowu biernego jest zaprezentowana w tabeli poniżej.

	poj. męski	poj. żeński	mn. męski	mn. żeński
mianownik	gatetu	gatet	gatetus	gatetes
celownik biernik	gateto	gatete	gatetos	gatetis

Koniugacja II (< *-ēre, *-ere, *-īre)

Koniugacja ta zawiera nieregulanne formy imiesłowów. Jest ich sporo i trzeba nauczyć się na pamięć. Poniższa lista zawiera ważniejsze wyjątki.

• diu (mówię) — diŝ (mówiona) — diŝtu (mówiony)
• fau (robię) — faŝ (robiona) — faŝtu (robiony)
• vi (żyję) — viŝ (która żyła) — viŝtu (który żył)
• ias (leżę) — iaŝ (która leżała) — iaŝtu (który leżał)
• gus (gotuję) — guŝ (gotowana) — guŝtu (gotowany)
• goieu (zbieram) — goieŝ (zbierana) — goieŝtu (zbierany)
• eieu (wybieram) — eieŝ (wybierana) — eieŝtu (wybierany)
• blau (uwielbiam) — blaŝ (uwielbiana) — blaŝtu (uwielbiany)
• drau (ciągnę) — draŝ (ciągnięta) — draŝtu (ciągnięty)
• dë-iu /de'iw/ (czytam) — ieŝ (czytana) — ieŝtu (czytany)
• vec (wygrywam) — veŝ (wygrywana) — veŝtu (wygrywany)
• ŝriu (piszę) — ŝriv (pisana) — ŝrivtu (pisany)
• rob (łamię) — rov (łamana) — rovtu (łamany)
• gab (łapię) — gav (łapana) — gavtu (łapany)
• gor (biegam) — gons (która biegła)
• veu (widzę) — vis (widziana)
• met (kładę) — mes (kładziona)
• fed (dzielę) — fes (dzielona)
• fod (topnieję, mieszam) — fus (która topniała, mieszana)
• dëfid (bronię) — dëfes (broniona)
• mund (gryzę) — muns (gryziona)
• brid (biorę) — bres (brana)
• siu (siedzę) — sis (która siedziała)
• gau (spadam) — gas (która spadała)
• iuglui (włączam) — iuglus (włączana)
• rëspud (odpowiadam) — rëspos (która odpowiadała)
• pou (kładę) — pust (kładziona)
• hiu (szukam) — hist (szukana)
• aviu (rozwiązuję) — avint (rozwiązywana)
• rëfiu (odnoszę się) — rëfint (która się odnosiła)
• muv (ruszam się) — mut (która się ruszała)
• mui (umieram) — munt (która umierała)
• vul (chcę) — vult (chciana)
• viu (przychodzę) — vit (która przychodziła)
• tiu (trzymam) — tit (trzymana)
• fiu (kończę) — fit (kończona)
• naŝ (rodzę) — net (rodzona)
• noŝ (znam) — gout (znana)
• pus (mogę) — putet (która mogła)
• su (mogę) — foret (która była)
• sit (czuję) — sëtet (która czuła)
• riu (śmieję się) — rièt (która się śmiała)
• iu (idę) — vaset (która szła)

Tabelka odmiany została przedstawiona na przykładzie czasownika diu (mówię).

	poj. męski	poj. żeński	mn. męski	mn. żeński
mianownik	diŝtu	diŝ (∅)	diŝtus	diŝtes
celownik biernik	diŝto	diŝte	diŝtos	diŝtis

Koniugacja III (< *īre)

W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu -it, np. vistu (ubieram) — vestit (ubierana). Pełna odmiana dla tego przykładu jest zaprezentowana w tabeli poniżej.

	poj. męski	poj. żeński	mn. męski	mn. żeński
mianownik	vestitu	vestit	vestitus	vestites
celownik biernik	vestito	vestite	vestitos	vestitis