Język wigierski

język wigierski vyire kel
Utworzenie:	Toivo w 2008
Sposoby zapisu:	alfabet łaciński
Klasyfikacja:	języki uralskie języki fińskie wigierski
Kody
Conlanger–1	vyi
Przykład
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Veñci inhemi arvensen ja voigeisinsen laisvi ja tasi synnuvi. Eisi jarge ja vometudis eadeneis ja eisi muvaidasu yisvereñda xengen toimeni taudu.
Lista conlangów

Język wigierski (výire kêl [ˈʋyi̯˦˥re cel˥˨]), to sztuczny język ugrofiński stworzony przez Toivo z myślą o uzyskaniu jak najestetyczniejszego brzmienia. Przypomina języki fińskie, ale zawiera wiele obcych tej rodzinie innowacji (m. in. akcent toniczny, rodzaj gramatyczny), wynikających przede wszystkim z silnego wpływu języków bałtyckich (głównie litewski).

Cel utworzenia i zamysły

Głównym celem utworzenia języka wigierskiego jest próba uzyskania języka o jak najestetyczniejszym brzmieniu. Według gustu autora najbliżej tego ideału są języki fiński i litewski, a za pożądane cechy można uznać: akcent swobodny i toniczny, bogactwo dyftongów i sonantów, mała ilość obstruentów i zbitek spółgłoskowych. Również fleksyjna gramatyka była od początku założeniem. Język jest wyprowadzany z praugrofińskiego w sposób naturalistyczny, jednak ścisły realizm nie jest głównym celem i dane często są naginane, by pasować do podobającego się autorowi efektu końcowego. Autor ma świadomość, że niektóre cechy są mało realistyczne.

Ogólne informacje

Nazwa

Większość sąsiednich języków wyprowadza nazwę języka wigierskiego od jeziora Wigry (oprócz polskiego również ang. Wigrian language, niem. wigrische Sprache, szw. vigriska språk, lit. vigrių kalba, ros. вигерский язык), w okolicach którego mieszkają jego współcześni użytkownicy. Natomiast co do pochodzenia ugrofińskiej nazwy języka - vyire kel (a także fiń. vyirän kieli, est. vüüri keel), istnieją co najmniej trzy teorie. Według pierwszej, najbardziej powszechnie uznawanej, również pochodzi ona od jeziora Wigry (wig. Vyira jarva), przy czym Vyira jest regularnym rozwojem wcześniejszego *Wigrä. Druga teoria łączy nazwę vyira z fińskim Viro i estońskim Võro. Rozważane jest również połączenie teorii pierwszej i drugiej, według którego obecna nazwa miała by powstać z pomieszania pierwotnego endonimu pochodzącego od Viro i wigierskiej nazwy jeziora Wigry (być może te wyrazy całkiem przypadkowo stały się homofonami), natomiast egzonim jest późniejszy i mylnie wywodzi nazwę języka od nazwy jeziora. Wreszcie, XIX-wieczni polscy badacze, na podstawie podobieństwa nazw i powierzchownego podobieństwa języków, wysuwali tezę o związku języka wigierskiego z węgierskim oraz wspólnym źródłosłowie tych nazw. Ta hipoteza jest obecnie całkowicie odrzucana.

Umiejscowienie

Historyczny (jasna zieleń) i obecny (ciemna zieleń) zasięg terytorialny języka wigierskiego.

Początkowo wigierski nie był tworzony w celu umieszczenia go w świecie rzeczywistym lub historii alternatywnej i nie posiada dobrze rozwiniętego tła historycznego. Gdyby jednak miał się znaleźć w rzeczywistym świecie, najprawdopodobniej rozwinąłby się w krainie, której północną i wschodnią granicę wyznacza Niemen, zaś zachodnią i południową rzeki Pojezierza Mazurskiego (Narew, Węgorapa, Pisa, Łyna i inne). Byłby niewielkim językiem mniejszościowym (jednak na tyle licznym, aby przeżyć, liczącym może kilka tysięcy użytkowników), zdominowanym przez sąsiedni litewski i z wpływami słowiańskimi, obecnie używanym na niewielkim obszarze Polski i Litwy na wschód od jeziora Wigry. Od języków bałtyckofińskich oddzieliłby się stosunkowo niedawno (ok. 1000 lat temu).

Porównanie z językami bałtyckimi i fińskimi

W poniższej tabeli zestawiono wybrane cechy wigierskiego w porównaniu z językami bałtyckimi (na przykładzie litewskiego) i bałtyckofińskimi (na przykładzie fińskiego). Kolorem brązowym oznaczono cechy zgadzające się z językami bałtyckimi, niebieskim - z fińskimi, zaś zielonym - niezgadzające się ani z bałtyckimi, ani z fińskimi. Lista będzie rozbudowywana.

	bałtyckie	wigierski	fińskie
Fonologia
miejsce akcentu	swobodny	swobodny	inicjalny
rodzaj akcentu	toniczny	toniczny	przycisk
kontrastywna dźwięczność	tak	nie	nie / szczątkowa
kontrastywna długość	samogłoski	nie	samogłoski i spółgłoski
Morfologia
typ morfologii	fleksyjna	fleksyjna	aglutynacyjna
rodzaj gramatyczny	męski/żeński	męski/żeński	brak
Składnia
szyk zdania	SVO	SOV	SVO
czasownik "mieć"	obecny	brak	brak

Fonologia

Samogłoski

Język posiada 6 fonemów samogłoskowych i 11 dyftongów. Na samogłoskach mogą występować znaki diakrytyczne: ´, `, ^ oznaczające ton oraz znak tremy (¨), rozdzielający samogłoski tak, by nie tworzyły dyftongu.

	Przednie		Centralne		Tylne
Przymknięte	i u y e o a
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Środkowe
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte

Następujące sekwencje są dyftongami:

	i	u	a	e	o
a	ai /ai̯/	au /au̯/
e	ei /ei̯/	eu /eu̯/	ea /ea̯/
i		iu /iu̯/		ie /ie̯/
o	oi /ɔi̯/
u	ui /ui̯/				uo /uɔ̯/
y	yi /yi̯/

Spółgłoski

Język posiada 16 fonemów spółgłoskowych. Dźwięczność nie jest rozróżniana.

	Wargowe	Zębowe	Dziąs- łowe	Podnie- bienne	Welarne	Krtaniowe
Nosowe	m /m/	n /n̪/		ñ /ɲ/
Zwarte	p /p/	t /t̪/		k /c~k/
Afrykaty			c /t͡s/
Szczelinowe			s /s/	x /ʃ~ɧ/		h /h/
Półotwarte	v /ʋ/	d /ð̞/		j /j/	g /ɣ/
Płynne		l /l̪/	r /ɾ~r/

Alofonia:

• przed samogłoskami przednimi (e, i, y, ale nie a) spółgłoski mogą być lekko spalatalizowane, w szczególności, k jest realizowane jako /c/
• /ɣ/ po /s/ jest realizowane jako /x/, np. tùsga "pusty" /tusxa/
• /h/ między samogłoskami jest realizowane jako /ɦ/, np. vàha "mało" /ʋaɦa/

Struktura sylaby

Struktura sylaby jest bardzo ważnym aspektem w wigierskim. Jest bardzo restrykcyjna i dążenie do niej powodowało większość zmian fonetycznych, jakie zaszły w języku. Sylaba ma następującą budowę:

(C) V (N) (S)

gdzie:
C - dowolna spółgłoska
V - dowolna samogłoska
N - sonant (r, l, m, n, ñ) lub niezgłoskotwórczy składnik dyftongu
S - spółgłoska s

W akcentowanych sylabach, które nie posiadają elementu N, samogłoska jest długa.

Ton i akcent

Wigierski posiada akcent toniczny. Są trzy typy akcentu (tony), które występują na akcentowanych sylabach. Ton jest realizowany na dwóch elementach sylaby: V i N ze schematu powyżej. Miejsce padania akcentu i ton oznacza się znakami diakrytycznymi na samogłosce w następujący sposób:

á - ton wysoki - na V lekko rosnący, na N stały
à - ton niski - na V lekko opadający, na N stały, z możliwym załamaniem głosu (creaky voice)
â - ton przeciągły - na V stały i wysoki, na N mocno opada

Słowa złożone z wielu rdzeni mogą posiadać wiele sylab akcentowanych. W przypadku braku oznaczenia domyślny jest akcent wysoki na pierwszej sylabie.

Wigierski akcent jest również ruchomy, co oznacza, że może przesuwać się przy odmianie słowa. Jednakże dla wszystkich odmian istnieje tylko jeden paradygmat akcentowy, tzn. albo akcent się nie zmienia, albo przesuwa się na końcówkę - i w ostatnim przypadku rodzaj i miejsce padania akcentu są jednakowe dla wszystkich słów przyjmujących daną końcówkę.

Morfologia

Rzeczownik

Rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez 7 przypadków: nominativus (mianownik), akkusativus (biernik), dativus (celownik), locativus (miejscownik), ablativus, illativus (docelownik), elativus (odcelownik). W stosunku do systemu prauralskiego utracony został dopełniacz, natomiast 2 nowe przypadki (illativus i elativus) zostały wytworzone z połączeń innych przypadków (odpowiednio locativu i ablativu) z przyimkami. Istnieją 3 deklinacje rzeczownikowe i 1 przymiotnikowa.

I deklinacja

Do I deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na samogłoskę. W przypadku rodzaju męskiego jest to najczęściej -a, rzadziej -u, zaś w przypadku rodzaju żeńskiego - -e.

	íca "ojciec" (r. m.)		sŷlme "serce" (r. ż.)		sùvu "ród" (r. m.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	íca	ícai	sŷlme	sŷlmei	sùvu	sùvui
Akk	ícas	ícais	sŷlmes	sŷlmeis	sùvus	sùvuis
Dat	icé	icajén	sylmí	sylmején	suví	suvujén
Loc	ícan	ícaina	sŷlmen	sŷlmeina	sùvun	sùvuina
Abl	ícea	ícaida	sŷlmea	sŷlmeida	sùvuo	sùvuida
Ill	ícanne	ícaine	sŷlmenne	sŷlmeine	sùvunne	sùvuine
Ela	icâis	icàidis	sylmêis	sylmèidis	suvôis	suvùidis

II deklinacja

II deklinacja zawiera rzeczowniki kończące się na -es (rodz. męski) lub -is, -us (rodz. żeński).

	uines "ogień" (r. m.)		vàlgis "światło" (r. ż.)		vànhus "starość" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	uines	uinàis	vàlgis	valgèis	vànhus	vanhàus
Akk	uineas	uinàisis	vàlgies	valgèisis	vànhuos	vanhàusis
Dat	uinài	uinàisi	valgèi	valgèisi	vanhòi	vanhàusi
Loc	uinèana	uinàisin	valgìena	valgèisin	vanhùona	vanhàusin
Abl	uinèata	uinàisie	valgìeta	valgèisie	vanhùota	vanhàusie
Ill	uinèane	uinàisinne	valgìene	valgèisinne	vanhùone	vanhàusinne
Ela	uinèatis	uinàistis	valgìetis	valgèistis	vanhùotis	vanhàustis

III deklinacja

Do III deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na ciężką sylabę (dyftong lub samogłoska+sonant). Nie ma ogólnych reguł co do ich rodzaju.

	vêr "krew" (r. ż.)		èdel "południe" (r. m.)		syveñ "głębia" (r. ż.)		yi "noc" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	vêr	vêrje	èdel	èdelje	syveñ	syveñje	yi	yije
Akk	vêrs	vêrjes	èdels	èdeljes	syveñs	syveñjes	yis	yijes
Dat	vêrén	vêrìn	edelén	edelìn	syveñén	syveñìn	yijén	yijìn
Loc	vêrna	vêrjen	èdelna	èdeljen	syveñna	syveñjen	yina	yijen
Abl	vêrda	vêrja	èdella	èdelja	syveñda	syveñja	yida	yija
Ill	vêrne	vêrjenne	èdelne	èdeljenne	syveñne	syveñjenne	yine	yijenne
Ela	vêrdis	verjâis	èdellis	edeljâis	syveñdis	syveñjâis	yidis	yijâis

Sufiksy posesywne

Sufiksy posesywne służą wyrażeniu przynależności, np. ícama "mój ojciec". W wigierskim występują następujące sufiksy posesywne:

• 1sg. -ma/-me (w zależności od rodzaju posiadacza: męski/żeński)
• 2sg. -sa/-se
• 3sg. -sen
• 1pl. -mi
• 2pl. -ti
• 3pl. -sen

Przymiotnik

Deklinacja przymiotnikowa

Przymiotniki posiadają zawsze końcówkę -a (rodz. męski) lub -e (rodz. żeński) i odmieniają się podobnie do rzeczowników I deklinacji. W liczbie mnogiej odmiana jest wspólna dla obu rodzajów.

	virla/e "zielony/a"
	r. m.	r. ż.	l. mn.
Nom	vírla	vírle	vírli
Akk	vírlas	vírles	vírlis
Dat	virlê	virlî	virlî
Loc	vírlan	vírlen	vírlin
Abl	vírlea	vírlea	vírlie
Ill	vírlanne	vírlenne	vírlinne
Ela	virlâis	virlêis	virlîs

Stopniowanie

Język rozróżnia trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy. Poniżej podano stopniowanie na przykładzie przymiotnika vànha "stary".

st. równy		st. wyższy		st. najwyższy
r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.
vànha	vànhe	vanhèama	vanhèame	vanhìuma	vanhìume

Zaimek

Zaimki osobowe

Wszystkie zaimki osobowe rozróżniają rodzaj w liczbie pojedynczej. W liczbie mnogiej czyni to jedynie zaimek 3. osoby. Odmiana zaimków 1. i 2. osoby jest częściowo nieregularna, natomiast zaimki 3. osoby odmieniają się regularnie wg II deklinacji rzeczownikowej.

W odniesieniu do grupy składającej się z zarówno mężczyzn, jak i kobiet, lub przedmiotów rodzaju męskiego i żeńskiego, można użyć zarówno zaimka àis, jak i èis. Teoretycznie użycie powinno zależeć od tego, która płeć przeważa w grupie, ale w przypadku trudności w oszacowaniu użycie nieprawidłowego zaimka nie jest błędem.

	I os.			II os.			III os.
	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn. r. m.	l. mn. r. ż.
Nom	ma	mîe	mèi	sa	sîe	tèi	ès	ìs	àis	èis
Acc	mes	mîes	mèis	ses	sîes	tèis	èas	ìes	àisis	èisis
Dat	moi	mêi	mèijen	soi	sêi	tèijen	ài	èi	àisi	èisi
Loc	mun	mên	mèina	sun	sên	tèina	èana	ìena	àisin	èisin
Abl	muo	mea	mèida	suo	sea	tèida	èata	ìeta	àisie	èisie
Ill	munne	mênne	mèine	sunne	sênne	tèine	èane	ìene	àisinne	èisinne
Ela	môis	mêis	mèidis	sôis	sêis	tèidis	èatis	ìetis	àistis	èistis

Zaimki pytające, wskazujące i względne

Następujące zaimki odmieniają się regularnie:

• ta, te - "ten", "ta" odmieniają się wg I deklinacji rzeczownikowej
• kès, kìs - "który", "która", zarówno jako zaimek pytający, jak i względny, odmieniają się wg II deklinacji rzeczownikowej

W tabeli zestawiono zaimki odmieniające się nieregularnie. Nie posiadają one rodzaju ani form liczby mnogiej.

	ki "kto"	mi "co"	si "to"
Nom	ki	mi	si
Acc	kes	mis	sis
Dat	kejen	mijen	sijen
Loc	ken	min	sin
Abl	kia	mia	sia
Ill	kenne	minne	sinne
Ela	kides	mides	sides

Czasownik

Czasownik w języku wigierskim odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (teraźniejszy, przeszły). Występują trzy typy odmiany: tematów zakończonych na samogłoskę, na spółgłoskę i na dyftong, jednak odmiana we wszystkich przypadkach jest podobna.

Za formę podstawową czasownika uznaje się 3 os. l. poj. cz. ter., która składa się z samego tematu. Czasowniki dyftongowe posiadają jeszcze drugi rdzeń, od którego tworzy się niektóre formy (np. lùi ~ lùven), dlatego w ich przypadku w słowniku jest podawana też forma 1 os. l. poj. cz. ter.

Rozróżnienie czasu w wigierskim jest w zasadzie bardziej rozróżnieniem aspektu - czas teraźniejszy wyraża czynność jeszcze nie ukończoną, a przeszły - ukończoną. Dodatkowe określenia (przysłówki) pozwalają na nieintuicyjne umiejscowienie czynności w czasie - niedokonanej w przeszłości (wyrażanej w dalszym ciągu "czasem teraźniejszym"), a dokonanej w przyszłości (wyrażanej "czasem przeszłym").

Czas teraźniejszy

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudan	èadan	menen	elan	lùven	nàgen	ujen	seven
2sg	leudas	èadas	menes	elas	lùves	nàges	ujes	seves
3sg	leuda	èada	mên	êl	lùi	nài	ûi	sêu
1pl	leudami	èadami	mênmi	êlmi	lùimi	nàimi	ûimi	sêumi
2pl	leudati	èadati	mênti	êlti	lùiti	nàiti	ûiti	sêuti
3pl	leuda(vi)	èada(vi)	mên(vi)	êl(vi)	lùi(vi)	nài(vi)	ûi(vi)	sêu(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy 1. i 2. osoby: odpowiednio von i vos.

Czas przeszły

Czas przeszły tworzy się od tematu 1 os. l. poj., poprzez zaakcentowanie i alternację wygłosowej samogłoski (a > ê, e/u > î).

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudên	eadên	menîn	elên	luvîn	nagîn	ujîn	sevîn
2sg	leudês	eadês	menîs	elês	luvîs	nagîs	ujîs	sevîn
3sg	leudê	eadê	menî	elê	luvî	nagî	ujî	sevî
1pl	leudêmi	eadêmi	menîmi	elêmi	luvîmi	nagîmi	ujîmi	sevîmi
2pl	leudêti	eadêti	menîti	elêti	luvîti	nagîti	ujîti	sevî
3pl	leudê(vi)	eadê(vi)	menî(vi)	elê(vi)	luvî(vi)	nagî(vi)	ujî(vi)	sevî(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy czasu przeszłego w liczbie pojedynczej: odpowiednio vîn, vîs, vîl. Formy liczby mnogiej tworzy się regularnie od 3 os. l. poj.

Przeczenie

Przeczenie tworzy się, podobnie jak w innych językach fińskich, za pomocą czasownika przeczącego ei, który przejmuje końcówkę zaprzeczanego czasownika. Poniżej podano przykład przeczenia na podstawie czasownika lùi "czytać".

	cz.ter.	cz.prz.
1sg	en lùi	en luvî
2sg	es lùi	es luvî
3sg	ei lùi	ei luvî
1pl	eimi lùi	eimi luvî
2pl	eiti lùi	eiti luvî
3pl	ei(vi) lùi	ei(vi) luvî

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się:

• dodając końcówkę -i do rdzeni zakończonych na samogłoskę
• w przypadku czasowników dyftongowych z niskim tonem - dodając końcówkę -i do rdzenia 1. os. l. poj.
• w pozostałych przypadkach - dodając do rdzenia końcówkę -je

Domyślnie tryb rozkazujący ma formę 2 os. l. poj. Formy 1. i 2. os. l. mn. można utworzyć dodając końcówki osobowe -mi, -ti.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
Imp	leudai	èadai	mênje	êlje	lùvei	nàgei	ûije	sêuje

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się za pomocą wrostka -ñce-, dodanego do rdzenia 1 os. l. poj. cz. ter.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudañcen	èadañcen	meneñcen	elañcen	lùveñcen	nàgeñcen	ujeñcen	seveñcen
2sg	leudañces	èadañces	meneñces	elañces	lùveñces	nàgeñces	ujeñces	seveñces
3sg	leudañce	èadañce	meneñce	eleñce	lùveñce	nàgeñce	ujeñce	seveñce
1pl	leudañcemi	èadañcemi	meneñcemi	elañcemi	lùveñcemi	nàgeñcemi	ujeñcemi	seveñcemi
2pl	leudañceti	èadañceti	meneñceti	elañceti	lùveñceti	nàgeñceti	ujeñceti	seveñceti
3pl	leudañce(vi)	èadañce(vi)	meneñce(vi)	eleñce(vi)	lùveñce(vi)	nàgeñce(vi)	ujeñce(vi)	seveñce(vi)

Bezokolicznik

W wigierskim istnieje zarówno bezokolicznik czasu teraźniejszego, jak i przeszłego. W istocie są to rzeczowniki odczasownikowe. Bezokoliczniki tworzy się za pomocą końcówki -ne i odmienia się przez przypadki według I deklinacji rzeczownikowej, za wyjątkiem biernika, którego nie używa się ze względu na homofonię z imiesłowami biernymi.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
bezok.ter.	leudane	èadane	mênne	êlne	lùine	nàine	ûine	sêune
bezok.prz.	leudêne	eanêne	menîne	elîne	luvîne	nagîne	ujîne	sevîne

Imiesłowy

W wigierskim istnieją imiesłowy czynne i bierne w obu czasach. Imiesłowy czynne tworzy się końcówką -va/-ve, zaś bierne końcówką -nes/-nis (w zależności od rodzaju). Końcówki dodaje się do formy 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego lub przeszłego. Imiesłowy bierne odmieniają się według II deklinacji rzeczownikowej.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
czyn.ter.	leudava	èadava	mênva	êlva	lùiva	nàiva	ûiva	sêuva
czyn.prz.	leudêva	eanêva	menîva	elêva	luvîva	nagîva	ujîva	sevîva
brn.ter.	leudanes	èadanes		êlnes	lùines	nàines		sêunes
brn.prz.	leudênes	eadênes		elênes	luvînes	nagînes		sevînes

Strona bierna

Formy strony biernej są podobne do imiesłowu biernego, z dodaną końcówką osobową.

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadanèama	eadanìeme	elnèama	elnìeme	luinèama	luinìeme	seunèama	seunìeme
2sg	eadanèasa	eadanìese	elnèasa	elnìese	luinèasa	luinìese	seunèasa	seunìese
3sg	èadanes	èadanis	êlnes	êlnis	lùines	lùinis	sêunes	sêunis
1pl	eadanèimi		elnèimi		luinèimi		seunèimi
2pl	eadanèiti		elnèiti		luinèiti		seunèiti
3pl	eadanèis		elnèis		luinèis		seunèis

Analogicznie można utworzyć stronę bierną czasu przeszłego od przeszłego imiesłowu biernego:

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadenèama	eadenìeme	elinèama	elinìeme	luvinèama	luvinìeme	sevinèama	sevinìeme
2sg	eadenèasa	eadenìese	elinèasa	elinìese	luvinèasa	luvinìese	sevinèasa	sevinìese
3sg	èadenes	èadenis	elines	elinis	lùvines	lùvinis	sevines	sevinis
1pl	eadenèimi		elinèimi		luvinèimi		sevinèimi
2pl	eadenèiti		elinèiti		luvinèiti		sevinèiti
3pl	eadenèis		elinèis		luvinèis		sevinèis

Czasowniki zwrotne

Czasownik zwrotny tworzy się zazwyczaj przez dodanie końcówki -is lub -si do odmienionej formy czasownika, przy czym -is dodaje się do form osobowych zakończonych na samogłoskę, natomiast -si do form osobowych zakończonych na spółgłoskę oraz do form imiesłowowych i bezokolicznikowych. Ponadto czasem zachodzą ściągnięcia (np. tr. rozkazujący). Poniżej podano przykładową odmianę czasownika kérais "zbierać się", utworzonego od kéra "zbierać":

	cz. teraźniejszy	cz. przeszły
1sg	kéransi	kerênsi
2sg	kérassi	kerêssi
3sg	kérais	kerêis
1pl	kéramis	kerêmis
2pl	kératis	kerêtis
3pl	kéra(v)is	kerê(v)is
rozk.	kérajes

Składnia

Szyk wyrazów

Wigierski jest językiem prawostronnym, co znaczy, że głowa frazy znajduje się na ogół na jej końcu. Stąd wynikają następujące kolejności:

• podstawowy szyk zdania: SOV
• pozycję opisują poimki (a nie przyimki)
• przydawka poprzedza wyraz określany

Szyk zdania jest jednak dość swobodny i pozwala na przesuwanie elementów na początek zdania w celu topikalizacji.

Zdania proste

Zdanie twierdzące

Argumenty w prostym zdaniu twierdzącym oznacza się następująco:

• podmiot występuje w mianowniku
• dopełnienie bliższe występuje w bierniku
• dopełnienie dalsze występuje w celowniku

Przykłady:

• Kála ûi. - Ryba pływa. (ryba.NOM pływać.3SG)
• Pòiga círjas lùi. - Chłopiec czyta książkę. (chłopiec.NOM książka.ACC czytać.3SG)
• Ès mèijen lèivas myijî. - On sprzedał nam chleb. (on.NOM my.DAT chleb.ACC sprzedać.3SG.PAST)

Czasownik vol "być" (jako kopula) jest opcjonalny, podobnie jak w jęz. rosyjskim albo węgierskim, np.:

• Ìs cirjètavis (vol). - Ona jest pisarką. (ona.NOM pisarka.NOM jest.3SG)
• Púve vírle (vol). - Drzewo jest zielone. (drzewo.NOM zielony.F.NOM jest.3SG)

Zdanie przeczące

Element przeczący ei umieszcza się przed zaprzeczanym elementem zdania (domyślnie przed czasownikiem):

• Kòdanne êimi men. - Nie idziemy do domu. (dom.ILL nie.1SG.PL iść)
• Êimi kòdanne men, vai línnanne. - Idziemy nie do domu, lecz do miasta.

Dopełnienie bliższe w zdaniach przeczących występuje w ablativie:

• Pòiga círjea êi lùi. - Chłopiec nie czyta książki. (chłopiec.NOM książka.ABL nie.3SG czytać)

Słowa przeczące typu: nikt, nigdy, nigdzie, wyraża się umieszczająć odpowiadające słowo pytające w zdaniu przeczącym:

• Êi ki múo nagî. - Nikt mnie nie widział. (nie kto ja.M.ABL widzieć)
• Sîe Lèngen ês mìegan vîl. - Nigdy nie byłaś w Polsce. (ty.F.NOM Polska.LOC nie.2SG kiedy być.PAST)

Zdanie pytające

Zdanie pytające tworzy się za pomocą partykuły ar, umieszczonej na początku zdania. Gdy chcemy podkreślić konkretny element zdania, o który pytamy, umieszczamy go bezpośrednio po tej partykule:

• Ar pòiga círjas lùi? - Czy chłopiec czyta książkę?
• Ar círjas pòiga lùi? - Czy to książkę chłopiec czyta?

Zdanie egzystencjalne

Zdanie egzystencjalne służy do stwierdzenia, że coś jest (ang. there is, niem. es gibt, fr. il y a, ros. есть). W wigierskim tworzy się je za pomocą czasownika vol "być" (również tu opcjonalnego), zawsze w 3. osobie liczby pojedynczej, natomiast podmiot występuje w ablativie:

• Pûisten palju puvèida (vol). - W lesie jest dużo drzew. (las.LOC dużo drzewo.ABL.PL być.3SG)
• Súo êi mìegan (vol). - Nigdy cię nie ma. (ty.M.ABL nie.3SG kiedy być.3SG)

Zdanie ergatywne

W zdaniach ergatywnych podmiot występuje w celowniku, natomiast orzeczenie jest zawsze w 3 os. l. poj. Są one używane do wyrażenia niektórych niezależnych od woli podmiotu faktów, np. "musieć", "podobać się", "mieć ochotę" itp.

• Mèijen línnanne mennî táudu. - Musimy iść do miasta. (my.DAT miasto.ILL iść.INF trzeba)

Strona bierna

W stronie biernej pacjens staje się podmiotem i jest wyrażany w mianowniku. Opcjonalny agens jest natomiast wyrażany w celowniku:

• Cirja (poigê) lùines. - Książka jest czytana (przez chłopca).

W przypadku czasowników dwuprzechodnich (mających również dopełnienie dalsze), strona bierna jest stosowana bardzo rzadko. W takich zdaniach dopełnienie dalsze pozostaje w celowniku, natomiast agens jest wyrażany w ablativie:

• Cirja lainî (íceasen) eadênes. - Książka została dana dziewczynie (przez jej ojca). (książka.NOM dziewczyna.DAT ojciec.ABL.3SG dać.PASTP)

Wyrażanie relacji

Posiadanie

Wyrażanie relacji posiadania w wigierskim jest dość skomplikowane z uwagi na brak dopełniacza/posesywu i czasownika "mieć".

We frazie rzeczownikowej typu "ojciec dziewczyny", posiadacz występuje w celowniku, zaś obiekt posiadany otrzymuje sufiks posesywny:

• lainî ícasen - ojciec dziewczyny (dziewczyna.DAT ojciec.3SG)

Znaczenie czasownika "mieć" wyraża się zdaniem egzystencjalnym: posiadacz dalej występuje w celowniku, ale obiekt posiadany nie otrzymuje sufiksu posesywnego:

• Lainî íca (vol). - Dziewczyna ma ojca.

Przynależność, część

Relację przynależności lub bycia częścią, typu np. "ręka dziewczyny", nie wyraża się za pomocą konstrukcji posesywnej, lecz za pomocą miejscownika (tzw. locativus partitivus):

• láinen kàde - ręka dziewczyny (dziewczyna.LOC ręka)
• kòdan óve - drzwi domu (dom.LOC drzwi)
• Súomen séura - północ Finlandii (Finlandia.LOC północ)

Frazy poimkowe

Do opisywania różnych relacji służą poimki. Łączą się one z różnymi przypadkami (biernik, celownik, miejscownik, ablatyw).

Poimki łączące się z biernikiem oznaczają zazwyczaj ruch, dynamikę:

• úineas iñce - przez ogień (ogień.ACC przez)

Poimki łączące się z celownikiem oznaczają położenie względem czegoś:

• kodê-tai - za domem (dom.DAT-za)
• puistî-las - blisko lasu (las.DAT-blisko)
• yijén-el - przed nocą (noc.DAT-przed)

Poimki łączące się z miejscownikiem oznaczają bezpośredni związek z częścią czegoś:

• púven-pe - na drzewo (drzewo.LOC-na(dyn.))
• gálvan-pa - na głowie (głowa.LOC-na(stat.))
• kòdan-tai - w tylnej części domu (dom.LOC-za)

Wreszcie, poimki łączące się z ablatywem wyrażają powiązanie bardziej abstakcyjną relacją:

• veljàisie-su - z braćmi (brat.ABL.PL-z)
• ícea-pàis - bez ojca (ojciec.ABL-bez)
• émea-lau - u matki (matka.ABL-u)

Zdania złożone

Konstrukcje z imiesłowem

Konstrukcje z imiesłowem zastępują polski spójnik "że". W takiej konstrukcji agens zdania podrzędnego występuje w bierniku, zaś orzeczenie zastępuje się imiesłowem w odpowiednim czasie.

• Nàgen sîes tejìtaves, mía teinî. - Widzę, że wiesz, co robić. (widzieć.1SG ty.ACC.F wiedzieć.PRESPP.ACC.F co.ABL robić.INF.DAT)
• Voljetên èas tòdes sanîvas. - Chciałam, żeby powiedział prawdę. (chcieć.1SG.PAST on.ACC prawda.ACC powiedzieć.PASTPP.ACC.M)

Konstrukcje z bezokolicznikiem

Bezokolicznik w celowniku występuje z czasownikami modalnymi:

• Ên mi sanenî vojîn. - Nie mogłem/-am nic powiedzieć. (nie.1SG co powiedzieć.INF.DAT móc.PAST.1SG)
• Seunî voljètami! - Chcemy jeść! (jeść.INF.DAT chcieć.1PL)

Bezokolicznik w celowniku może także zastępować polską konstrukcję "żeby...". W przypadku, gdy agens takiego bezokolicznika różni się od podmiotu zdania głównego, dodaje się sufiks posesywny i ew. bezpośrednio przed bezokolicznikiem agensa w celowniku:

• Ès tulî ŷina, nàines êi volnî. - Przyszedł nocą, żeby nie być widzianym. (on przyjść.3SG.PAST noc.LOC widzieć.PASTPP.NOM.M nie.3SG być.INF.DAT)
• Círjas poigê luinîsen eadên. - Dałem chłopcu książkę, żeby (ją) (prze)czytał. (książka.ACC chłopiec.DAT czytać.INF.DAT=3SG dać.PAST.1SG)

Bezokolicznik w miejscowniku pełni funkcję imiesłowu przysłówkowego:

• Járvan ûinen, kúi náuja tudîn. - Pływając w jeziorze, czułem się jak nowy. (jezioro.LOC pływać.INF.LOC, jak nowy.M czuć.się.PAST.1SG)
• Kodâis laitînen, sêuranne menî. - Wyruszywszy z domu, szedł/szła na północ. (dom.ELA wyruszyć.INF.PAST.LOC północ.ILL iść.PAST)

Zdania podrzędne

Jak widać w powyższych podrozdziałach, w wielu przypadkach konstrukcje bezokolicznikowe i imiesłowowe zastępują zdania podrzędne, dlatego te ostatnie występują w wigierskim znacznie rzadziej, niż w polskim. Gdy występują, są wprowadzane spójnikiem i nie różnią się składnią od zdania głównego.

• Ên tejìta, ar tannên làitame. - Nie wiem, czy dzisiaj wyruszamy. (nie.1SG wiedzieć, czy dzisiaj wyruszać.1PL)

Słowotwórstwo

Derywacja

Najczęstszym sposobem tworzenia nowych słów i konwersji pomiędzy klasami gramatycznymi w wigierskim jest derywacja. Polega ona najczęściej na dodaniu przyrostka, rzadziej przedrostka. Wiele przyrostków derywacyjnych ma bardzo szerokie zastosowanie, dzięki czemu z jednego słowa-rdzenia często powstaje cała rodzina wyrazów o podobnym znaczeniu. Poniżej podano najczęściej używane przedrostki.

Rzeczowniki

• -dis - tworzy od czasownika nazwę czynności lub procesu z nim powiązanego, np. mŷi "sprzedawać" - mŷidis "sprzedaż"
  
• -eñ - tworzy z przymiotnika (rzadziej rzeczownika) abstrakcyjny rzeczownik oznaczający daną cechę, np. sýva "głęboki" - sýveñ "głębia"
  
• -es, -is, -us - bardzo uniwersalne końcówki używane do tworzenia rzeczowników od czasowników albo przymiotników, np.: vàlga "jasny" - vàlgis "jasność, światło", káusa "rosnąć" - káuses "owoc", sỳnnu "rodzić się" - sỳnnus "rodzaj"
  
• -ke - tworzy zdrobnienia, np. áures "słońce" - aurèake "słoneczko"
  
• -la - tworzy rzeczowniki określające miejsce, np. sêu "jeść" - sêula "jadalnia, stołówka"
  
• -ma, -me - tworzy od czasownika rzeczownik semantycznie powiązany z daną czynnością, np. êl "żyć" - êlma "życie", nâi "żenić się / wychodzić za mąż" - nâime "kobieta", vôi "móc" - vôima "siła, moc"
  
• -tes, -tis - tworzy typowy obiekt jakiejś czynności, np. sêu "jeść" - sêutes "jedzenie"
  
• -ves, -vis - tworzy nazwę wykonawcy czynności, np. mŷi "sprzedawać" - mŷives "sprzedawca", mŷivis "sprzedawczyni"

Przymiotniki

• -ga - tworzy od rzeczownika przymiotnik typu "obdarzony daną cechą / przedmiotem", np. sìu "skrzydło" - sìuvega "skrzydlaty", vôima "siła" - vôimaga "silny"
  
• -ma - dość uniwersalna końcówka tworząca przymiotnik od rzeczownika, np. vêr "krew" - vêrma "czerwony", váine "wina" - váinema "winny"

Czasowniki

• -el - tworzy czasowniki iteratywne lub o osłabionym znaczeniu, rzadziej czasowniki od rzeczowników, np. lùi "czytać" - lùvel "czytywać, podczytywać"
  
• -ènna - tworzy czasowniki od rzeczowników i przymiotników, np. vàlga "jasny" - valgènna "oświetlać, oświecać"
  
• -(i)ta - tworzy czasowniki od rzeczowników lub przymiotników lub czasownik kauzatywny od innego czasownika, np. nài "widzieć" - nagîta "pokazywać", éris "oddzielenie, różnica" - erìta "oddzielać, odróżniać", círja "książka" - cirjèta "pisać", níme "imię" - nimìta "nazywać"

Złożenia

Nowe słowa można również tworzyć przez złożenia, ale ten mechanizm nie jest używany tak często, jak np. w fińskim albo węgierskim. Zamiast tego, podobnie jak w polskim albo litewskim, preferowana jest derywacja i konstrukcje z wielu słów.

W złożeniu oba człony zachowują swój akcent, przy czym najmocniej akcentowany jest ostatni człon.

Przykładowe złożenia:
káral "król" + mâi "kraj" -> káralmâi "królestwo"
ỳis "jeden" + vêr "krew" + -eñ -> ỳisvéreñ "jedność, braterstwo"

Zobacz też

• Gramatyka historyczna
• Przykładowe teksty
• Słownik etymologiczny